Wstêp ubr i jego ochrona w Puszczy Bia³owieskiej W artykule chcia³bym przedstawiæ, w wielkim skrócie, aktualny stan chronionego gatunku w skali globalnej i na tym tle szczególn¹ sytuacjê ubra w jego najwiêkszym mateczniku w Puszczy Bia³owieskiej. Powstaj¹ tu bowiem pewne nowe zagro enia postêpów restytucji i s¹ podejmowanie próby dzia³añ nie zawsze opartych na znanych ju podstawach biologii i ekologii gatunku. Dalsze cele perspektywiczne restytucji gatunku nie s¹ te wyraÿnie okreœlone. Wydaje siê zatem, e istnieje potrzeba dyskusji o postêpowaniu z ubrem w Puszczy Bia³owieskiej i szerzej w regionie funkcjonalnym Zielone P³uca Polski, a nawet w skali obszarów przyleg³ych do tego regionu. Proces restytucji gatunku jest bardzo skomplikowany. W przypadku ubra, osi¹gnêliœmy niew¹tpliwy sukces, ale ponosimy równie klêski. Czasem te sami stwarzamy sobie problemy z pozornie b³ahych, niedostatecznie uregulowanych rozwi¹zañ prawnych czy te niew³aœciwych sposobów finansowania (na przyk³ad doraÿnymi dotacjami) zadañ restytucji gatunku, ze swej natury ci¹g³ych i wieloletnich. Powoduje to dodatkowe zagro enia egzystencji ubra i jego najwa - niejszej populacji w Puszczy Bia³owieskiej. Stan gatunku w skali globalnej Po I wojnie œwiatowej wymar³y dwie ostatnie wolne populacje ubra w Puszczy Bia³owieskiej (1919 rok) i na Kaukazie (1927 rok). Krach populacji gatunku prze y³y jedynie 54 zwierzêta, w tym 39 wywodz¹cych siê bezpoœrednio z populacji bia³owieskiej, yj¹cych wówczas w ogrodach zoologicznych. ozmna anie tej stawki zwierz¹t w ogrodach zoologicznych i specjalnie utworzonych rezerwatach nie pozwoli³o wprawdzie wyeliminowaæ wysokiego stopnia wsobnoœci, lecz szczêœliwie unikniêto czynników letalnych. Wydaje siê, e hodowcy ubra mieli du o szczêœcia. Pos³uguj¹c siê metodami hodowli zachowawczej, zdo³ali uratowaæ ten gatunek od wymarcia. Poczytuje siê to za wielki sukces ochrony przyrody w krajach Europy Œrodkowej, w tym przede wszystkim w Polsce. estytucja ubra zosta³a powa nie zahamowana pod koniec II wojny œwiatowej, w latach 1943-1946, kiedy to ca³kowita liczba ubrów na œwiecie spad³a o 42%, czyli ze 160 do 93. Skutkiem tego by³o dalsze zubo enie puli genowej gatunku. W latach nastêpnych postêpowa³ sta³y przyrost liczebnoœci ubrów na œwiecie, zw³aszcza po dekadzie lat szeœædziesi¹tych, kiedy to wzorem Puszczy Bia- ³owieskiej zaczêto tworzyæ stada wolne (pierwsze ubry wypuszczono na wolnoœæ w Bia³owie y ju w 1952 roku). W koñcu 2001roku stan œwiatowej populacji ubrów liczy³ 2964 osobniki, w tym 1809 na wolnoœci, czyli oko³o 60% [Ksiêga odowodowa ubrów 2001, Bia³owieski Park Narodowy, Bia³owie a 2002]. W latach dziewiêædziesi¹tych nastêpuje za³amanie œwiatowej liczebnoœci populacji ubra, spowodowane ogólnym spowolnieniem procesu restytucji gatunku, a zw³aszcza ograniczeniem tworzenia nowych stad wolnych. Poza tym, w rejonie Kaukazu, gdzie prowadzone s¹ wojny, kilka populacji ubra wymar³o. Zmniejszy³a siê te liczebnoœæ kilku innych stad wolnych, wobec trudnoœci ekonomicznych poszczególnych krajów, odpowiedzialnych za ich utrzymanie. Wreszcie, oko³o 700 (!) zwierz¹t skreœlono z ewidencji Ksiêgi odowodowej ubrów (K ), jako e ich obecnoœæ w okreœlonych hodowlach nie by³a permanentnie potwierdzana. Tak wiêc, ca³kowita liczebnoœæ œwiatowego stada ubrów jest niew¹tpliwie o kilkaset 8 Biuletyn Informacyjny ZPP nr 24
