LESZEK JURDZIAK INTEGRACJA DZIAŁAŃ, CZY INTEGRACJA INSTYTUCJI? INTEGRATION OF ACTIVITIES OR INTEGRATION OF INSTITUTIONS? Instytut Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, leszek.jurdziak@pwr.wroc.pl Słowa kluczowe: integracja pionowa, elektrownia, kopalnia węgla brunatnego Na bazie najnowszych wyników analizy ekonomicznej funkcjonowania kopalni węgla brunatnego i elektrowni z wykorzystaniem modelu bilateralnego monopolu, metod optymalizacji kopalń odkrywkowych i teorii gier omówiono korzyści z integracji pionowej obu podmiotów. Starano się zbadać czy integracja może dotyczyć tylko sfery wspólnych działań, czy też konieczna jest integracja instytucjonalna. Stwierdzono, że integracja działań jest możliwa bez integracji instytucjonalnej i właśnie od niej powinno się rozpocząć procesy integracji pionowej. Wskazanie korzyści z maksymalizacji łącznych zysków, a zwłaszcza wspólne wypracowanie optymalnych rozwiązań w mieszanych zespołach opracowujących plany strategiczne może w naturalny sposób przygotować integrację instytucjonalną. Proces ten nie jest zdaniem autora jednak konieczny, przynajmniej w pierwszej fazie, lecz jeśli byłby zaakceptowany w kopalni, to mógłby pogłębić uzyskane z integracji działań korzyści. Obawy górników przed integracją instytucjonalną stanowią poważną przeszkodę w jej przeprowadzeniu. Trudno bowiem przeprowadzić tak istotne zmiany bez ich akceptacji społecznej dla tych rozwiązań. LIBERALIZACJA I RESTRUKTURYZACJA RYNKU ENERGII ELEKTRYCZNEJ 9 marca 2004 roku został utworzony holding BOT Górnictwo i Energetyka S.A. złożony z dwóch par kopalń odkrywkowych węgla brunatnego i elektrowni: Bełchatów i Turów oraz z elektrowni Opole. Holding ten został niedawno włączony do utworzonej 9 maja 2007 roku Polskiej Grupy Energetycznej, największej spośród 4 grup energetycznych w Polsce (12.270 MW zainstalowanej mocy, ok. 38 mld PLN kapitału i 40 tys. pracowników), i zmienił nazwę na PGE Górnictwo i energetyka Spółka Akcyjna. PGE zamierza wkrótce wystąpić z ofertą publiczną i wprowadzić akcji Spółki do obrotu na Giełdzie Papierów Wartościowych Artykuł opublikowany w czasopiśmie: Systems (Wrocław). 2008 vol. 13, spec. iss. 1/2, s. 223-232.
w Warszawie (GPW). W dniu 25 września 2008 r. złożony został prospekt emisyjny w Komisji Nadzoru Finansowego. Skala i szybkość zmian jest tak duża, że procesy dostosowawcze i integracyjne w firmach tworzących nowe spółki nie nadążają za zmianami prawnymi. Szybko zmianie ulegają szyldy i wymieniani są ludzie znacznie dłużej trwają procesy integracji. Integracja jest jednak konieczna by można było zdyskontować efekty synergii płynącej z połączenia firm w jednym dużym organizmie gospodarczym, gdyż przecież duży może więcej. Aby to więcej się ziściło np. w postaci istotnego obniżenia kosztów na każdym etapie tworzenia wartości w łańcuchu produkcji energii elektrycznej i jej dostarczenia do końcowych odbiorców konieczna jest integracja działań poszczególnych ogniw tego łańcucha. Tworzenie dużych organizmów na rynku energii stało się koniecznością w związku ze skalą inwestycji niezbędnych do realizacji na tym rynku zarówno w sferze wytwarzania, przesyłu jak i obrotu. Było też odpowiedzią na trudności rozdziału tych sfer (tzw. procesu unbundlingu) na rynku europejskim, na którym procesy konsolidacji wyprzedziły liberalizację. Istnienie ogromnych, pionowo zintegrowanych podmiotów energetycznych na rynku europejskim o udziałach w rynku krajowym na granicy interwencji urzędów antymonopolowych i przejmujących dlatego firmy energetyczne w innych krajach oraz zainteresowanie firm rosyjskich wejściem na ten rynek w różnych krajach (m.in. znane jest zainteresowanie firmy RAO JES przejęciem