Górnicka robl Hig M Epidemiol i wsp. Rozumienie 2014, 95(1): zaleceń 81-85żywieniowych zawartych w piramidzie żywienia przez dzieci... 81 Rozumienie zaleceń żywieniowych zawartych w piramidzie żywienia przez dzieci w wieku szkolnym Understanding of food pyramid nutritional guidelines by school-aged children Magdalena Górnicka, Zuzanna Wiszniewska, Malwina Wojtaś, Agata Wawrzyniak, Mariola Araucz Zakład Oceny Żywienia, Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. Zarówno znajomość, jak i rozumienie zasad zdrowego żywienia, jest kluczem do ich stosowania przez uczniów. Cel badania. Ocena stopnia rozumienia zasad zawartych w iramidzie Zdrowego Żywienia przez uczniów IV klasy szkoły podstawowej. Oceniono także, czy istnieje różnica w poziomie rozumienia badanych treści wśród uczniów ze szkoły, w której prowadzone są programy edukacyjne oraz w szkole bez takich programów. Materiał i metoda. Badaniem objęto 100 uczniów w wieku 10-11 lat z Warszawy (szkoła z dodatkowym żywieniowym programem edukacyjnym) i z iaseczna (szkoła bez dodatkowego żywieniowego programu edukacyjnego). Badanie wykonano stosując autorski kwestionariusz ankiety. W oparciu o informacje zawarte w iramidzie Zdrowego Żywienia dołączonej do ankiet uczniowie odpowiadali na pytania typu zamkniętego. Wyniki. Średni wynik uzyskany przez respondentów wynosił 29,1 punktów (71%), co świadczy o dobrym rozumieniu analizowanych treści. Żaden z uczniów nie uzyskał poniżej 40% możliwych do zdobycia punktów. ziewczęta uzyskały lepsze wyniki ogółem, natomiast nie wykazano różnic między uczniami z dwóch badanych szkół. Wnioski. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę intensyfikacji działań w zakresie edukacji żywieniowej dzieci i udoskonalenia istniejących narzędzi. rowadzone w szkole dodatkowe programy edukacyjne wydają się nie wpływać na wzrost rozumienia analizowanych treści żywieniowych. Introduction. Both knowledge and understanding of nutritional guidelines is the key to their use by pupils. Aim. To assess the level of understanding the nutritional guidelines in the food pyramid among primary school fourth grade pupils. It was also assessed whether there was a difference in the level of understanding among pupils from the school engaged in the nutritional education programs and from the school without such programs. Materials & Methods. The study involved 100 pupils aged 10-11 years from Warsaw (the school with the additional nutritional program) and iaseczno (the school without such a program). A self-administrated questionnaire was used to ask about the guidelines of the Food yramid (a picture was attached). Results. The average result obtained by the respondents was 29.1 points (71%). None of the pupils received less than 40% points. The girls achieved better results in general and in most questions, but there was no difference between the pupils from the two studied schools. Conclusions. The results indicate the need to intensify activities in nutritional education for children and improving the existing tools. Extracurricular school programs seem to have no influence on the understanding of nutritional issues among that group of pupils. Key words: pupils, food pyramid, nutrition guidelines understanding Słowa kluczowe: uczniowie, piramida zdrowego żywienia, rozumienie zaleceń żywieniowych robl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 81-85 www.phie.pl Nadesłano: 07.11.2013 Zakwalifikowano do druku: 21.02.2014 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Magdalena Górnicka, Zakład Oceny Żywienia, Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa tel. 22 59 37 122, fax. 22 59 37 123 e-mail: magdalena_gornicka@sggw.pl Wstęp Zalecenia żywieniowe charakteryzują się ponad stuletnią tradycją. Są one formułowane przez organizacje międzynarodowe (FAO/WHO), towarzystwa żywieniowe o zasięgu krajowym, na przykład: olskie Towarzystwo Nauk Żywieniowych, jak również przez komitety ekspertów, na przykład: Komitet Nauk o Żywieniu Człowieka AN. Zalecenia żywieniowe są opracowywane dla ogółu populacji lub konkretnych grup ludności, z uwzględnieniem podziału na wiek oraz stan fizjologiczny (np. dzieci, młodzież, ludzie starsi, kobiety ciężarne i karmiące). Celem ich tworzenia jest profilaktyka chorób dietozależnych, takich jak otyłość czy miażdżyca (zalecenia olskiego Towarzystwa Kardiologicznego i olskiego Naukowego Towarzystwa Otyłości i rzemiany Materii) [1, 2].