&KHUJD 1à ( ycina 1. ozmieszczenie wolnych i pó³wolnych populacji ubrów w koñcu 2000 roku ubry linii nizinnej (bia³owieskiej) ubry linii nizinno-kaukaskiej (znak w po³owie zaczerniony) ród³o: Z. Pucek i inni, European..., op.cit. sztuk wiêksza ni podawana wy ej na koniec 2001 roku. Te drastyczne dzia³ania redakcji K by³y jednak konieczne, je eli Ksiêga ma byæ gwarantem czystoœci pochodzenia ubrów w skali œwiatowej. OZMIESZCZENIE GEOGAFICZNE. ozmieszczenie wolnych i pó³wolnych populacji ubra w koñcu 2000 roku na tle wschodniej granicy zasiêgu gatunku w czasach historycznych przedstawia rycina 1. Strza³kami oznaczono na nim populacje wiêksze ni 100 osobników. Takich populacji jest tylko 4, dwie ubrów nizinnych w Puszczy Bia³owieskiej oraz nizinno-kaukaskich w Bieszczadach i na Ukrainie. Ze wzglêdów genetycznych w³aœciwie tylko te dwie populacje w Puszczy Bia³owieskiej (po obu stronach granicy pañstwowej) mo na uznaæ za demograficznie bezpieczne; licz¹ one ponad 100 efektywnych osobników, czyli oko³o 300 zwierz¹t. Wspó³czesne rozmieszczenie ubra na wolnoœci jest bardziej korzystne, ni tu przed wymarciem gatunku w przyrodzie na pocz¹tku XX wieku. Jest wiêcej stad wolnych (a tak e hodowli zamkniêtych) i lepiej rozprzestrzenionych na kontynencie europejskim, a nawet poza nim. Populacje wolne s¹ jednak zwykle ma³e i izolowane, a wiêc skazane na wymieranie. Stwarza to powa ne zagro enie dalszej egzystencji gatunku. za³o ycieli jest wysoce nierównomierny. Stwierdzana jest ogromna dominacja potomków jednej pary ubrów (45 Plebejer i 42 Planta zw³aszcza w linii nizinnej). Z drugiej strony, udzia³ innych za³o ycieli (na przyk³ad 46 Placida, 147 Bismarck) jest znikomy i mo e siê zmniejszaæ, co bêdzie powodowa³o dalsz¹ utratê zmiennoœci genetycznej gatunku. Brak jest potomków jednego z za³o ycieli (46 Placida) w stadach wolnych. Efektem takiej struktury genetycznej jest wysoka wsobnoœæ œwiatowej populacji ubra, wy sza w linii nizinnej (44%) ni nizinno-kaukaskiej (26,3%). Wynika stad koniecznoœæ przemieszczania osobników pomiêdzy stadami w skali lokalnej i globalnej, by niwelowaæ zaistnia³e dysproporcje i choæ czêœciowo zast¹piæ brak bezpoœredniego kontaktu pomiêdzy nimi. Z przeprowadzonych badañ wynika, e wsobnoœæ wp³ywa na przyk³ad na wskaÿniki rozrodu czy te na tempo wzrostu szkieletu, zw³aszcza u samic. Koœciec ubrów wysoko spokrewnionych jest mniejszy ni zwierz¹t o ni szych wskaÿnikach wsobnoœci. WskaŸniki rozrodu jak te rozwoju szkieletu s¹ bardziej podatne na hodowlê w bliskim pokrewieñstwie u ubrów nizinno-kaukaskich ni w linii ubrów nizinnych. ubry w Puszczy Bia³owieskiej STUKTUA GENETYCZNA GATUNKU. Wiadomo, e ca³a œwiatowa populacja ubrów wywodzi siê od 12 za³o ycieli. Linia ubrów nizinnych (bia³owieskich), czyli bezpoœrednich potomków czystego podgatunku Bison bonasus bonasus pochodzi tylko od 7 za³o ycieli. Wspó³czesne ubry linii nizinno-kaukaskiej pochodz¹ od wszystkich 12 za³o ycieli. Nie w ka dym jednak stadzie wolnym (jak na przyk³ad w polskich