ZE PAK S.A. i pobliskich kopalń 1 ) spowodowało, że i u nas postawiono na wzmocnienie firm energetycznych poprzez utworzenie tylko czterech spółek i dopuszczenie pionowej integracji w całym łańcuchu. W efekcie również i u nas proces liberalizacji został spowolniony i już drugi rok z rzędu Prezes URE odkłada moment pełnego uwolnienia cen energii elektrycznej, obawiając się, że rynek na obecnym etapie ciągle jest zbyt mało konkurencyjny. Spółki zostały utworzone niedawno i ciągle nie osiągnięto efektów synergii z integracji. Istnieje więc realne zagrożenie, że uwolnienie cen dzisiaj ułatwi przerzucenie kosztów przeciągającej się integracji na konsumentów. Warto więc procesy integracyjne przyspieszyć. Dodatkowym zagrożeniem wymuszającym wzrost tempa tych procesów jest groźba zniesienia wszystkich darmowych limitów na emisję CO2 i możliwość ich zakupu jedynie na aukcjach już po roku 2012. Jeśli nie uda się zmienić tego na drodze dyplomatycznej to jedynie w pełni zintegrowane firmy działające optymalnie będą mogły poradzić sobie na rynku. Oprócz działań politycznych konieczna jest intensyfikacja działań integracyjnych, bo ta przyniesie korzyści ekonomiczne w każdych okolicznościach i niezależnie od sukcesu działań politycznych i dyplomatycznych. Oczywiście temat integracji w całej grupie energetycznej jest zbyt obszerny by opisać go w jednym artykule. Autor nie czuje się też specjalistą w każdym obszarze działania takiej grupy. Tematyka pracy zostanie, więc ograniczona do integracji kopalń węgla brunatnego i elektrowni, a więc tego obszaru, w którym ostatnio pokazano jak można zmaksymalizować łączne zyski dzięki zastosowaniu metod optymalizacji kopalń odkrywkowych [10]. 1 W 2004r. spółka energetyczna RAO JES była zainteresowana inwestycjami w polskiej energetyce. RAO JES Rossii. Próba ekspansji w Polsce, Nafta&Gaz Biznes X 2004. 2
INTEGRACJA DZIAŁAŃ CZY INTEGRACJA INSTYTUCJI? 3 KOOPERACJA KOPALŃ I ELEKTROWNI WARUNKIEM MAKSYMALIZACJI ŁĄCZNEGO ZYSKU Liberalizacja i restrukturyzacja rynku energii elektrycznej wymaga od podmiotów na nim działających zmiany strategii działania. Uwolnienie cen węgla brunatnego z początkiem 2003r. oraz zbliżające się uwolnienie cen energii wymusza przeformułowanie zasad współpracy między kopalniami a elektrowniami. We wspomnianej wcześniej monografii, dzięki potraktowaniu kopalni i elektrowni jako bilateralnego monopolu (BM) oraz umiejętnemu połączeniu optymalizacji kopalń odkrywkowych z teorią gier, pokazano jak współpraca pomiędzy kopalnią a elektrownią może prowadzić do maksymalizacji łącznego zysku, a brak kooperacji do suboptymalnych rozwiązań zmniejszających wykorzystanie zasobów węgla [15]. Optymalizacja i analiza wrażliwości zagnieżdżonych wyrobisk docelowych na zmianę ceny bazowej węgla [18] pozwoliły na znalezienie optymalnego rozwiązania dla BM kopalni i elektrowni, które w przeciwieństwie do rozwiązania klasycznego [3] okazało się zdeterminowane zarówno w zakresie wielkości i kształtu wyrobiska docelowego maksymalizującego łączne zyski, jak i ceny węgla [4,5]. Dopuszczenie zmiany wyrobiska docelowego przez kopalnię sprawia, że negocjacje ceny węgla z elektrownią przestają być antagonistyczną grą o sumie stałej i mogą być traktowane, jako dwuetapowa, kooperacyjna gra o sumie zmiennej [9]. W I. etapie (kooperacyjnym) należałoby wybrać wyrobisko docelowe maksymalizujące łączne zyski, a w II. (niekooperacyjnym), powinien zostać zaakceptowany i dokonany podział zysku determinujący cenę transferową węgla. Dodatkowo możliwość zmiany wyrobiska powoduje wzrost elastyczności kierownictwa w zakresie planów rozwoju kopalni i tworzy w ten sposób opcję zmiany skali działania, co już samo w sobie