82 robl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 81-85 iramidy żywieniowe kierowane do dzieci zaczęły powstawać po 1993 roku, kiedy na Sympozjum WHO w Kobe stwierdzono, że zalecenia żywieniowe będą bardziej skuteczne, jeśli zostaną dobrze zdefiniowane grupy osób, do których są kierowane [3]. Z kolei pierwsze w olsce zalecenia, jeszcze w formie słownej, były formułowane przez Komisję Żywienia zieci i Młodzieży Komitetu Żywienia Człowieka AN (1980) i stanowiły one wzorzec dla późniejszych autorów. Zalecenia w formie piramidy, były przygotowywane przez specjalistów do spraw żywienia. rzykładem jest opracowana w 2009 r. przez ekspertów Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie, iramida Zdrowego Żywienia dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym [4]. iramidy żywieniowe mają kształt trójkąta, który zazwyczaj podzielony jest poziomo na pasy oznaczające poszczególne grupy produktów spożywczych. Wielkość tak utworzonych pól symbolizuje częstotliwość z jaką, zgodnie z zaleceniami, powinno się spożywać daną grupę produktów. Grupy produktów umiejscowione u podstawy piramidy należy spożywać częściej niż te, które znajdują się przy wierzchołku. Na samym dole umieszczono zalecenie dotyczące codziennej aktywności fizycznej. Cel badania Sprawdzenie, czy zasady racjonalnego żywienia zawarte w piramidzie żywieniowej są zrozumiałe i jednoznaczne dla dzieci w wieku szkolnym. odjęto również próbę stwierdzenia, czy dzieci ze szkół objętych programem edukacyjnym Owoce w szkole i Szklanka mleka wykazują większe zrozumienie treści żywieniowych zawartych w piramidzie, niż dzieci ze szkół nieobjętych takimi programami. Materiały i metody Badaniem objęto 100 dzieci w wieku 10-11 lat uczęszczających do IV klas dwóch szkół podstawowych: w Warszawie, gdzie realizowano kampanie edukacyjne dotyczące wybranych aspektów prawidłowego żywienia ( Owoce w szkole, Szklanka mleka ) oraz nieobjętej takimi programami w iasecznie. Badanie właściwe, poprzedzone badaniem pilotażowym, wykonano stosując autorski kwestionariusz ankiety, złożony z ankiety właściwej oraz krótkiej ankiety personalnej, zawierającej pytania o płeć oraz wiek. W oparciu o informacje zawarte w piramidzie dołączonej do ankiet, uczniowie odpowiadali na pytania typu zamkniętego, które składały się z 5 lub 6 podpunktów, zaś odpowiedzi miały zazwyczaj postać kolorowych rycin przedstawiających produkty spożywcze. ytania dotyczyły ilości, w jakiej należy spożywać produkty z poszczególnych grup oraz przynależności produktów do grup produktów Za prawidłowe odpowiedzi przyznawano od 0,5 do 1 punktu. W zadaniu dotyczącym wskazania produktów należących do poszczególnych grup za błędne odpowiedzi odejmowano 0,5 pkt. Maksymalnie można było uzyskać 40 punktów. Interpretację uzyskanych wyników przeprowadzono w oparciu o dwa niezależne kryteria (tab. I): proste dzielące rozumienie zaleceń na wystarczające i niewystarczające (kryterium I) oraz szczegółowe, wyróżniające pięć stopni zrozumienia zaleceń żywieniowych (kryterium II). W obu kryteriach podział na poziomy rozumienia nastąpił w oparciu o odsetek prawidłowo udzielonych odpowiedzi. Tabela I. Kryteria przyjęte do oceny stopnia zrozumienia przez dzieci zaleceń żywieniowych zawartych w iramidzie Żywieniowej Table I. Criteria to assess level of understanding of food pyramid nutritional guidelines by children % uzyskanych punktów Kryterium I poziom rozumienia % uzyskanych punktów Kryterium II oziom rozumienia 0-50 % niewystarczający 0-20% niedostateczny 21-40% niski 51-100% wystarczający 41-60% dostateczny 61-80% dobry 81-100% bardzo dobry Czynnikami różnicującymi były płeć oraz typ szkoły (z programem edukacyjnym lub bez). Analizy statystycznej dokonano w programie Statistica 8.0. la zmiennych jakościowych zastosowano test χ 2, a dla ilościowych, które charakteryzowały się rozkładem normalnym różnice między dwiema grupami badano za pomocą testu t Studenta (suma uzyskanych punktów). Znamienną statystycznie zależność między analizowanymi zmiennymi stwierdzano przy poziomie istotności p=0,05. Wyniki i dyskusja ołowa uczniów (51%) biorących udział w badaniu uczęszczała do warszawskiej szkoły podstawowej objętej programami z zakresu edukacji żywieniowej (grupa ), a pozostałe 49% respondentów do szkoły podstawowej w iasecznie nieobjętej takimi programami (grupa B). Odsetek dziewcząt (grupa ) był nieznacznie wyższy (56%) w stosunku do chłopców (grupa ). W przeprowadzonym badaniu uczniowie uzyskali średnio 29,1 punktów na 40 możliwych, co stanowi średnio 72,8% punktów i świadczy o dobrym ogólnym poziomie rozumienia zaleceń żywieniowych. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic dla przyjętego podziału ze względu na płeć i szkołę (tab. II). Jedynie co piąty ankietowany uzyskał wynik bardzo dobry (80-100%). Żadna z osób nie uzyskała tak mało punktów by poziom rozumienia oceniono jako niedostateczny lub niski (tab. II).
