Autor: Anna Sowińska Wydawca: Colorful Media Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: 83-919772-7-7 Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012 Okładka: Colorful Media Skład i łamanie: Colorful Media Colorful B S O OK
Anna Sowińska Jak przetrwać bunt nastolatka Colorful O OK B S
Spis treści I Wstęp...5 II Czym jest bunt? Czemu on służy?...5 III Kryzysy życiowe według Erika Eriksona...6 1. Czy każdy musi przejść kryzysy rozwojowe?...7 IV Bunt dwulatka...7 V Bunt nastolatka...8 VI Czy to jeszcze dziecko, czy już dorosły?...9 1. Jakie są zmiany fizyczne?...9 Jak dojrzewają dziewczęta?...10 Późne i wczesne dojrzewanie dziewcząt...10 Jak dojrzewają chłopcy?...10 Późne i wczesne dojrzewanie mężczyzn...10 2. Jak nastolatek zmienia się emocjonalnie?...11 3. Jak się zmieniają jego możliwości poznawcze?...11 4. Jak nastolatek odnajduje się w życiu społecznym?...12 5. Czym jest kryzys tożsamości?...13 VII Jak się objawia się bunt?...14 VIII Jakie są poziomy buntu?...14 IX Czy możemy buntowi zapobiec?...15 X Co dobrego z buntu?...16 XI Jak sobie radzić z nastolatkiem?...16 1. Czego można wymagać od nastolatka?... 17 2. Czy kontrolować dziecko?...17 3. Jak moja postawa jako dorosłego wpływa na dziecko?... 19 4. Jak nie stracić autorytetu?...22 5. Jak rozmawiać z nastolatkiem?...23 6. Jak nawiązać kontakt ze zbuntowanym nastolatkiem?...24 7. Jak nie utracić kontaktu z nastolatkiem?...25 8. Jak przetrwać konflikt?...28 Jak przygotować się do bitwy i o czym rozmawiać?...29 Kulminacyjne starcie jak prowadzić rozmowę z dzieckiem?...30 9. Co zrobić, jeśli zupełnie straciło się kontakt z dzieckiem?...30 XII Co złego z buntu?...30 XIII Jak uchronić dziecko od negatywnych konsekwencji buntu?...30 XIV Kiedy się niepokoić?...31 XV Jak sobie radzić w ekstremalnych sytuacjach, np. gdy dziecko zażywa narkotyki?...32 XVI Kiedy pójść do specjalisty z nastolatkiem?...32 XVII Jak samemu ocaleć w okresie dojrzewania dziecka?...32 Telefony zaufania...33 Bibliografia...35
Jak przetrwać bunt nastolatka I Wstęp Drogi Czytelniku, mając przed sobą ten poradnik, prawdopodobnie obserwujesz na bieżąco emocjonalne i fizyczne zmiany, które zachodzą w Twoim podopiecznym. Zauważasz nie tylko, jak fizycznie przeistacza się w kobietę czy mężczyznę, ale również to, że coraz częściej manifestuje swoje zdanie, na swój sposób konfrontując oko w oko Twój świat ze swoim, m.in. wdając się z Tobą w dyskusje, kłótnie czy podejmując próby manipulacji. Nie da się ukryć, że dojrzewanie to bardzo burzliwy czas, zarówno dla samego nastolatka, jak i dla jego opiekuna. Być może ten moment napawa Cię przerażeniem i zadajesz sobie pytania: Co się dzieje z dzieckiem? Co czuje, co myśli? Jak sobie z nim radzić? Jak utrzymać z nim kontakt i o czym rozmawiać? Czy uda mi się je uchronić przed kłopotami, np. narkomanią? Jak samemu przejść przez ten czas i emocjonalnie ocaleć? Pytań, myśli i emocji tak naprawdę może być wiele. Jednakże po to właśnie powstał ten poradnik, aby wyjść potrzebom opiekunów naprzeciw i odpowiedzieć im na powyższe pytania, rozwiać obawy oraz zaproponować sposoby działania i komunikacji z nastolatkiem. Poza tym postaram się też przybliżyć, dlaczego młodzieńczy bunt jest tak ważny dla rozwoju młodego człowieka i jakie są jego konsekwencje w dalszych etapach życia. II Czym jest bunt? Czemu on służy? Bez względu na wiek ludzie pozostają emocjonalnie dziećmi tak długo, dopóki po pomoc i zrozumienie zwracają się wyłącznie do rodziców. Aby rzeczywiście osiągnąć stan mentalnej dorosłości, trzeba się uwolnić od rodzicielskiego panowania. A temu m.in. służy bunt. Według definicji