Stymulacja zmysłów w pracy i terapii dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Uczymy się i rozwijamy się przez zmysły. Wszystkie informacje zmysłowe docierające z ciała i z otoczenia są ważne dla budowania wiedzy o sobie (swoim ciele, położeniu poszczególnych części ciała) i wiedzy o świecie. W prawidłowym rozwoju dziecka niezwykle ważny jest ruch i bezpośrednie doświadczenia zmysłowe. Dobrze zaplanowane i systematycznie wykonywane codzienne czynności oraz właściwa zabawa stanowią solidny fundament dla prawidłowego rozwoju dziecka. W przypadku małych dzieci, warto by rodzice zastosowali się do proponowanych zasad: 1. Zadbaj o zaspokojenie podstawowych potrzeb fizjologicznych i psychicznych dziecku (jedzenie, ciepło, czysta pielucha, bezpieczeństwo). 2. Spędzaj z dzieckiem jak najwięcej czasu, przytulaj, głaszcz, masuj, itp., nie ograniczaj kontaktu dotykowego z dzieckiem. 3. Nie ograniczaj kontaktu kinestetycznego z dzieckiem (noś na rękach, kołysz, bujaj, kręć się z dzieckiem). 4. Wkładaj do rąk dziecka różne zabawki, przedmioty, przedmioty o różnej fakturze, kolorze, temperaturze i pomóż mu poznawać je. 5. Wykorzystuj w zabawie z dzieckiem przedmioty codziennego użytku, naturalne instrumenty (garnki, butelki, talerze itd.). 6. Pokaż dziecku jakie dźwięki wydają przedmioty codziennego użytku (uderzaj łyżeczką w szklankę, przelewaj wodę, szeleść papierem, włącz suszarkę, odkurzacz, mikser itd.). 7. Nie ograniczaj dziecku aktywności ruchowej w bezpiecznym otoczeniu, pozwól na swobodny ruch i trening mięśniowy (ułóż dziecko na bezpiecznym podłożu i pozwól mu samodzielnie się poruszać, przekręcać, przesuwać, dźwigać). 8. Nie ograniczaj dziecka w poznawaniu otoczenia, świata, stwórz dziecku bogate sensorycznie środowisko (angażujące zmysły węchu, smaku, wzroku, dotyku, ruch w zabawę). 9. Zapytaj swoją mamę, babcię w co bawiła się z nami gdy byliśmy mali, sięgnij do starych, sprawdzonych zabawek i pomysłów na zabawę (np.: masa solna, drewniane klocki, glina, mydło, bańki mydlane, piasek, zabawa w wodzie, w błocie, huśtanie w kocu, chodzenie boso po trawie itp.). 10. Pozwól dziecku brudzić się, w ten sposób poznaje świat - pamiętaj, że zgodnie z obiegowym powiedzeniem dzieci dzielą się na szczęśliwe i czyste. Prawidłowa organizacja wrażeń sensorycznych (bodźców) napływających przez receptory to integracja sensoryczna. Jest ona procesem, dzięki któremu mózg, otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów (wzroku, słuchu, równowagi, dotyku, czucia ruchukinestezji) dokonuje ich rozpoznania, segregowania i interpretacji oraz integruje je z wcześniejszymi doświadczeniami. Na tej podstawie mózg tworzy odpowiednią do sytuacji reakcję. Problemy wynikające z zaburzeń integracji sensorycznej mogą w znacznym stopniu utrudniać codzienne funkcjonowanie dziecka. W związku z tym, należy rozpoznawać je jak najwcześniej, aby udzielić dziecku pomocy w formie specjalistycznej terapii. Terapia integracji sensorycznej (SI) wspomaga rozwój układu nerwowego dziecka. Oparta jest głównie na zabawie, zaś ćwiczenia dostosowane są do poziomu rozwojowego dziecka. Sygnały/objawy/zachowania, które powinny zaniepokoić rodzica, ponieważ mogą świadczyć o możliwych zaburzeniach sensorycznych występujących u dziecka: - izoluje się, unika fizycznej bliskości i dotyku, nie lubi noszenia na rękach, głaskania,