zwiększa wartość przedsięwzięcia inwestycyjnego. Oznacza bowiem, że kopalnia lub cały, zintegrowany układ może dopasować się do zmieniających się warunków ekonomicznych lub posiadanych informacji o złożu. [13] Istnienie asymetrii informacji (przewaga znajomości złoża) oraz dysponowanie przez kopalnię strategią dominującą (wybór wyrobiska maksymalizującego własne zyski, a nie łączny zysk BM) zachęcają ją do oportunizmu tym bardziej im negocjowana cena jest niższa od ceny optymalnej. Do wypracowania sprawiedliwego podziału łącznego zysku zaproponowano schemat arbitrażowy Nasha [13], pozwalający na uwzględnienie pozycji przetargowych obu stron w negocjacjach. Pokazano sposób jego wykorzystania w negocjacjach strategicznych (w długim okresie) i taktycznych (w krótkim okresie). Zwrócono uwagę na zagrożenie wykorzystania strategii gróźb obejmujących strajk (gróźb wstrzymania dostaw/odbioru węgla) w celu poprawienia swojej pozycji przetargowej. 3
Omówiono zmiany cen węgla brunatnego w okresie ich regulacji i zatwierdzania przez Prezesa URE (przed 2003r.) i zaproponowano metodykę kształtowania formuły cenowej w warunkach rynkowych w taki sposób by cena bazowa maksymalizowała łączny zysk BM, a wskaźnik jakości odzwierciedlał wpływ jakości węgla na jego użyteczności dla elektrowni [7]. Przedstawiono nowatorską technikę wykreślenie poziomic ceny węgla na wykresie rozkładu zysku pomiędzy obie strony BM. Pozwala ona nie tylko przedstawić wizualnie wpływ wyboru ceny i wyrobiska na podział łącznego zysku, lecz również zmierzyć zachętę kopalni do oportunizmu Jurdziak, [12]. Oprócz schematu arbitrażowego Nasha przedstawiono szereg innych metod podziału zysku wraz z odpowiednimi formułami cenowymi węgla [11]. Wyróżniono podział prowadzący do równych stóp zysku bez uwzględnienia kosztów zakupu paliwa, gdyż zapewnia on kopalni i elektrowni taką samą rentowność, jaką osiągnąłby zintegrowany pionowo koncern energetyczny. Przedstawienie relacji obu stron BM jako gry typu dylemat więźnia uwypukliło sprzeczność racjonalności indywidualnej i grupowej [10]. Rozkład wypłat w tej grze powinien skłaniać elektrownię do kooperacji, gdyż zachęca kopalnię do oportunizmu. Zaproponowano algorytm negocjacyjny bazujący na skutecznej ewolucyjnie strategii działania wet za wet (tit for tat), prowadzący do kooperacji. Analiza tej gry raz jeszcze dobitnie potwierdziła, że rozwiązania należy szukać w optymalnym doborze wyrobiska docelowego do wymagań rynku energii elektrycznej, a nie w przeciągających się negocjacjach ceny węgla. Spory grożą bowiem realizacją wariantu suboptymalnego w sensie Pareto zmniejszającego łączny zysk BM i zasoby przemysłowe węgla. INTEGRACJA DZIAŁAŃ JEST MOŻLIWA BEZ INTEGRACJI INSTYTUCJONALNEJ Warunkiem maksymalizacji zysku poprzez zastosowanie metod optymalizacji kopalń odkrywkowych nie jest jednak integracja instytucjonalna obu stron w bilateralnym monopolu, lecz współpraca i ujawnienie rzeczywistych kosztów ponoszonych przez obie strony. Zapewnienie pełnego dostępu do informacji obu stronom i ich wola powiększenia łącznych zysków jest wystarczająca. Osiągnięcie tego celu w holdingu lub grupie energetycznej jest, więc w pełni możliwe bez konieczności połączenia obu instytucji w jednym organizmie integracji instytucjonalnej. Nawet w przypadku klasycznego bilateralnego monopolu przy dwóch różnych firmach należących do różnych właścicieli istnieje możliwość zastosowania specjalnych formuł cenowych do wyznaczenia ceny produktu pośredniego [1]. W przypadku kopalni i elektrowni z klasycznym bilateralnym monopolem mamy do czynieni jedynie przy braku możliwości lub chęci zmian wyrobiska docelowego trzymaniu się jednego planu rozwoju bez dopuszczenia żadnych odchyleń od niego. W pracach [11] przedstawiono szereg propozycji podziału zysku 4