A. Oleszkowicz jest to: Forma sprzeciwu i brak zgody na fizyczne, społeczne i psychologiczne sytuacje i stany rzeczy, które jednostka subiektywnie spostrzega jako ograniczające, zagrażające lub niezgodne z jej idealistycznymi oczekiwaniami i wyobrażeniami 1. Potocznie ujmując, jest to chęć bycia sterem, żaglem, okrętem, a z perspektywy osoby przechodzącej bunt nikt i nic nie może stanąć mi na drodze do osiągnięcia celu. W przeciwnym wypadku pokażę światu, na co mnie stać czyli prawdopodobnie swoją ciemną stronę mocy. Bunt niewątpliwie pozwala na poznanie własnych możliwości oraz ograniczeń. Bardzo często wielu osobom kojarzy się z niezależnością. Tak też sama młodzież, ankietowana przeze mnie internetowo, na pytanie: Z czym kojarzy się dla Ciebie pojęcie buntu odpowiadała: Z niepodzielaniem zdania rodziców, z własnym najlepszym zdaniem, z imponowaniem innym. Z chęcią wyzwolenia się spod wpływu osób dorosłych. Z łamaniem zasad wyznaczonych przez rodziców, szkołę, prawo. Z nieposłuszeństwem. Tak naprawdę bunt sam w sobie nie jest aktem niezależności. Wręcz przeciwnie jest wyrazem zależności (jesteśmy zależni od działań i opinii drugiej osoby stąd niepokoje wewnętrzne). Ta forma sprzeciwu ukazuje swoistą obronę samego siebie przed cudzą kontrolą czy wolą innych osób. Niemniej jednak jest on niezbędny w życiu. Dzięki niemu młoda osoba będzie w przyszłości potrafiła nawiązywać zdrowe relacje, trwać w nich oraz współdziałać z innymi. 1 Oleszkowicz A., Miejsce i rola buntu młodzieńczego w kształtowaniu się tożsamości osobistej i społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 51. 5
III Kryzysy życiowe według Erika Eriksona Anna Sowińska Jak już wiadomo, bunt (zamiennie nazywam go kryzysem) to krótkoterminowy mechanizm obronny, dzięki któremu formuje się nasza tożsamość. Jest on niezbędny do prawidłowego rozwoju osobowości. Według analityka Erika Eriksona człowiek powinien prawidłowo rozwiązać osiem kryzysów w życiu. Osoba, która nie jest w stanie stawić czoła wewnętrznym konfliktom w sposób satysfakcjonujący, w późniejszych latach będzie przeżywać problemy z nimi związane, tym samym jej rozwój będzie ograniczony. Teoria Eriksona jest schematycznie przedstawiona w tabeli. Stadia rozwoju według Eriksona 2 Kryzysy życiowe Pomyślne rozwiązania Niepomyślne rozwiązania Dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski, aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa Dziecko poszukuje dróg uniezależnienia się od rodziców. Metody wychowawcze rodziców nie powinny być zbyt sztywne i surowe Dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje w nim nowe działania. Ciekawość seksualna dziecka powinna być traktowana przez rodziców ze zrozumieniem 1. rok życia zaufanie brak zaufania Zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość 2. 3. rok życia autonomia wstyd i zwątpienie Poczucie autonomii 4. 5. rok życia inicjatywa poczucie winy Zdolność do inicjowania działań i czerpania przyjemności z ich realizowania 6. 11. rok życia przedsiębiorczość poczucie niższości Podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa Uczucie wstydu i zwątpienia we własne zdolności kierowania sobą Obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze Młody człowiek poszukuje spójnej tożsamości osobowej i zawodowej Człowiek poszukuje bliskich i trwałych związków z innymi Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, chce coś wnieść do społeczeństwa Jednostka dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć w życiu Poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność realizacji celów i osiągania sukcesów 12. 