Bieszczadach) reprezentowani s¹ potomkowie wszystkich 12 za³o ycieli. W œwietle nowych badañ Bielousovej (1999) i Olech (2002) udzia³ genów Jest to aktualnie najwiêksza populacja czystego podgatunku nizinnego, Bison bonasus bonasus, licz¹ca nieco wiêcej ni 600 osobników (koniec 2001roku), niemal tak liczna jak przed katastroficznym za³amaniem siê jej liczebnoœci przed pierwsz¹ wojn¹ œwiatow¹ (727 sztuk). Od ponad siedemdziesiêciu lat (i od piêædziesiêciu lat na wolnoœci), populacja w zachodniej czêœci puszczy prowadzona jest przez Bia³owieski Park Narodowy (BPN), w czêœci wschodniej zaœ przez Pañstwowy Park Narodowy Belowiežskaja Pusz- Biuletyn Informacyjny ZPP nr 24 9
cza. Faktycznie dwie populacje tych samych ubrów dziel¹ niestety graniczne zasieki, co nie pozwala na kontaktowanie siê zwierz¹t w obu czêœciach tego samego kompleksu leœnego. Obszar bytowania ubrów obejmuje ca³y kompleks Puszczy Bia³owieskiej. Wystêpuj¹ te migracje poza teren leœny, na otaczaj¹ce ³¹ki i pola. Po stronie polskiej obszar ten jest zarz¹dzany przez: Bia³owieski Park Narodowy i przedsiêbiorstwo Lasy Pañstwowe. Po stronie bia³oruskiej ca³oœci¹ terenu zarz¹dza jeden w³aœciciel tamtejszy Pañstwowy Park Narodowy. Obie populacje, a zw³aszcza ta w polskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej, wykazuj¹ relatywnie najwy sz¹ zmiennoœæ genetyczn¹, w porównaniu z ma³ymi stadami wolnymi, na przyk³ad na Bia³orusi. Nie badano dotychczas ekologicznych trendów wzrostu tej populacji i ich uwarunkowañ. Pozostaje wiêc jedynie ta statystyka, co oczywiœcie nie wystarcza do okreœlenia roli i miejsca ubra w ekosystemach leœnych Puszczy Bia³owieskiej. Warto dodaæ, e zespó³ du ych ssaków kopytnych, jest tu wyj¹tkowo kompletny, liczy piêæ gatunków ( ubr, ³oœ, jeleñ, sarna, dzik), co jest sytuacj¹ wyj¹tkow¹ w skali kontynentu. GOSPODAOWANIE POPULACJ UBA w Puszczy Bia- ³owieskiej odbywa siê w sposób tradycyjny, by nie powiedzieæ prymitywny, wywodz¹cy siê raczej z metod hodowli byd³a a nie w oparciu o wiedzê z ekologii gatunku. ubry s¹ dokarmiane w okresie zimowym karm¹ stosown¹ dla byd³a, tak jak to zreszt¹ trwa co najmniej od ponad 200 lat (!) i nie bacz¹c na rozpoznane ju wymogi fizjologiczne i sk³ad naturalnej diety ubra. 1 OLF]HEQ ü GáZ\ HOLPLQDFMH PLHUWHOQ ü UN ycina 2. Dynamika populacji ubrów w polskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej (stan na koniec ka dego roku) ród³o: Dane BPN, Z.A. Krasiñski, informacja ustna. Populacja bia³owieska (polska) pochodzi od 28 zwierz¹t, spoœród 38 wypuszczonych z rezerwatów hodowlanych BPN. Populacja we wschodniej czêœci puszczy od 41 zwierz¹t z polskiej czêœci puszczy, Pszczyny i centralnego rezerwatu ubrowego w Danki (pod Moskw¹). DYNAMIKA LICZEBNOŒCI I ELIMINACJI. Z ryciny 2 wynika, e po okresie próbnych wypuszczeñ w latach 1952 i nastêpnych, populacja w polskiej czêœci puszczy ustabilizowa³a siê oko³o 1960 roku. Potem przyrasta³a w sposób niezak³ócony przez nastêpn¹ dekadê. W latach siedemdziesi¹tych, po osi¹gniêciu za³o- onej liczebnoœci oko³o 250 sztuk, podjêto jej regulacjê, najpierw przede wszystkim przez od³owy i przesiedlenia, a nastêpnie g³ównie w drodze eliminacji. Pozwala³o to przez wiele lat