odpady medyczne, system, analiza systemowa,gospodarka odpadami, ryzyko, środowisko nna ROLEWICZ-KLIŃSK* KRYTERI OCENY RYZYK W SYSTEMIE GOSPODROWNI ODPDMI MEDYCZNYMI Od kilku lat obserwuje się wzrastające zainteresowanie problematyką szerokorozumianego bezpieczeństwa. Dzieje się tak głównie, na skutek coraz częściej pojawiających się zagrożeń o różnym charakterze i natężeniu. Takimi zagrożeniami są: klęski żywiołowe, choroby o skali pandemicznej czy ataki terrorystyczne. Zapewnienie bezpieczeństwa wyszło poza ramy humanitarne czy militarne, ale znalazło również przełożenie na inne dziedziny, w tym ochronę środowiska i ekonomię. Gospodarowanie pozostałościami powstającymi w związku ze świadczeniem usług medycznych, nadal pozostaje wyzwaniem w gospodarce odpadami w Polsce i na świecie. Ocena i analiza funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami powinna uwzględniać zróżnicowane kryteria, w tym dotyczące efektywności samego systemu oraz aspekty środowiskowe, ekonomiczne i społeczne. System powinien być oceniany z punktu widzenia poszczególnych etapów postępowania z odpadami od momentu wytworzenia, przez selektywną zbiórkę, transport i unieszkodliwianie/odzysk. Właściwym wydaje się więc dokonanie identyfikacji ryzyka i zagrożeń występujących w systemie gospodarowania odpadami medycznymi. Ryzyko powinno być oceniane względem celów, jakie ma realizować system i z uwzględnieniem występujących ograniczeń. Kryteria powinny być jasne i czytelne, aby w efekcie mogły stanowić element wspomagania procesu decyzyjnego. Wiedza o ryzyku występującym w systemie pozwala na odpowiednie kształtowanie tego systemu, tak aby poziom bezpieczeństwa osiągnął akceptowalny poziom. nalizując zagrożenia, jakie może nieść system gospodarki odpadami medycznymi, zapewnienie w nim bezpieczeństwa wydaje się być koniecznością. 1. WPROWDZENIE Odpady medyczne, z uwagi na zakaźne właściwości i źródło pochodzenia, należą do jednej z najbardziej kłopotliwych i niebezpiecznych grup odpadów. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ponad 23 miliony zakażeń wirusowym zapaleniem wątroby typu B i C oraz wirusem HIV w szpitalach spowodowane jest * Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Środowiska, ul. Nowowiejska 20, 00-653 Warszawa, anna.rolewicz-kalinska@is.pw.edu.pl
552. ROLEWICZ-KLIŃSK przez zakłucia zużytymi igłami [17]. Jest to tylko jedno z wielu zagrożeń związanych z gospodarowaniem odpadami szpitalnymi, jednak ukazuje jak poważne ryzyko może nieść niewłaściwe postępowanie z tą specyficzną grupą odpadów. Tradycyjne podejście do problemu zarządzania odpadami zakłada, że kolejne procesy postępowania z nimi stanowią niezależne operacje. Jednak w rzeczywistości wytwarzanie, zbieranie, transport i unieszkodliwianie odpadów są bardzo ściśle ze sobą powiązane, a każdy z tych procesów może wpływać na inne. Takie podejście wymaga planowania uwzględniającego te zależności [15]. Wskazuje też, że zagadnienia z dziedziny gospodarki odpadami mogą być traktowane zgodnie metodyką analizy systemowej. 2. SYSTEMOWE UJĘCIE GOSPODRKI ODPDMI MEDYCZNYMI Pojęcie systemu opisane jest przez trzy podstawowe właściwości [6]: system jest to pewna całość, która znajduje się w określonych wzajemnych stosunkach ze swoim otoczeniem (dzięki ograniczeniu tych stosunków system zachowuje pewną autonomię), system składa się z podsystemów, które oddziaływają na siebie wzajemnie, przy czym interakcje te mają istotny wpływ na właściwości systemu jako całości, system podlega mniejszym lub większym zmianom w czasie, ale zachowuje przy tym pewne właściwości podstawowe, swoją istotę. OTOCZENIE SYSTEMU ZSOBY SYSTEM WEJŚCIE WYJŚCIE ŻĄDNI SPRZĘŻENIE ZWROTNE Rys. 1. System i otoczenie [8]