Górnicka M i wsp. Rozumienie zaleceń żywieniowych zawartych w piramidzie żywienia przez dzieci... 83 orównując wyniki badań z uwzględnieniem podziału na płeć, dwukrotnie mniejszy odsetek chłopców, niż dziewcząt, uzyskał wynik na poziomie bardzo dobrego rozumienia zaleceń zawartych w piramidzie, ponadto co piąty chłopiec otrzymał wynik na poziomie dostatecznym (tab. II). W niniejszym badaniu stwierdzono, iż dziewczęta lepiej rozumieją zalecenia żywieniowe niż chłopcy, co prawdopodobnie wiąże się z ich ogólnie większą wiedzą żywieniową, na co wskazują liczne badania [5-8]. onadto uważa się, że dziewczęta są bardziej zainteresowane własnym wyglądem i zdrowiem oraz częściej poszukują informacji przekazywanych za pośrednictwem mass mediów na temat właściwości produktów spożywczych [7, 8]. Nie stwierdzono natomiast istotnej statystycznie różnicy w wynikach uczniów z dwóch badanych szkół, jednak zaobserwowano, że respondenci ze szkoły warszawskiej charakteryzowali się nieco lepszym rozumieniem zaleceń żywieniowych, o czym świadczy wyższy odsetek uczniów z wynikiem bardzo dobrym. We wcześniejszych badaniach stwierdzono, że uczniowie wykazują większą wiedzę na temat zagadnień, które najczęściej są uwzględniane w programach edukacyjnych skierowanych do dzieci i młodzieży, takich jak: spożywanie śniadania przed wyjściem z domu, codzienna konsumpcja warzyw i owoców oraz produktów mlecznych [5, 6]. Ocenie poddano także rozumienie zależności zobrazowanych kolejnymi piętrami iramidy Zdrowego Żywienia. Z omawianym zagadnieniem nieznacznie lepiej poradziły sobie dziewczęta niż chłopcy oraz uczniowie ze szkoły z programem edukacyjnym (tab. III). Największy problem z rozstrzygnięciem, których produktów należy spożywać więcej dotyczył zestawień: produkty mleczne-owoce oraz warzywa-produkty zbożowe. Odsetek uczniów popełniających błąd (29%) w przypadku pary produkty mleczne-owoce może być wytłumaczony przez fakt, że chociaż grupa owoców w stosunku do grupy produktów mlecznych znajduje się bliżej podstawy piramidy, to liczba zalecanych porcji znajdująca się pod nazwą grupy produktów mlecznych (3-4 porcje) jest większa niż dla grupy owoców (2-4 porcje). W przypadku drugiej pary grup produktów (warzywa i zbożowe) wyraźnie widać, że to produkty zbożowe znajdują się u podstawy piramidy, czyli tych produktów dzieci powinny jeść najwięcej. Z uwagi na udowodnione zbyt małe spożycie przez dzieci warzyw i owoców [9-11], prowadzonych jest wiele kampanii edukacyjnych w szkołach oraz w mediach promujących codzienne spożycie tych produktów np. Owoce, warzywa i soki są na 5!, Jem kolorowo!, Owoce w szkole, 5 porcji warzyw, owoców lub soku, co mogło spowodować pomyłkę Tabela II. Stopień ogólnego rozumienia zaleceń żywieniowych zawartych w piramidzie przez dzieci (% osób) Table II. Level of general understanding of food pyramid nutritional guidelines by children (% of persons) Kategoria Ogółem (n=56) łeć (n=44) Kryterium I (n=51) B (n=49) poziom niewystarczający 6,0 5,4 6,8 0,76 5,8 6,1 0,96 poziom wystarczający 94,0 94,6 93,2 94,1 93,8 Kryterium II Niedostateczny 0 0 0 0 0 Niski 0 0 0 0 0 ostateczny 15 11 20 0,18 12 18 0,18 obry 63 61 66 0,59 63 63 0,17 Bardzo dobry 22 28 14 0,07 25 18 0,74 dziewczęta, chłopcy, szkoła z programem edukacyjnym, B szkoła bez programu edukacyjnego; *wyniki dla testu χ 2 Tabela III. rocent prawidłowych odpowiedzi dla podanych par grup produktów Table III. ercentage of correct answers for selected pairs of groups of products łeć Których produktów należy Ogółem jeść więcej? B (n=56) (n=44) (n=51) (n=49) warzywa /zbożowe 82 84 80 0,57 86 78 0,26 zbożowe / mleczne 91 96 84 0,03** 96 86 0,07 mięsne /owoce 94 96 91 0,25 94 94 0,96 słodycze /warzywa 97 98 96 0,42 98 96 0,53 mleczne / owoce 71 68 75 0,44 73 69 0,73 dziewczęta, chłopcy, szkoła z programem edukacyjnym, B szkoła bez programu edukacyjnego; * wyniki testu χ2, ** różnice istotne statystycznie