- lubi nosić tylko specyficzne rodzaje ubrań (tylko ciasne lub tylko luźne), przeszkadzają mu metki, - nie chce dotykać mazistych substancji, nie lubi brudzić się klejem i farbami, - nie toleruje obcinania paznokci, czesania i strzyżenia włosów oraz mycia zębów, - unika zbiorowisk ludzi, w głośnych miejscach staje się marudne, czy podenerwowane, - źle reaguje na głośne dźwięki (np. zakrywa uszy), np. muzyki, odkurzacza, miksera, - nie zauważa zadrapań, czy siniaków spowodowanych upadkiem lub rozdrapuje rany, gryzie się, uderza głową o ścianę, - bardzo mocno dociska kredkę do papieru podczas kolorowania, - pogłaśnia telewizor, radio, poszukuje głośnych dźwięków, - lubi być mocno przytulane, lub samo mocno przytula, ściska, - często potyka się, ma słabą równowagę, często upada, - chodząc po pokoju obija się o meble, ma kłopoty ze swobodnym poruszaniem się, - jest w ciągłym ruchu i wszędzie go pełno, trudno mu się skoncentrować, łatwo się rozprasza, - cały czas trzyma coś w rączkach i tym porusza, kręci, - jest niejadkiem, nie chce próbować potraw, unika nowych smaków, - wkłada do buzi niejadalne rzeczy, - jest wybredne pod względem konsystencji, kolorów spożywanych pokarmów, - często dławi się, ma tendencję do wypychania sobie ust jedzeniem. Terapia integracji sensorycznej powinna być poprzedzona specjalistyczną diagnozą. Terapia integracji sensorycznej może być prowadzona wyłącznie przez certyfikowanego terapeutę. Terapia SI odbywa się w pomieszczeniu specjalnie do tego przystosowanym. Do terapii wykorzystywany jest specjalistyczny sprzęt taki jak: podwieszane platformy, huśtawki, hamaki, deskorolki, trampoliny, tunele, piłki gimnastyczne, równoważnie, a także materiały różnej faktury do stymulacji dotykowej, materiały do stymulacji wzrokowej, węchowej, smakowej itp. Podczas sesji dziecko huśta się w hamaku, toczy w beczce, jeździ na deskorolce czy balansuje na kołysce. Przez zabawę przyjemną i interesującą dla dziecka dokonuje się integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do ośrodkowego układu nerwowego, co pozwala na lepszą organizację działań. Osoby przebywające na co dzień z dzieckiem z zaburzeniami sensorycznymi, nauczyciele i rodzice mogą natomiast pracować nad poprawą kanału sensorycznego u podopiecznych. Specjaliści wyróżniają trzy grupy dzieci z zaburzeniami sensorycznymi: - dzieci nadwrażliwe sensorycznie, których bardzo niski próg czuciowy pozwala na przekazywanie do mózgu za dużej ilości danych sensorycznych, - dzieci o zbyt małej wrażliwości sensorycznej, których powolny układ nerwowy, przekazuje do mózgu za mało informacji, - dzieci, których część mózgu odpowiedzialna za odbiór i integrację bodźców sensorycznych funkcjonuje wadliwie sama wytwarza zakłócenia sensoryczne lub szum (wewnętrzny hałas zakłóca prawidłowy odbiór bodźców, informacji biały szum). W przypadku nadwrażliwości słuchowej: - w pomieszczeniach, gdzie przebywa dziecko powinno być cicho, należy w nim umieścić dywany, kotary, sufitowe wykładziny wygłuszające, - unikać gładkich podłóg, glazury, - wybierać miejsca ciche, z dala od tłoku, hałasu, - uprzedzać jaki dźwięk za chwilę usłyszy dziecko, - zapewnić sen w wyciszonym pokoju lub włączyć jednostajną, cichą, monotonną muzykę do