INTEGRACJA DZIAŁAŃ CZY INTEGRACJA INSTYTUCJI? 5 pomiędzy obie strony i formuł cenowych dla węgla (dla jego ceny bazowej). Jedną z ciekawych propozycji takiego podziału jest cena węgla prowadząca do zapewnienia obu stronom tego układu rentowności jaką osiągnąłby zintegrowany pionowo koncernu energetyczny 2 [11]. Oznacza to, że dzięki takiemu rozwiązaniu obie strony osiągnęłyby taką samą stopę zysku, jaką osiągnąłby zintegrowany pionowo koncern. Zdyskontowanie pożytków z optymalizacji łącznego działania jest więc możliwe bez konieczności integracji instytucjonalnej obu podmiotów. Koszty elektrowni obejmują koszty zakupu paliwa TR K (przychód kopalni) i koszty jego przetworzenia na energię TC E w elektrowni (całkowite koszty elektrowni bez kosztów paliwa). Dlatego stopa zysku elektrowni bez uwzględnienia kosztów paliwa s Ekw będzie się różnić od zwykłej stopy zysku s E i będzie się mieścić w granicach [0, s Ekwmax ]. Maksymalna dopuszczalna stopa zysku na kosztach własnych elektrowni s Ekwmax wynosi: s kwmax = Π V /TC E, gdzie Π V jest łącznym zyskiem zintegrowanej pionowo firmy (V vertical) i dobrze by było, by był on maksymalny tzn. Π V =Π Vmax, czyli był uzyskany z eksploatacji wyrobiska maksymalizującego łączny zysk. s Ekwmax = [e(q, IQ) P e TC K ]/ TC E 1 (1) gdzie TR E = [e(q, IQ) P e TC K TC E ] jest przychodem elektrowni, P e ceną energii elektrycznej, e(q, IQ) ilością energii uzyskanej ze spalenia ilości węgla Q o jakości IQ, a TC K i TC E są kosztami całkowitymi kopalni i elektrowni (bez koszów zakupu paliwa), odpowiednio. Porównując obie stopy zysku ze sobą można wyznaczyć cenę zapewniającą taką równość s K (P) = s Ekw (P), czyli Π K (P)/TC K = Π E (P)/TC E, gdzie Π reprezentuje zysk. TRETCK P = (2) QIQ TC + TC ) ( K Udziały kopalni i elektrowni w łącznym zysku przy tej cenie wyniosą: Π P = Π 2 Cena zapewniająca równe stopy zysku bez uwzględnienie kosztów zakupu paliwa. Koszt zakupu paliwa w zintegrowanym koncernie nie ma wpływu na wielkość łącznych zysków (podobnie jak cena węgla), gdyż zakup paliwa jest wprawdzie kosztem dla elektrowni działającej osobno, jednak jest jednocześnie przychodem kopalni. Przy obliczaniu łącznych zysków i rentowności koncernu nie pojawia się więc w formułach obliczeniowych. 5 TC E K K ( ) V (3) TCK + TCE
Π P = Π TC E E ( ) V (4) TCK + TCE Widać więc, że część zysku przypadająca kopalni (elektrowni) jest proporcjonalna do udziału kosztów własnych kopalni (elektrowni) w łącznych kosztach produkcji energii elektrycznej (bez uwzględnienia kosztów zakupu paliwa). Oczywiście może to skłonić którąś ze stron do zwiększania własnych kosztów by ich udział był większy, co zgodnie ze wzorem 3 lub 4, zwiększy udział danego podmiotu w łącznym zysku. Mogłoby to zapoczątkować wyścig w zwiększaniu kosztów. Niestety jak wykazały obliczenia straty z tytułu wzrostu kosztów nie są rekompensowane wzrostem zysku bezwzględnego. Oczywiście uczciwie trzeba powiedzieć, że integracja instytucjonalna przyniosłaby dalsze pozytywne efekty synergii. Jednak ich skala nie będzie już tak duża jak zastosowanie optymalizacji kopalń odkrywkowych pod kątem maksymalizacji łącznego zysku [10]. Dodatkowo integracja instytucjonalna mogłaby przynieść negatywne skutki spowodowane oporem górników przed zmianami, gdyby wyprzedzała proces integracji działań i wprowadzana byłaby odgórnie bez przekonania stron o pożytkach z niej płynących. Na etapie opracowania strategicznych koncepcji rozwoju kopalni możliwy jest największy wpływ na poziom przyszłych zysków poprzez wybór wariantu optymalnego i istnieje największa możliwość redukcji