Kryteria oceny ryzyka w systemie gospodarowania odpadami medycznymi 553 Schematyczną koncepcje relacji systemu z otoczeniem przedstawia Rys 1. W przypadku systemu gospodarowania odpadami medycznymi, działaniem będzie ilość i jakość świadczonych usług medycznych, a skutkiem funkcjonowania systemu będą wywołane przez ten system efekty zdrowotne, środowiskowe i ekonomiczne. Składowe systemu gospodarowania odpadami medycznymi są określone przez podmioty (grupy ludzi, instalacje, obiekty), które mają bezpośrednio do czynienia z odpadami lub mają istotny wpływ na sposób funkcjonowania systemu jako całości. W systemie gospodarowania odpadami medycznymi można wyróżnić cztery główne elementy: wytwórców, odbiorców, organy kontrolne, decydentów. Wytwórcami odpadów medycznych są przede wszystkim wszelkiego rodzaju instytucje i prywatne punkty świadczące usługi medyczne i laboratoryjne. Grupa odbiorców uwzględnia firmy zajmujące się transportem i unieszkodliwianiem (bądź odzyskiem) odpadów. Organami podejmującymi decyzje i tworzącymi politykę w zakresie gospodarki odpadami medycznymi są: Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Środowiska. Decyzje tych organów sterują parametrycznie strumieniami usług medycznych oraz wyznaczają ograniczania dotyczące strumieni odpadów medycznych. Zgodnie z teorią analizy systemowej funkcjonowanie poszczególnych składowych systemu jest zależne od zachowań pozostałych elementów tego systemu i jego interakcji z otoczeniem [6]0. Podstawowe zależności w systemie gospodarowania odpadami medycznymi przedstawia Rys. 2. Rolę decydentów formułujących problemy decyzyjne w systemie pełnią Ministerstwo Środowiska i Ministerstwo Zdrowia wspierane przez grupy branżowe, ekspertów, organizacje ekologiczne itp. Z uwagi na skomplikowany układ zależności występujących w obrębie analizowanego systemu i ich oddziaływanie na otoczenie, zwykle nie rozważa się jednego celu, ale grupę zadań wymagających jednoczesnej realizacji. W przypadku odpadów medycznych są to: zapewnienie jakości i bezpieczeństwa świadczonych usług medycznych, minimalizacja ilości wytwarzanych odpadów, bezpieczne zbieranie i transport odpadów, skuteczne unieszkodliwienie lub odzysk odpadów, minimalizacja ryzyka zdrowotnego i środowiskowego związanego z odpadami medycznymi, minimalizacja kosztów funkcjonowania systemu. System gospodarowania odpadami medycznymi podlega różnego rodzaju ograniczeniom. Do najważniejszych ograniczeń można zaliczyć: finansowo-ekonomiczne,
554. ROLEWICZ-KLIŃSK lokalizacyjno-logistyczne, wynikające ze specyfiki odpadów, środowiskowe, etyczne i inne. DECYDENCI MINISTERSTWO ŚRODOWISK MINISTERSTWO ZDROWI O B R Z O określenie obowiązków podmiotów gospodarujących odpadami medycznymi; planowane kierunki zmian w gospodarce odpadami medycznymi; techniki i metody akceptowane/preferowane w stosunku do postępowania z poszczególnymi rodzajami odpadów szpitalnych. B R Z S S T WYTWÓRCY ODPDÓW ODBIORCY ODPDÓW T N N U U K T informacje o ilości powstających odpadów; skład morfologiczny strumienia odpadów; komu przekazano poszczególne rodzaje odpadów; jaką metodą odpady zostały unieszkodliwione/poddane odzyskowi. K T U U L L N E G GIOŚ ORGNY KONTROLNE GIS URZĘDY MRSZŁKOWSKIE N E G O O Rys. 2. Obieg informacji w systemie gospodarowania odpadami medycznymi Ocena i analiza funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami powinna uwzględniać zróżnicowane kryteria, w tym dotyczące efektywności samego systemu oraz aspekty środowiskowe, ekonomiczne i społeczne. System powinien być oceniany
Kryteria oceny ryzyka w systemie gospodarowania odpadami medycznymi 555 z punktu widzenia poszczególnych etapów postępowania z odpadami od momentu wytworzenia, przez selektywną zbiórkę, transport i unieszkodliwianie/odzysk. nalizowane powinny być zarówno zastosowane rozwiązania organizacyjne jak i techniczno-technologiczne. Ponadto ocena powinna uwzględniać pełny obraz stanu wyjściowego systemu gospodarki odpadami, wraz z jego możliwościami i ograniczeniami. Niezbędnym elementem tej oceny jest określenie ryzyka, jakie może generować system. Ryzyko to może być rozpatrywane w różnych aspektach. Kategorie ryzyka odnoszące się do systemu gospodarowania odpadami medycznymi są przedmiotem niniejszego artykułu. 