skutecznie utrzymywaæ liczebnoœæ, na stabilnym poziomie ca 250-260 szt. Dopiero w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, zmniejszony poziom eliminacji spowodowa³, e populacja ta zaczê³a siê zwiêkszaæ. Dokarmianie zimowe wolnej populacji by³o niew¹tpliwie w pe³ni uzasadnione w pierwszych okresach odtwarzania wolnych stad ubrów. Teraz jednak, gdy zasadniczym celem restytucji ubra jest jego renaturalizacja w przyrodzie, a wiêc tworzenie stabilnych i trwa³ych populacji, przywrócenie go ekosystemom leœnym Europy jako sta³ego sk³adnika zespo³u du ych ssaków kopytnych, to konieczne staje siê podejœcie ekologiczne i stosowanie metod wypracowanych przez tê naukê. Mo e jest wiêc ju czas, aby zaprzestaæ zimowego dokarmiania, a przynajmniej w takiej formie, jaka jest stosowana obecnie! Dokarmianie zimowe powoduje kilkumiesiêczn¹ (4-5 miesiêcy) koncentracjê ubrów wokó³ miejsc wyk³adania karmy (brogów). Zapewne nie jest to obojêtne ze wzglêdu na konflikty z gospodark¹ leœn¹ (spa³owanie, zgryzanie eru pêdowego) i stan zdrowia ubrów. Spowalnia to te, lub wrêcz niemal niweluje, œmiertelnoœæ naturaln¹. Wiadomo te, e podczas ³agodnych zim i obfitoœci o³êdzi, ubry nie gromadz¹ siê przy paœnikach, w ma³ym stopniu korzystaj¹ z wyk³adanego siana. Mo e wiêc da³oby siê sterowaæ zimowym dokarmianiem w oparciu o roz- 10 Biuletyn Informacyjny ZPP nr 24
poznanie warunków troficznych i ograniczaæ je tylko do ubogich w karmê naturaln¹ lat i skrajnych warunków zimy? LICZEBNOŒÆ POPULACJI BIA OWIESKIEJ jest regulowana sztucznie, poprzez eliminacjê. Pamiêtamy, e ubr jest gatunkiem prawnie chronionym i wci¹ szczególnie zagro onym (!), jak to wynika z ostatnio przeprowadzonej analizy jego stanu i zagro eñ (por. przypis do tytu³u). Mimo to, regulowanie liczebnoœci jest dzia³aniem lokalnie uzasadnionym, a nawet koniecznym, podejmowanym w interesie dobra gatunku i powodzenia jego restytucji. CELE I METODY ELIMINACJI s¹ jasno sprecyzowane. Usuwa siê z populacji cielêta póÿno urodzone, osobniki chore i u³omne, agresywne, przepêdzane na polach, wreszcie czasem równie inne. Eliminacji dokonuj¹ pracownicy Parku Narodowego, któremu zosta³a powierzona opieka nad ca³¹ woln¹ bia³owiesk¹ populacj¹ i zagrodow¹ hodowl¹ ubra. Powierzenie takiej opieki BPN jest ze swej natury konfliktogenne. Zadanie to nie zosta³o formalnie wpisane do statutu Parku Narodowego. Nie dopowiedziano, jakie maj¹ byæ relacje pomiêdzy gospodarzami terenu na ca- ³ym obszarze puszczy. BPN nie proponowa³ te (na ile mi wiadomo) sposobu porozumiewania siê w tych sprawach. Mamy wiêc formalnie dwóch w³aœcicieli terenu, BPN i trzy samodzielne nadleœnictwa, pozostaj¹ce w gestii administracji LP. Wolna populacja ubra nie uznaje jednak terytorialnych granic ani tytu³u w³asnoœci, bytuje w ca³ym obszarze Puszczy Bia³owieskiej. Jest oczywiste i logiczne, e przynajmniej w polskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej, populacja ubra powinna byæ zarz¹dzana (inwentaryzowana, eliminowana, ewentualnie te dokarmiana) przez jednego gospodarza. Jestem przekonany, e gospodarzem tym powinien pozostaæ wy- ³¹cznie Bia³owieski Park Narodowy, ze wzglêdu na to, e jest instytucj¹ odpowiadaj¹c¹ na tym