kosztów. Później, gdy wiele spraw jest zdecydowanych skala korzyści z optymalnego działania jest już znacznie mniejsza (rys.1). Fazy Etapy PLANOWANIE WDRAŻANIE PRODUKCJA Studia koncepcyjne Studia wstępne WZGLĘDNA Analiza technicznoekonomiczna Projekt & budowa Zatwierdzenie Rozpoczęcie Eksploatacja MOŻLIWOŚĆ WPŁYWANIA NA KOSZTY Decyzja o inwestycji Rys. 1. Względna możliwość wpływania na poziom kosztów [2, 23,]. Niewielkie zmiany kształtu i wielkości wyrobiska docelowego w obrębie tych samych granic eksploatacji mogą istotnie poprawić wynik finansowy w długim okresie. Analizy opłacalności eksploatacji złoża Legnica w projekcie Foresight [20] pokazały, że można osiągnąć nawet 20% poprawę niezdyskontowanego wyniku finansowego optymalizując kształt wyrobiska w obrębie wytyczonego obszaru. Zastosowanie pełnej optymalizacji z wykorzystaniem 6
INTEGRACJA DZIAŁAŃ CZY INTEGRACJA INSTYTUCJI? 7 kosztów powierzchniowych (np. przesunięcia dróg i rzek, wykupu terenów itp.) wynik ten mogłoby jedynie poprawić. Sztywne trzymanie się zatwierdzonego planu rozwoju kopalni powoduje, że negocjacje ceny węgla pomiędzy kopalnią i elektrownią stają się niekooperacyjną grą dwuosobową o stałej sumie. Podczas gdy zwiększenie elastyczności decyzji kierownictwa poprzez dopuszczenie jego zmian pozwala uczynić z negocjacji grę kooperacyjną o sumie zmiennej. Innymi słowy dopasowując optymalnie kształt i wielkość wyrobiska (lub pozostałej do wybrania jego części) do zmieniających się warunków ekonomicznych oraz kosztów kopalni i elektrowni można powiększyć sumę łącznego zysku do podziału. W miarę rozwoju kopalni i podejmowania kolejnych decyzji ograniczających możliwość manewru i zmniejszających elastyczność decyzji zarządu, co do możliwych kierunków rozwoju kopalni (np. wybór lokalizacji zboczy i pochylni transportowych) istotnie wpływa na zawężenie pola manewru. Warto mieć, więc na uwadze przy sporządzaniu docelowego planu rozwoju zapewnienie jak największej elastyczności jego zmian (np. poprzez przyjęcia odpowiednich marginesów bezpieczeństwa lub przewymiarowanie parku maszynowego). Może to podnieść wartość przedsiębiorstwa poprzez pojawienie się tzw. wartości opcyjnej, choć czasami wiąże się z dodatkowymi kosztami. Właśnie w górnictwie najwcześniej zaczęto stosować nową metodę wyceny przedsięwzięć inwestycyjnych tzw. metodę opcji realnych, gdyż tu korzyści ze zmiany planu na optymalny, ale w nowych warunkach (po zmianie parametrów ekonomicznych lub pojawieniu się nowych danych o złożu) są największe. Problematyka ta była poruszana w pracach [13]. Odkrywkowe kopalnie miedzi, złota, czy diamentów prowadzą reoptymalizację planów rozwojowych nawet dwukrotnie w ciągu roku, by zawsze eksploatować wyrobisko optymalne. Ogromnym marnotrawstwem byłoby trwanie przy eksploatacji wyrobiska zaprojektowanego dla zupełnie innych cen energii i innej struktury kosztów lub zignorowanie nowych informacji o złożu. Wzrost wiedzy o złożu w trakcie jego eksploatacji jest czymś zupełnie naturalnym w górnictwie i między innymi, dlatego tak często w kopalniach na świecie powtarza się proces optymalizacji. Niestety nie u nas. Metody optymalizacji w Polsce stosowane są sporadycznie i tylko przy okazji prac studialnych [24, 25]. Nie stosuje się ich na co dzień w praktyce górniczej, a szkoda bo ich wprowadzenie mogłoby poprawić rentowność. KORZYŚCI Z INTEGRACJA INSTYTUCJONALNEJ Instytucjonalna integracja pionowa kopalń i elektrowni mogłaby jeszcze bardziej poprawić rentowność koncernu energetycznego. W pracy [6] opisano strategiczne korzyści integracji pionowej w ujęciu Portera oraz z punktu widzenia Nowej Instytucjonalnej Ekonomii (NIE). Porter wymienił listę korzyści obejmujących m.in. efektywność skali produkcji, ekonomie (korzyści) łączonych operacji, wewnętrznej kontroli i kooperacji, informacji, unikania rynku, trwałych związków i integracji pionowej. Nieco więcej poświęcił uwagi takim korzyściom jak: 7