3. RYZYKO W SYSTEMIE GOSPODROWNI ODPDMI MEDYCZNYMI Ryzyko jest pojęciem wieloznacznym. Często pojęcie to wykorzystywane jest w analizie sytuacji decyzyjnych, których przyszły rezultat nie jest znany, lecz istnieją przesłanki do przewidywania możliwych i prawdopodobnych stanów rzeczy. Prowadzi to do konkretnych proporcji miar ryzyka stosowanych w procedurach jego ewaluacji [16]. Celem przeprowadzenia analizy ryzyka jest opracowanie rankingu zdarzeń niepożądanych, określenie oczekiwanej wartości ryzyka, z uwzględnieniem częstotliwości występowania i wielkości strat, opracowanie propozycji minimalizacji ryzyka oraz ustalenie wariantów, w których ryzyko może osiągnąć krytyczne wartości. Wszystkie te elementy składają się na proces oceny ryzyka. Należy również pamiętać, że występujące w danym systemie zdarzenia niepożądane mogą nakładać się na siebie, a tym samym powodować kumulację ryzyka. Można przyjąć, że system gospodarowania odpadami podlega analizie poziomami, którymi są poszczególne etapy postępowania z odpadami. Wybierając na każdym etapie postępowania z odpadami pewien wariant, otrzymujemy finalnie różne scenariusze. Ideowo te koncepcję przedstawia Rys 3. Dla każdego scenariusza mamy pewne końcowe ryzyko generowane przez ten schemat postępowania. Ryzyko to jest sumą ryzyka cząstkowego występującego na poszczególnych etapach postępowania z odpadami. Ocena ryzyka przebiega w czterech etapach [9]: identyfikacja zagrożenia, ocena dawka-reakcja, ocena narażenia, charakterystyka ryzyka. Pierwszym etapem w ocenie ryzyka jest więc identyfikacja zagrożeń, która pozwoli określić kategorie ryzyka. nalizując te kwestię, należy brać pod uwagę istotę systemu, w tym przypadku systemu gospodarowania odpadami medycznymi, zadania
556. ROLEWICZ-KLIŃSK jakie ma realizować i występujące w nim ograniczenia. Nie spełnienie tych zadań, wynikające z różnych czynników, powoduje właśnie generowanie zagrożeń. Scenariusz I Scenariusz II WYTWRZNIE ODPDÓW ETP I WRINT WRINT WRIN 1 2 T 3 ETP II WRINT WRINT WRINT 1 2 3 ETP III WRINT WRINT 1 2 UNIESZKODLIWINIE ODPDÓW RYZYKO RYZYKO II Rys. 3. Ryzyko w systemie gospodarowania odpadami medycznymi I 3.1. ZDRZENI NIEPOŻĄDNE W systemie gospodarowania odpadami medycznymi listę zdarzeń niepożądanych można określić, analizując obowiązujące akty prawne i wytyczne w tym zakresie. W niniejszej pracy przyjęto bowiem, że obowiązujące przepisy i wytyczne dotyczące odpadów medycznych, pozwalają na zapewnienie bezpieczeństwa systemu gospodarowania odpadami medycznymi. Za najważniejsze należy uznać następujące akty prawne: Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2013 nr 0 poz. 21),
Kryteria oceny ryzyka w systemie gospodarowania odpadami medycznymi 557 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie dopuszczalnych sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych (Dz.U. 2003 nr 8 poz. 104 ze zmianami), Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 lipca 2010 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi (Dz.U. 2010 nr 139 poz. 940). Nie spełnienie wymagań ww. ustaw i rozporządzeń na określonym etapie postępowania z odpadami można uznać za zdarzenie niepożądane. Zdarzenia niepożądane można rozpatrywać z punktu widzenia uczestników systemu wytwórców i odbiorców odpadów medycznych. Przykład przedstawia Rys. 4. Wystąpienie w systemie zdarzeń niepożądanych może generować różnego rodzaju zagrożenia. Ryzyko będzie składową prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia i rozmiaru generowanego przez nie zagrożenia. Rys. 4 Przykłady zdarzeń niepożądanych u uczestników systemu gospodarowania odpadami medycznymi 3.2. KTEGORIE RYZYK Ryzyko w systemie gospodarki odpadami medycznymi, z punktu widzenia wywoływanych konsekwencji, może być rozpatrywane w trzech kategoriach: ryzyko ludzkie, rozumiane jako utrata zdrowia (w tym cierpienie fizyczne i psychiczne) spowodowane przez zdarzenia występujące w systemie, ryzyko środowiskowe, rozumiane jako presja systemu gospodarowania odpadami medycznymi na środowisko, czyli m.in. emisje związane z pro-