spania, - stosować korki do uszu lub zatyczki, - stosować trening komunikacji: szeptanie, W przypadku zbyt niskiej wrażliwości na dźwięki: - dziecko potrzebuje ciągłej stymulacji dźwiękowej, dźwięków ostrych i pojedynczych, przerywanych, łatwych do rozpoznania, - najlepsza jest kuchnia i łazienka z kafelkami, - dźwięki docierające do dziecka powinny być przerywane, - organizować zabawy, w czasie których dziecko może pokrzyczeć, - stosować zabawki dźwiękowe, - pozwolić dziecku na lokalizowanie dźwięków, nagrywanie (mikrofon, magnetofon), - dużo rozmawiać z dzieckiem mówiąc głośno i wyraźnie, W przypadku zakłóceń sensorycznych zmysłu słuchu w postaci białego szumu: - nie pozwól dziecku wsłuchiwać się w siebie, dużo mów do dziecka, - naucz dziecko odróżniać odgłosy dochodzące z jego wnętrza od odgłosów otoczenia, - wyłącz urządzenia dające jednostajne dźwięki, - kup słuchawki lekarskie, mów do słuchawek tak by dziecko widziało twoje usta i czuło oddech, - stosuj dźwiękowe zabawy, często powtarzaj ćwiczenia, W przypadku nadwrażliwości węchowej: - wietrz pomieszczenia, w których przebywa dziecko, - nie używaj pachnących środków czystości, - zrezygnuj ze środków o silnych zapachach, - dawaj pokarmy o mało intensywnym zapachu, - powoli wprowadzaj delikatne, łagodne zapachy (z daleka), gdy dziecko nauczy się znosić te zapachy stopniowo, powoli wprowadzaj nowe zapachy, W przypadku małej wrażliwości węchowej: - dostarczaj ostrych wrażeń zapachowych dziecku, mów co to za zapach, - w miarę nasycenia i postępów dawaj dziecku mniej intensywne zapachy, W przypadku zakłóceń sensorycznych zmysłu węchu w postaci białego szumu: - angażuj dziecko do poznawania zapachów pochodzących spoza ciała, - ucz dziecko nowych zapachów stosując jeden dominujący w ciągu dnia (zapach dnia), W przypadku nadwrażliwości smakowej: - dawaj dziecku potrawy delikatne, bez przypraw, pożywne i małe porcje, - nie podawaj napojów gazowanych, - mieszaj niewielkie ilości nowych składników do akceptowanych już potraw, - ucz dziecko smaków (umieść małą kroplę jedzenia za przednimi zębami, drugą kroplę na czubku języka, powiedz co to za smak), zaczynaj od smaku słodkiego i słonego, W przypadku zbyt niskiej wrażliwości na smaki: - usuń z otoczenia dziecka wszystkie substancje trujące, - na przemian stosuj ostre i delikatne smaki, - stosuj trening smakowy,
W przypadku zakłóceń sensorycznych zmysłu smaku w postaci białego szumu: - masuj dziecku język (czubek i boki) palcami, - podczas mycia zębów masuj dziąsła, policzki, język, - używaj irygatora, - ucz dziecko rozróżniać smaki, zaczynaj od słodkiego i słonego na czubku języka, - mobilizuj, by dziecko żuło potrawę, nie pozwalaj mu połykać całych kęsów, W przypadku nadwrażliwości zmysłu dotyku (odczuwanie temperatury, bólu, ucisku oraz doznań płynących ze stawów i mięśni dotyczących odbierania zmiany pozycji i wzajemnego położenia różnych części ciała): - zakładaj dziecku luźne ubrania, - chroń przed bólem, - utrzymuj stałą temperaturę w pomieszczeniu, - powoli, stopniowo wyrabiaj tolerancję u dziecka na dotyk, delikatnie dotykaj, głaszcz dziecko, nie łaskocz. W przypadku małej wrażliwości zmysłu dotyku (odczuwanie temperatury, bólu, ucisku oraz doznań płynących ze stawów i mięśni dotyczących odbierania zmiany pozycji i wzajemnego położenia różnych części ciała): - zmieniaj temperaturę otoczenia, - zanurzaj w zimnej, potem w ciepłej wodzie ręce, - poruszaj ciałem dziecka, - masuj skórę dziecka szczoteczką, pocieraj ręcznikiem, - delikatnie podszczypuj, uciskaj, ugniataj, nacieraj, masuj, oklepuj, - ruszaj, wyginaj, opukuj stawy dziecka, - najwięcej zajmuj się tymi częściami ciała, które dziecko sobie rani, W przypadku zakłóceń sensorycznych zmysłu dotyku w postaci białego szumu (odczuwanie temperatury, bólu, ucisku