dostęp do technologii, zapewnienie podaży (lub popytu), przeciwdziałanie sile przetargowej i zniekształceniom kosztów nakładów. Wiele z tych korzyści zostało zdyskontowanych bez integracji instytucjonalnej poprzez bliskie położenie i współpracę obu podmiotów np. korzyści łączonych operacji lub trwałych związków. Obie strony mogą jednak coś zyskać poprzez poprawienie wewnętrznej kontroli i koordynacji. Aktywne sterowanie postępem frontu w celu zapewnienia stabilnej jakości paliwa może być nieco łatwiejsze przy połączeniu obu stron. Można również zmniejszyć koszty redukując zdublowane kontrole jakości węgla i podwójne laboratoria badawcze. Duże znaczenie może też mieć w przypadku integracji instytucjonalnej wykorzystanie energii elektrycznej na potrzeby kopalni po kosztach jej wytworzenia bez akcyzy i podatku. Tego nie da się akurat osiągnąć dzięki kontraktom długoterminowym integracji działań. Korzyści z pełnego dostępu do informacji również mogą poprawić wynik łączny, gdyż można wtedy dobrać wyrobisko tak by maksymalizowało łączny zysk (wykorzystanie efektywności skali), co tworzy dodatkowo wartość opcyjną poprawiając opłacalność przedsięwzięcia, o czym wspomniano już wcześniej przy okazji omawiania korzyści z integracji działań. Niektóre korzyści jak np. unikania rynku, korzyści ze zwiększonej możliwości wyróżnienia, podwyższenie barier wejścia i mobilności oraz obrony przed odcięciem nie występują w przypadku bilateralnego monopolu. Według Nowej Instytucjonalnej Ekonomii przy połączeniu pionowym najistotniejszą sprawą może być redukcja kosztów transakcyjnych i korzyści strategiczne w postaci uniknięcia problemu nakładania podwójnej marży. Jak widać po napiętych relacjach KWB Konin i Adamów z ZE PAK S.A., zaangażowaniu znanych i drogich firm prawniczych oraz rozpatrywanie skarg przez sądy antymonopolowych, a nawet posuwaniu się do gróźb strajku koszty transakcyjne zakupu paliwa mogą być niezmiernie wysokie dla obu stron. Nic więc dziwnego, że integracja instytucjonalna może być wtedy postrzegana jako środek do likwidacji tych niepotrzebnych kosztów. Problematykę korzyści z integracji kontynuowano również w pracy [16], w której zwrócono uwagę na korzyści w postaci likwidacji problemu nakładania podwójnych marż oraz redukcji ryzyka operacyjnego poprzez zintegrowane zarządzanie ryzykiem w grupach energetycznych. Istotną sprawą dla inwestorów decydujących o budowie nowych kopalń i elektrowni oraz instytucji finansowych obsługujących takie projekty jest przede wszystkim redukcja ryzyka poniesienia straty przez zintegrowanego producenta w stosunku do ryzyka kopalni i elektrowni działających osobno. Dzięki integracji zmniejsza się też ryzyko przy eksploatacji większych wyrobisk [21,22], co zapewnia lepsze wykorzystanie zasobów [19]. Dzięki temu integracja pionowa nie stwarza zagrożenia dla odbiorców energii, gdyż wyrobisko docelowe optymalne dla zintegrowanego producenta będzie większe niż optymalne tylko dla kopalni. W pracy [14] pokazano, że również w krótkim okresie np. roku można wskazać optymalną ilość węgla maksymalizującą łączne zyski układu. Niestety sprzeczność interesów obu stron polegająca m.in. tym, że obie strony dla konkretnej ceny węgla maksymalizują swoje zyski przy różnych poziomach dostaw węgla, zagraża osiągnięciu tego celu. Zgodnie z powszechnie przyjętym stanowiskiem ekonomistów w zakresie pionowej integracji produkt pośredni (tu węgiel brunatny) powinien być wyceniany na poziomie kosztów krańcowych, bo unika się wtedy tzw. problemu nakładania podwójnej marży (double marginalization problem) [17], 8