558. ROLEWICZ-KLIŃSK cesami unieszkodliwiania odpadów lub niekontrowana emisja odpadów do środowiska, ryzyko finansowe, rozumiane jako zmiana kosztów funkcjonowania systemu, czyli głównie koszty: pojemników i gromadzenia odpadów, transportu, koszty unieszkodliwiania. Rys. 5 Zagrożenia w systemie gospodarowania odpadami medycznymi Główne zagrożenia, które mogą wystąpić w systemie gospodarowania odpadami medycznymi przedstawia Rys. 5. Najważniejszym zadaniem, jakie stawia się systemowi gospodarowania odpadami medycznymi, jest zapewnienie jakości i bezpieczeństwa świadczonych usług medycznych. Można więc uznać, że priorytetowe znaczenie będzie miało minimalizowanie zagrożeń ludzkich. Kolejny priorytet będą miały zagrożenia środowiskowe, które pośrednio mogą powodować zagrożenia dla ludzi. Zagrożenie ekonomiczne nie jest uznawane za priorytetowe, jednak tworzenie długofalowej i zrównoważonej polityki w zakresie gospodarowania odpadami medycznymi wymaga uwzględnienia tej kategorii zagrożeń istotnym stopniu. Znaczący koszt funkcjonowania systemu w konsekwencji będzie prowadził do większej ilości zdarzeń niepożądanych, w celu obniżenia tych kosztów, a tym samym spowoduje wzrost zagrożenia dla ludzi i środowiska. 3.3. ŹRÓDŁ RYZYK Ryzyko można również podzielić na kategorie, z punktu widzenia czynników wywołujących to ryzyko. Zgodnie z tym podziałem można zdefiniować cztery grupy czynników zagrożeń: naturalne wynikające z czynników związanych ze środowiskiem naturalnym, np. czynnikami atmosferycznymi,
Kryteria oceny ryzyka w systemie gospodarowania odpadami medycznymi 559 techniczne wynikające ze sprawności i zawodności urządzeń technicznych, organizacyjne wynikające ze niewłaściwej organizacji i zarządzania, braku nadzoru itp., osobowe wynikające z błędów ludzi. Grupy te nie wykluczają się, wręcz przeciwnie, bardzo często w trakcie analizy zagrożeń należy rozpatrywać wpływ czynników należących do różnych kategorii. Zdarza się również, że źródło ryzyka trudno jest zaklasyfikować do konkretnej kategorii. W systemie gospodarowania odpadami medycznymi najistotniejszą rolę pełnią czynniki: osobowy i organizacyjny. Czynnik techniczny ma największe znaczenie na etapie unieszkodliwiania odpadów i dotyczy głównie instalacji do termicznego unieszkodliwiania odpadów medycznych. 4. PODSUMOWNIE Z uwagi na różnorodność czynników i szerokie spektrum oddziaływań, zastosowanie analizy ryzyka powinno być nieodłącznym elementem procesu podejmowania decyzji i planowania wariantów funkcjonowania systemów gospodarki odpadami, a w szczególności systemu gospodarowania odpadami medycznymi. Kryteria oceny ryzyka powinny uwzględniać cele, jakie ma realizować system i jego ograniczenia. W kryteriach należy również uwzględnić istotne aspekty oddziaływania systemu. Ponadto kryteria powinny być jasne i czytelne, aby w efekcie mogły stanowić element wspomagania procesu decyzyjnego. Wydaje się być właściwe, aby w ocenie ryzyka w systemie gospodarowania odpadami medycznymi wyróżnić trzy grupy kryteriów: ludzkie, środowiskowe i społeczne. Takie ujęcie powinno pozwolić na uzyskanie modelu, odwzorowującego w możliwie rzeczywisty sposób ryzyko w systemie. Model tego ryzyka powinien być realizowany w następujących etapach: ustalenie rankingu zdarzeń niepożądanych, określenie oczekiwanej wartości ryzyka, uwzględnienie częstotliwości występowania i wielkości strat, opracowanie propozycji minimalizacji ryzyka, ustalenie wariantów, w których ryzyko może osiągnąć krytyczne wartości. Wiedza o ryzyku występującym w systemie, pozwala na odpowiednie kształtowanie tego systemu, tak aby poziom bezpieczeństwa osiągnął akceptowalny poziom. nalizując zagrożenia jakie może nieść za sobą system gospodarki odpadami medycznymi, zapewnienie w nim bezpieczeństwa wydaje się być koniecznością.