19. rok życia tożsamość rozproszenie ról Ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości 20. 30. rok życia intymność samotność Umiejętność przeżywania miłości i gotowość do poświęcania się dla innych 40. 64. rok życia produktywność stagnacja Zdolność do szeroko pojętej opieki nad innymi i troski o nich 65 lat i więcej integracja rozpacz Poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań; akceptacja śmierci Nieakceptujące reakcje ze strony innych mogą przyczyniać się do powstawania poczucia niedostosowania i niższości Zagubienie w kwestii własnej tożsamości Samotność, pozbawione treści związki z innymi Brak rozwoju; nuda i nadmierna troska o siebie samego Żal z powodu błędów życiowych i straconych szans; lęk przed śmiercią 2 Birch A., Malin T., Psychologia rozwojowa w zarysie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 132. 6
Jak przetrwać bunt nastolatka 1. Czy każdy musi przejść kryzysy rozwojowe? Rozwiązanie wszystkich wewnętrznych konfliktów byłoby idealne. W praktyce każdy z nas nosi w sobie różne, nie zawsze pomyślnie rozwiązane kryzysy, co mniej lub bardziej rzutuje na nasze życie. Czasem są one na tyle niewidoczne, że komfort życia jest w pełni przez nas akceptowalny i satysfakcjonujący. Niekiedy jednak tak uwierają i bolą, że potrzebna jest pomoc psychoterapeuty. Na podstawie wielu nierozwiązanych konfliktów powstają różnego rodzaju zaburzenia nerwicowe czy depresyjne. W związku z tym bardzo ważne jest, by wspomagać rozwój dziecka od najmłodszych lat, zdając sobie sprawę z własnego wpływu na to. Trzeba też mieć przy tym świadomość swoich nierozwiązanych konfliktów. Ale nawet sami, nie do końca będąc dojrzałymi emocjonalnie, możemy w osiągnięciu tej dojrzałości pomóc dziecku. Warunkiem jest tu zapewnienie mu bezpiecznego przejścia dwóch najważniejszych kryzysów w życiu: pierwszego który następuje około 2. 3. roku życia, drugiego w okresie pokwitania. IV Bunt dwulatka W okresie tzw. buntu dwulatka dziecko pomimo ogromnej potrzeby przebywania z osobami dla siebie znaczącymi oraz ich naśladowania po raz pierwszy wyraża swoją niezależność. W tym czasie następuje szybki rozwój poznawczy, emocjonalny, społeczny, a przede wszystkim własnej tożsamości, czyli Ja. Pojawiają się u niego takie uczucia, jak zazdrość, poczucie winy czy zakłopotanie. Dziecko, nabywając nowych umiejętności, zaczyna ukazywać nam swoje nowo poznawane emocje, upodobania, np. co do ubioru, jedzenia, coraz lepiej zgłasza własne potrzeby za pomocą mowy. Według R. Spitza, amerykańskiego psychoanalityka zajmującego się rozwojem dzieci, jest to najbardziej spektakularne intelektualnie i semantyczne osiągnięcie wczesnego dzieciństwa. W związku z tym, możemy doświadczyć takich zachowań, jak: płacz, demonstrowanie złości i gniewu, krzyk, ucieczki z podświadomą chęcią, by rodzic je gonił (dobrze jest, gdy rodzic tak robi), bicie, ciągłe wypowiadanie NIE, upór. Zdarza się, że dziecko wysyła też sprzeczne komunikaty najpierw daje do zrozumienia, że czegoś chce, a gdy osiągnie swój cel, to z tego rezygnuje. W takich sytuacjach można poczuć się zdezorientowanym. Dodatkowo mały człowiek reaguje dosyć ekspresyjnie. Pod wpływem emocji wykrzykuje: Nie kocham cię!, Nie lubię cię!, Nie chcę!. Rodzic po takich słowach nie zawsze wie, co zrobić, ma wrażenie, że stracił kontrolę nad dzieckiem, a czasem i nad sobą może wpadać w nieakceptowany przez siebie gniew czy złość, mieć poczucie winy, ponieważ w niektórych momentach jest zbyt restrykcyjny. Wówczas pojawiają się takie myśli: Czy jestem dobrą matką/ojcem? Czy nadaję się do rodzicielstwa? Czy potrafię kochać swoje dziecko? Czy robię wszystko dobrze? 7