oraz doznań płynących ze stawów i mięśni dotyczących odbierania zmiany pozycji i wzajemnego położenia różnych części ciała): - unikaj masaży z użyciem wibrujących urządzeń, - nazywaj bodźce dotykowe i mów na czym będzie polegało dotykanie dziecka, W przypadku nadwrażliwości wzrokowej: - ogranicz bodźce wzrokowe (stonowane kolory pomieszczeń, boczne oświetlenie, bez luster i błyszczących powierzchni), - stosuj oświetlenie boczne, - unikaj spacerów w jasne dni lub stosuj ciemne okulary, spaceruj z dzieckiem po zachodzie słońca, wieczorem, - baw się oświetlając przedmioty latarkę w ciemnym pomieszczeniu, - zachęcaj do układania puzzli, kalkowania, W przypadku zbyt małej wrażliwości wzrokowej: - dziecko potrzebuje stymulacji, dużo słońca, światła, jaskrawo pomalowanego pokoju, sali, - zachęcaj dziecko, by dotykało wszystkiego co widzi, - opowiadaj dziecku o przedmiotach, które ogląda, - podczas zabawy, nauki wykorzystuj światła o różnym natężeniu, kolorze, - pozwól dziecku na korzystanie z lupy do oglądania świata, - kieruj światło na poznawane przedmioty, osoby, - korzystaj z kredek fluorescencyjnych,
- zachęcaj dziecko do badania konturów, - baw się w ciemni, różnokolorowymi światłami, cieniami, W przypadku zakłóceń sensorycznych zmysłu wzroku w postaci białego szumu: - ogranicz dziecku możliwość, tarcia, pocierania, dotykania powiek, manipulacji przy oczach, - nie zmuszaj do kontaktu wzrokowego, - rozpocznij od zabawek ze światełkami i latarką w częściowo zaciemnionym pokoju, - zapewnij dziecku dobre oświetlenie, pracuj z pomocą dużego lustra, - zachęcaj do obrysowywania konturów, obserwacji ruchów. Literatura: 1. Ayres A. J., Dziecko a integracja sensoryczna, Gdańsk : Harmonia Universalis, 2015, 2. Biel L. Gołąb J., Integracja sensoryczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015, 3. Charbicka M., Integracja sensoryczna przez cały rok, Warszawa : Difin, 2017, 4. Delacato C. H., Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko 1995, tłum. Główczak M. Warszawa: Fundacja Synapsis, 5. Delaney T., 101 ćwiczeń, gier i zabaw dla dzieci z autyzmem, zespołem Aspergera i zaburzeniami integracji sensorycznej, Gdańsk : Harmonia Universalis, 2016, 6. Emmos P. G., Anderson L. M., Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej, K. E. LIBER, Warszawa 2007, 7. Gałkowski T. (red), Usprawnianie dziecka autystycznego w rodzinie Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Warszawa 1980, 8. Grandin T., Autyzm i problemy natury sensorycznej, Gdańsk : Harmonia Universalis, 2017, 9. Grodzka M., Dziecko autystyczne. Dziennik terapeuty, Warszawa PWN 2000, 10. Kościelska M. Czownicka A., Terapia dzieci autystycznych, Założenia teoretyczne i doświadczenia badawcze, w Psychologia Wychowawcza 1981, 11. Maas V. F., Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do Teorii Integracji Sensorycznej, WSiP, Warszawa 1998, 12. Miller L. J., Dzieci w świecie doznań : jak pomóc dzieciom z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego?, Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2016 13. Pisula E., Autyzm. Fakty, wątpliwości, opinie, WSPS, Warszawa 1993, 14. Sher B., Gry i zabawy we wczesnej interwencji : ćwiczenia dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i przetwarzania sensorycznego, Gdańsk : Harmonia Universalis, 2014, 15. Szybkowska M., Elementy integracji sensorycznej, Warszawa : PWN Wydawnictwo Szkolne, 2017, Opracowała: psycholog Joanna Nowak