560. ROLEWICZ-KLIŃSK LITERTUR [1] BRENT. ROGERS D., pplication of HP for the development of waste management systems that minimize infection risks in developing countries: Case studies Lesotho and South frica, Council for Scientific and Industrial Research, Ramabitsa-Siimane 2006. [2] CHNG-JU L, KU JI L., pplication of Bayesian network to the probabilistic risk assessment of nuclear waste disposal, Reliability Engineering and System Safety, Nrume: 91, Issue: 5, May, 2006, str. 515-532. [3] CHERUL M., Tanaka M., Shekdar., system dynamics approach for hospital waste management, Waste Management 28(2008), Elsevier 2008, str. 442 449 [4] CHECKLND, P.,. Soft systems methodology: a thirty year perspective, Systems Research and Behavioral Science 17 (S1), John Wiley & Sons, Ltd. 2000, str. 11-58. [5] DUBROVSKY V., Toward system principles: general system theory and the alternative approach. Systems Research and Behavioral Science 21 (2), John Wiley & Sons, Ltd 2004, str. 109 122 [6] FINDEISEN W., naliza systemowa podstawy i metodologia. Praca zbiorowa pod red. W. Findeisena, PWN, Warszawa 1985. [7] GSK K., Modelowanie zintegrowanych systemów gospodarki odpadami z wykorzystaniem metodologii zorientowanej obiektowo, Efektywne Zarządzanie Gospodarką Odpadami, VII Międzynarodowe Forum Gospodarki Odpadami, Kalisz-Poznań 2007, str. 487-508. [8] GIERSZEWSKI J., Model bezpieczeństwa społecznego na tle teorii systemów, materiały z II Konferencji Naukowej Forum Bezpieczeństwa Bezpieczeństwo wewnętrzne i ochrona infrastruktury krytycznej, Jastarnia 17-19 X 2012 [9] JNIKOWSKI K., materiały szkoleniowe Nadzór i zarządzanie ryzykiem, szkolenie Teoria i praktyka ocen oddziaływania środowiska na zdrowie, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec 2009 [10] LINKOV, I., Ramadan,., Comparative Risk ssessment and Environmental Decision Making, Kluwer, 2004, str. 15-54. [11] MORRISSEY., Browne J., Waste management models and their application to sustainable waste management, Waste Management 24(2004), Elsevier 2004, str. 297 308. [12] ROLEWICZ-KLIŃSK., Koncepcja Krajowej Strategii Zarządzania Odpadami Medycznymi, praca dyplomowa magisterska, Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Środowiska, Warszawa 2007. [13] ROLEWICZ-KLIŃSK., Odpady medyczne w liczbach, Recykling nr 100-2009/4, brys 2009,str. 16-17. [14] ROLEWICZ-KLIŃSK., Możliwości modelowania systemu gospodarki odpadami medycznymi, Zeszyty Naukowe Współczesne problemy inżynierii i ochrony środowiska, z.55, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2009 [15] SEDON J.K., Sustainable waste management systems, Journal of Cleaner Production 18 (2010), Elsevier 2010, str. 1639 1651 [16] SIENKIEWICZ P., naliza ryzyka w zarządzaniu projektami systemów, Zeszyty Wojskowego Instytutu Technicznego Uzbrojenia, nr 95/2005, str. 9-18, [17] http://www.healthcarewaste.org/en/730_fin_large.html CRITERI FOR SSESSING RISK IN MEDICL WSTE MNGEMENT SYSTEM For few years it has been observed an increasing interest in security issues. This is mainly a result of increasingly emerging threats of various type and intensity natural disasters, pandemic diseases and
Kryteria oceny ryzyka w systemie gospodarowania odpadami medycznymi 561 terrorist attacks. It is implicated to different systems and environments. Healthcare activities can lead to the generation of waste that might be infectious (or hazardous in other way) and cause effects on human health and on the environment. Many factors involved in the hospital waste management system often link to one another, which require a comprehensive analysis to determine the role of each factor in the system. The medical waste management system should be assessed on different stages of the waste treatment from manufacturing, through collection, transportation and disposal / recovery. It seems taht identification of risks and hazards of medical waste management system should include human, environmental and economic criteria. Risk should be assessed against the objectives of a system and taking into account existing constraints. The criteria should be clear and legible to the result could be an element of decision support. Knowledge about the risk occurring in the system, allows the appropriate development of the system. It is also necessary to achieve an acceptable level of safety of the system. Taking into account threats in waste management system it seems to be necessary to carry on risk management in this case.