84 robl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 81-85 Tabela IV. rocent prawidłowych odpowiedzi dotyczących pytania o przynależność produktów do grup Table IV. ercentage of correct answers for classification of products into groups Wskaż produkty należące do danej grupy Ogółem (n=56) łeć (n=44) (n=51) B (n=49) zbożowe 32 38 25 0,18 27 3 7 0,32 warzywa 87 93 80 0,05 86 88 0,83 owoce 43 53 30 0,02** 43 43 0,98 mleczne 73 73 73 0,96 75 71 0,73 mięsne 20 21 18 0,69 28 12 0,05** dziewczęta, chłopcy, szkoła z programem edukacyjnym, B szkoła bez programu edukacyjnego; *wyniki dla testu χ 2, ** różnice istotne statystycznie u części uczniów. odobną zależność zaobserwowano w badaniu 12 letnich dzieci ze Stanów Zjednoczonych [12]. Kolejne zadania dotyczyło przydzielenia lub wyeliminowania wskazanych produktów do/z poszczególnych grup (zbożowe, warzywa, owoce, mleczne, mięsne). Nieprawidłowe produkty zostały dobrane tak, aby kojarzyły się z grupą, w której zostały umieszczone, co pozwalało sprawdzić dobre zrozumienie zagadnienia przez dziecko, np. babeczka z kremem umieszczona w grupie produktów zbożowych, czy baton mleczny znajdujący się pośród produktów mlecznych. Wyniki wskazały, iż wiedza odnośnie przynależności produktów do grupy warzyw i owoców, istotnie wyższa była u dziewcząt. Ankietowani mieli także problem ze zidentyfikowaniem produktów należących do grupy zbożowych oraz grupy produktów mięsnych. Udział w pełni prawidłowych odpowiedzi w poszczególnych grupach podano w tabeli IV. Uzyskane odpowiedzi wskazały na istotny brak wiedzy uczniów o klasyfikacji niektórych produktów, zwłaszcza produktów mięsnych i owoców. rzyjęte kryteria wskazały na niedostateczny poziom rozumienia zaleceń w tej kwestii. Co drugi ankietowany (54%) nie miał świadomości, że sok owocowy może stanowić pełnowartościową porcję owocu. Kilkoro dzieci wskazało żelki w kształcie owoców, jako produkt z grupy owoców. Kolejnym częstym błędem dzieci było nieuwzględnianie sera żółtego, jako wyrobu należącego do grupy produktów mlecznych. Ankietowani mieli duży problem z prawidłowym zakwalifikowaniem produktów mięsnych tylko co piąty otrzymał maksymalną liczbę punktów. Trafnie wskazano kurczaka oraz wędlinę, ale 26% respondentów nie zaznaczyło ryby. Wyniki te wskazują, że dzieci w młodszym wieku szkolnym nie mają jeszcze świadomości, że do grupy produktów bogatobiałkowych oprócz wyrobów powstających z tkanki mięśniowej zwierząt, potocznie rozumianych jako mięso, należą również ryby oraz produkty pochodzące od zwierząt. Jedynie przynależność produktów w grupie warzyw i produktów mlecznych można ocenić jako bardzo dobrą i dobrą. Zaobserwowano także, że ponad połowa dzieci (59%) nie wskazała makaronu, jako produktu należącego do grupy produktów zbożowych. ziewczynki trafniej niż chłopcy wskazywały produkty należące do poszczególnych grup, a w przypadku owoców różnica ta była istotna statystycznie (tab. IV). Uczniowie ze szkoły z programem edukacyjnym nieznacznie lepiej, niż uczniowie z drugiej szkoły, poradzili sobie ze zidentyfikowaniem produktów mlecznych i mięsnych, a w takim samym stopniu z owocami. Nieprawidłowości stwierdzone zarówno w dotychczasowych badaniach [13-15], jak i obecnym wiążą się z brakiem umiejętności prawidłowego uszeregowania produktów do grup, co wyraźnie wskazuje na potrzebę edukacji w tym zakresie. Wnioski 1. Uzyskane wyniki w postaci dobrego stopnia zrozumienia zaleceń żywieniowych w obu szkołach należy uznać za zadowalające, zwłaszcza iż uczniowie klasy IV w programie nauczania mają niewielki zakres tematów związanych z żywieniem człowieka. 2. Brak zdecydowanej różnicy w wynikach uczniów obu szkół (z programami edukacyjnych i bez) świadczy o potrzebie intensyfikacji działań edukacyjnych. opełniane w obu grupach błędy były zbliżone, a więcej istotnych różnicy dotyczyło płci, niż szkoły. 3. Większą uwagę należy zwrócić na zaznajomienie dzieci z przynależnością produktów spożywczych do poszczególnych grup, stanowiących kolejne piętra piramidy.
Górnicka M i wsp. Rozumienie zaleceń żywieniowych zawartych w piramidzie żywienia przez dzieci... 85 iśmiennictwo / References 1. Gawęcki J, Mossor-ietraszewska T. Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. WN, Warszawa, 2004. 2. rzysławski J. Zalecenia żywieniowe dla różnych grup ludności. [w:] Gertig H, rzysławski J. ZWL, Warszawa 2006. 3. Mann J, Truswell S. Essentials of Human Nutrition. Oxford University ress, 2002. 4. www.izz.waw.pl, 2010. 5. Jeżewska-Zychowicz M. Ocena poziomu wiedzy żywieniowej młodzieży w wieku 13-15 lat w perspektywie prewencji chorób dietozależnych. Żyw Człow Metab 2004, 31, S2/2: 86 98. 6. Kołłajtis-ołowy A, Weber M. Stan wiedzy żywieniowej i efektywność nauczania żywienia wybranej grupy dzieci. Żyw Człow Metab 2003, 30: 188-193. 7. Łyszkowska. Znaczenie edukacji szkolnej w kształtowaniu świadomości żywieniowej uczniów gimnazjum. raca magisterska, SGGW, Warszawa, 2002. 8. Townsend M, Johns M, Shilts M, Farafan-Ramirez L. Evaluation of a USA nutrition education program for lowincome youth. J Nutr Behav 2005, 38: 30-41. 9. Kołłajtis-ołowy A, Kosińska M, Boniecka I. Częstotliwość i ilość spożycia wybranych produktów spożywczych w grupie 10-12-letnich dzieci z terenu Grójca. Żyw Człow Metab 2007, 34: 176-181. 10. Kołłajtis-ołowy A, Matysiuk E, Boniecka I. Zwyczaje żywieniowe wybranej grupy dzieci 11-12-letnich z Białegostoku. Żyw Nauk Technol Jak 2007, 55: 335 342. 11. Wądołowska L. Grupy ludności podwyższonego ryzyka zaburzeń zdrowia i ich problemy żywieniowe. [w:] Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Gawęcki J, Roszkowski W (red). WN, Warszawa 2009. 12. Fahlman M, ake J, McCaughtry N, Martin J. A pilot study to examine the effects of a nutrition intervention on nutrition knowledge, behaviors, and efficacy expectations in middle school children. J Sch Health 2008, 78: 216-222. 13. Garcia-Lascurain M, Kicklighter J, Jonnalagadda S, Boudolf E, uchon. Effect of a nutrition education program on nutrition-related knowledge of English-as-second-language elementary school students: a pilot study. J Immigrant Minor Health 2006, 8: 57-65. 14. Ukleja A, Heropolitańska-Janik J, Sińska B, Kunachowicz H, Mileska M. Ocena stanu wiedzy żywieniowej dzieci w wieku 10-14 lat, po prelekcji na temat zasad racjonalnego żywienia. Żyw Człow Metab 2003, 30: 428-433.