INTEGRACJA DZIAŁAŃ CZY INTEGRACJA INSTYTUCJI? 9 który prowadzi do zmniejszenia podaży i łącznych zysków. Przy nachylonym popycie (a popyt na energię wkrótkim okresie jest sztywny - stromo nachylony) chęć maksymalizacji zysków poprzez integrację pionową skutkuje zwiększeniem podaży, a więc i zmniejszeniem cen. Paradoksalnie więc "i wilk syty i owca cała". Koncern energetyczny zwiększa swoje zyski, a odbiorcy energii nie są "bici po kieszeni", lecz mają więcej tańszej energii. Oczywiście skala wzrostu podaży nie jest ogromna, bo popyt jest sztywny, lecz efekt pozytywny dla konsumentów jest niewątpliwy. Niestety przy cenie węgla na poziomie kosztów krańcowych nie ma gwarancji zysku dla kopalni funkcjonującej osobno. Wręcz odwrotnie, z uwagi na wysoki udział kosztów stałych w łącznych kosztach kopalni istniej duże prawdopodobieństwo, że kopalnia ponosiłaby wtedy straty, co zostało pokazane na przykładowych danych. Integracja instytucjonalna jest więc koniecznością, bo inaczej nie miałby kto pokryć kosztów stałych. Zintegrowany koncern miałby na to środki, bo jego zyski dzięki optymalizacji wzrosłyby. OBAWY PRZED INTEGRACJĄ INSTYTUCJONALNĄ Integracja pionowa nie jest hasłem mile widzianym przez górników. Od razu identyfikują ją z integracją instytucjonalną i nie myślą o możliwości integracji działań. Obawiają się, że kopalnia zostaniem jedynie wydziałem nawęglania" elektrowni i przez to straci prestiż, tożsamość, wpływ na decyzje, stanowiska. Obawy te podsycają sami energetyce, którzy na różnych forach internetowych piszą nieprzychylne komentarze nawiązujące do tych obaw. Obie branże są zantagonizowane, co jest konsekwencją wbudowanego konfliktu interesu w bilateralnym monopolu traktowaniu negocjacji ceny węgla jako gry o sumie zerowej. Tego nastawienia nie usuwa nawet należenie obu stron do jednego holdingu, czy grupy energetycznej [8]. Energetycy nie zdają sobie jednak sprawy, że węgiel brunatny nie jest takim samym paliwem jak węglem kamienny. Ten ostatni ma swoją cenę rynkową, a elektrownie mogą przebierać pośród dostawców wybierając to paliwo, które im najbardziej odpowiada. W przypadku węgla brunatnego elektrownie są skazane na jednego dostawcę i ich rentowność w dużej mierze zależy od efektywności pracy kopalni. To kopalnia może rozpocząć optymalizację swojego rozwoju kierując się własnym korzyściami lub maksymalizując łączne zyski całego układu. Energetycy powinni też spróbować popatrzeć na integrację z innej perspektywy. Patrząc od innej strony to elektrownię można potraktować, jako "zakład przeróbczy" przy kopalni. Na wartość opałową węgla można spojrzeć jak na okruszcowanie energii zawartej w węglu, a na wydobycie węgla jak na eksploatację energii. Przy tym podejściu to elektrownia jako zakład przeróbczy tylko tą energię uwalnia z węgla i sprzedaj energię z węgla "przez druty" idea sprzedaży węgla przez druty ( coal by wire ). Z integracją pionową kopalń i elektrowni jest podobnie jak z wejściem Polski do UE. Generalnie prawie wszyscy widzą korzyści tego procesu, ale wielu obawia się utraty tożsamości ("wydział nawęglania" zamiast odrębnego przedsiębiorstwa) oraz przesunięcia decyzji do 9