terenie statutowo, przede wszystkim, za ochronê przyrody. Ma w tym zakresie odpowiednio wyszkolony personel i wieloletnie doœwiadczenie. Wydaje siê, e niew¹tpliwy dotychczasowy sukces restytucji ubra w Puszczy Bia³owieskiej wynika miêdzy innymi z faktu powierzenia tego zadania jednemu gospodarzowi. Podkreœlam ten fakt szczególnie bo w ostatnich dwóch latach zrodzi³a siê koncepcja skomercjalizowania i wykonywania przez myœliwych redukcji liczebnoœci populacji ubra w Puszczy Bia³owieskiej. Po raz pierwszy idea ta zosta³a wypowiedziana w lutym 2001 roku w broszurze: Podstawy strategii zarz¹dzania Puszcz¹ Bia³owiesk¹, opracowanej przez Duñsk¹ Agencjê Wspó³pracy dla Œrodowiska w Europie Wschodniej (DANCEE). W sk³ad grupy roboczej, podpisuj¹cej siê pod tym projektem, weszli miêdzy innymi przedstawiciele (a nie osoby fizyczne!): Dyrekcji Generalnej LP, egionalnej Dyrekcji LP w Bia³ymstoku, Departamentu Ochrony Przyrody MŒ, Krajowego Zarz¹du PN i Dyrekcji Bia³owieskiego Parku Narodowego. Projekt ten popar³ te wojewódzki konserwator przyrody, w wypowiedzi na posiedzeniu ady Naukowej BPN, 13 kwietnia 2002 roku (porównaj protokó³ z posiedzenia N). ada Naukowa BPN zdecydowanie przeciwstawi³a siê takiemu stanowisku, zgodnie zreszt¹ z opracowanymi wczeœniej (17 czerwca 2000 roku) Zasadami funkcjonowania BPN powiêkszonego na ca³y obszar polskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej i potwierdzi³a to uchwa³¹ z 14 grudnia 2002 roku. Od dawna wiadomo te, e sprawa gospodarowania populacj¹ ubrów w Puszczy Bia³owieskiej jest k³opotliwa dla Krajowego Zarz¹du Parków Narodowych i Dyrekcji BPN. ubry przynosz¹ niew¹tpliwie wielki splendor Puszczy Bia³owieskiej, Parkowi Narodowemu i samej Bia³owie y, wreszcie Ministerstwu Œrodowiska. Zaryzykowa³bym nawet stwierdzenie, e byæ mo e w³aœnie dziêki ubrom ca³a by³a przez wieki chroniona i zachowa³a siê w tak stosunkowo dobrym stanie. Wygl¹da na to, e jednak ten wielki zbiorowy sukces polskiej ochrony przyrody staje siê bardzo k³opotliwy. I to z b³ahego, w swej istocie powodu braku odpowiednich ustaleñ prawnych i organizacyjnych (jak na przyk³ad stosownych zmian w statucie BPN, stworzenia wewnêtrznej jednostki Centrum Hodowli ubra, porozumieñ miêdzy BPN a ALP). Zaproponowano natomiast naj³atwiejsze rozwi¹zanie k³opotliwego problemu, chyba bez nale ytego rozpatrzenia sprawy, a mianowicie prywatyzacjê polowañ na ubry. Interesy polowañ, wykonywanych przez cudzoziemców dewizowych lub bogatych myœliwych krajowych s¹ ca³kowicie sprzeczne z wymienionymi wy ej zasadami koniecznej eliminacji gatunku chronionego. Osobiœcie rozró niam polowanie i eliminacjê z koniecznoœci, choæ w obu przypadkach u ywana jest podobna broñ. Chodzi mi jednak o istotê obu tych dzia³añ. Myœliwy oczekuje zwierz¹t nie byle jakich, lecz odpowiedniej klasy medalowej. Nie s¹dzê by by³ zainteresowany usuwaniem z populacji zwierz¹t m³odych, ciel¹t póÿno urodzonych czy osobników chorych. Wreszcie có to za polowanie, które raczej przypomina strzelanie do pomnika! Powo³ywanie siê na podobne praktyki w Puszczy Boreckiej ma³o te ma wspólnego z ³owieck¹ eksploatacj¹ populacji i polowaniem. Takie zabawy w polowanie, jakie uprawia siê w Borkach, dok¹d zwozi siê (zsy³a) wybrakowane zwierzêta z rezerwatów (pierwotnie te niestety z Puszczy Bia³owieskiej) trudno by³oby uznaæ za w³aœciwe gospodarowanie woln¹ populacj¹ tego gatunku, opart¹ o okreœlone modele i zasady. W¹tpliwe s¹ te, moim zdaniem, przewidywane zyski z polowañ na ubry. Poza wszystkimi argumentami, nie ka de dobro narodowe musimy zamieniaæ na brzêcz¹ce euro! Jestem zatem zdecydowanie przeciwny polowaniu na ubry w Puszczy Bia³owieskiej i ³owieckiej eksploatacji tej populacji, zw³aszcza przy aktualnym stanie liczebnym ubra w Polsce i na œwiecie, wobec coraz bardziej uœwiadamianych zagro eñ gatunku i wynikaj¹cej st¹d potrzebie wzmo enia jego ochrony. Oczywiœcie, po spe³nieniu celów restytucji gatunku, przywróceniu go do natury, uznaniu za gatunek ³owny, obiekcje moje nie bêd¹ zasadne. Na razie jednak jesteœmy dalecy od osi¹gniêcia tak zadawalaj¹cego stanu. STAN ZDOWOTNY. ubr jest podatny na ró ne choroby. Z powodu pryszczycy w latach 1953/54, w rezerwatach w po³udniowej Polsce pad³o 35 ubrów. Ostatnio w jednym ze stad ubrów w Bieszczadach pojawi³a siê gruÿlica i trzeba by³o je eliminowaæ. U ubrów w Puszczy Bia³owieskiej od dwudziestu lat wystêpuje zapalenie pr¹cia i napletka okreœlane jako balanoposthitis. Pojawia siê ono u osobników wszystkich kategorii wiekowych. W latach 1980-2001 usuniêto z populacji, g³ównie z tego powodu, 163 samce. Pocz¹tkowo liczba przypadków choroby narasta³a, potem jednak sytuacja ustabilizowa³a siê i w kolejnych latach choruje od kilku do kilkunastu procent Biuletyn Informacyjny ZPP nr 24 11
samców (przeciêtnie oko³o 7% dane BPN Z.A. Krasiñski, informacja ustna). Dotychczasowe badania, prowadzone g³ównie przez Wydzia³ Weterynarii SGGW, nie da³y niestety odpowiedzi na pytania o przyczyny choroby i metody jej ewentualnego leczenia. ubr ma bogaty zespó³ paso ytów wewnêtrznych i zewnêtrznych. W porównaniu do zwierz¹t bytuj¹cych w ogrodach zoologicznych, w populacji wolnej pojawi³o siê dodatkowo 11 nowych gatunków nicieni o³¹dkowo-jelitowych, pochodz¹cych od jeleni, w tym równie gatunków azjatyckich (na przyk³ad jeleñ sika), introdukowanych w krajach Europy Œrodkowej. Pojawiaj¹ siê u ubra nowe inwazyjne gatunki nicieni, zawleczone z przesiedlanymi jeleniami (por. Dró d i inni 2000). W populacji bia³owieskiej œmiertelnoœæ naturalna sprowadza siê do bardzo niewielkiego procentu (oko³o 3%) wszystkich ubytków. Praktycznie ubr nie ma wrogów wœród drapie ników. ejestrowane przypadki k³usownictwa s¹ nieliczne. Naturalna selekcja jest wiêc minimalizowana, co niew¹tpliwie wp³ywa na stan liczebny populacji. Zagro enia restytucji ubra W œwietle najnowszych danych ryzyko wymarcia ubra jest jednak wci¹ bardzo wysokie i coraz bardziej uœwiadamiane. Sk³adaj¹ siê na to nastêpuj¹ce przyczyny: 1. Niekorzystna struktura genetyczna i wysoki stopieñ wsobnoœci oraz nierównomierny udzia³ za³o ycieli, zagra aj¹ dalszej utracie puli genowej, zw³aszcza w linii nizinnej (bia³owieskiej). Wedle najlepszej i pog³êbianej wci¹ wiedzy o ró norodnoœci populacji ubra mo na podejmowaæ pewne dzia³ania ochronne, ale ograniczeñ zmiennoœci tych populacji nie mo na odmieniæ. 2. Fragmentacja i izolacja populacji wolnych uniemo liwia wymianê materia³u genetycznego i prowadzi nieuchronnie do ich wymierania. 3. Ograniczona przestrzeñ we wspó³czesnych ekosystemach Europy, gdzie gatunek ten móg³by swobodnie wystêpowaæ. Powoduje to zapewne spowolnienie procesu reintrodukcji, wobec braku odpowiednich siedlisk, ale te i mo liwoœci ekonomicznych poszczególnych krajów lub organizacji miêdzynarodowych. Wydaje siê jednak, e nie wszystkie szanse w tym zakresie zosta³y wykorzystane. 4. Brak wiêkszego area³u geograficznego gatunku. Istniej¹ pewne zamiary stworzenia takiego fragmentu wspó³czesnego area³u gatunku w Karpatach Wschodnich (Bieszczady, S³owacja, Ukraina i umunia) oraz w osji (Or³owskie Polesie). W obu przypadkach dotyczy to ubrów nizinno-kaukaskich. W Polsce czynione by³y przed laty próby poszerzenia area³u ubra, utworzenia dodatkowych stad (na przyk³ad w oparciu o nadwy ki z Puszczy Bia³owieskiej). Lasy Pañstwowe nie by³y tym zainteresowane, nie wskaza³y te miejsc dla nowych przesiedleñ. Mo na proponowaæ, aby wykorzystaæ w tym celu obszar Zielonych P³uc Polski (a nawet ZP Europy). Korytarze ekologiczne miêdzy lasami Puszczy Bia³owieskiej, Knyszyñskiej, Augustowskiej, ominckiej i Boreckiej, mog³yby umo liwiæ migracjê stad ubrów w obszarze œciany wschodniej. Populacje te mog³yby kontaktowaæ siê dalej na wschód z istniej¹cymi ma³ymi stadami na Bia³orusi (oznaczonymi nr 2, 8 13 na rycinie 1) i na Litwie (nr 6 i jedno stado projektowane na po³udniu kraju). W ten sposób mo na by doprowadziæ do stworzenia (a w³aœciwie rekonstrukcji) fragmentu dawnego area³u ubrów linii nizinnej. 5. Tradycyjne sposoby gospodarowania populacjami wolnymi ubra. Nie sprzyja to pe³nej ich renaturalizacji w zespo³ach dzikich ssaków kopytnych. 6. Zagro enie chorobami, których etiologia nie jest dostatecznie poznana. 7. Mo liwoœæ mieszania siê ubrów z bizonami stwarza zagro enie czystoœci genetycznej chronionego gatunku. yzyko takie nie powinno byæ podejmowane. Wprawdzie zapêdy w zakresie wprowadzenia do hodowli bizona w województwie podlaskim, szczêœliwie powstrzymano, lecz bizony zosta³y jednak sprowadzone do Polski! Europa jest przecie krain¹ ubra! Zamiast bizonów mo na propagowaæ hodowlê zagrodow¹ rodzimego ubra, przeznaczaj¹c na ten cel nadwy ki zwierz¹t. Wreszcie polsk¹ specjalnoœci¹ mog¹ siê staæ równie ubronie, posiadaj¹ce tak e wysokie walory produkcyjne. ubr jest nadal powa nie zagro ony, wymaga szczególnej troski ze strony wszystkich, nie wy³¹czaj¹c tych, którzy proponuj¹ pochopnie wielce ryzykowne postêpowania z tym chronionym gatunkiem. Celem naczelnym winna byæ ochrona zasobów genowych gatunku i temu nale y podporz¹dkowaæ wszelkie dzia³ania, zmierzaj¹ce do pe³nej restytucji ubra. [Artyku³ oparty jest na podstawie referatu, wyg³oszonego na posiedzeniu ady Naukowej Bia³owieskiego Parku Narodowego, w dniu 14 grudnia 2002 roku Wszystkie odwo³ania do literatury pochodz¹ z: Z. Pucek, I.P. Bielousova, M. Krasiñska, Z.A. Krasiñski i W. Olech, European Bison Bison bonasus : Current state of the species and an action plan for its conservation, Mammal esearch Institute, Polish Academy of Sciences, Bia³owie a 2002, s. 59.] Zdzis³aw Pucek 12 Biuletyn Informacyjny ZPP nr 24