Brukseli (przesunięciu decyzji do elektrowni - utrata pozycji i stanowisk, a może i liczne zwolnienia). Oczywiste jest, że w zakresie zaspokajaniu popytu krótkoterminowego to elektrownia ma przewagę informacyjną nad kopalnią i tam powinny zapadać decyzje ile energii sprzedać (węgla zakupić) i powinno to być realizowane dynamicznie w odpowiedzi na zmiany na rynku energii (na tyle na ile pozwala bezwładność elektrowni systemowych). To elektrownia wie, na którym rynku i ile energii należy sprzedać by krótkoterminowe zyski zmaksymalizować. Wiążący ją kontrakt długoterminowy na dostawy konkretnej ilości węgla może więc czasem być hamulcem nie pozwalającym na zdyskontowanie krótkoterminowych okazji jakie na tym rynku się pojawiają. W zakresie planowania długoterminowego przewagę ma jednak kopalnia. To ona ma możliwość wyboru wyrobiska docelowego i zaplanowania jego wybierania tak by było optymalne. Dobrze byłoby by było optymalne dla zintegrowanego koncernu (maksymalizowało łączne zyski), a nie tylko zyski kopalni poprzez dopasowanie jej planów do wynegocjowanej ceny węgla. PODSUMOWANIE Integracja działań jest warunkiem koniecznym do tego by można było zdyskontować dodatkowy potencjał zysku jaki można osiągnąć dzięki zastosowaniu metod optymalizacji kopalń odkrywkowych. Można jednak się zastanowić, czy jest warunkiem wystarczającym by osiągnąć pełną optymalność działania z wykorzystaniem wszystkich efektów synergii z integracji pionowej - instytucjonalnej. Ważne jest by zacząć od integracji działań obu podmiotów, a integrację instytucjonalną zostawić na później. Najpierw powołać wspólne zespoły do realizacji celów strategicznych dotyczących wyboru optymalnego wyrobiska docelowego maksymalizującego łączne zyski i do krótkoterminowej optymalizacji bieżącej produkcji, by doprowadzić do zintegrowania ludzi z obu stron wokół idei maksymalizacji łącznych zysków. A dopiero później zabrać się za integrację instytucjonalną, która byłaby wtedy naturalną konsekwencją wcześniejszych wspólnych działań. Powołanie wspólnych zespołów do realizacji tych celów powinno doprowadzić do integracji ludzi, a wtedy integracja instytucji stałaby się łatwiejsza. Integracji instytucjonalnej ludzie boją się najbardziej, bo jest zazwyczaj wprowadzana odgórnie, jest radykalna i burzy dotychczasowy porządek. Lepiej by ludzie sami dostrzegli korzyści z integracji wspólnie opracowując optymalne plany niż zostali przymuszeni do działań, których sensu jeszcze nie widzą. Kopalnie posiadają cyfrowe bazy i modele złóż, więc ich wykorzystanie do optymalizacji łącznego działania zarówno w długim jak i krótkim okresie jest możliwe i może być stosunkowo szybko przeprowadzone. Instytut Górnictwa Politechniki Wrocławskiej dysponuje odpowiednim oprogramowaniem i wiedzą by takie analizy przeprowadzić wspólnie z pracownikami kopalń i elektrowni. Wspólne prace w tym zakresie warto rozpocząć przed integracją instytucjonalną, by najpierw pokazać korzyści. Wtedy dążenie do ich zdyskontowa- 10
INTEGRACJA DZIAŁAŃ CZY INTEGRACJA INSTYTUCJI? 11 nia poprzez integrację może być naturalnym procesem lub istotnie zmniejszy opór jej przeciwników. PIŚMIENNICTWO CYTOWANE [1] BLAIR, R.D. & KASERMAN, D.L., A Note on Bilateral Monopoly and Formula Price Contracts. The American Economic Review; June 77/3 1987. [2] HUSTRULID W., KUCHTA M., Open Pit Mine Planning & Design, Talor & Francis, 2006. [3] JURDZIAK L., Odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego i elektrownia jako bilateralny monopol w ujęciu klasycznym. Górnictwo i geologia VII, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 106, Studia i Materiały nr 30, Oficyna Wydaw. Pol. Wroc 2004. ISSN 0370-0798; s. 103-112 [4] JURDZIAK L., Tandem lignite opencast mine & power plant as a bilateral monopoly. Mine planning and equipment selection 2004. XIII International Symposium on Mine Planning and Equipment Selection., A.A.Balkema, Taylor & Francis Group, London, s. 673-679 [5] JURDZIAK L., Wpływ optymalizacji kopalń odkrywkowych na rozwiązanie modelu bilateralnego monopolu: kopalnia & elektrownia w długim okresie. Górnictwo Odkrywkowe Nr 7-8, 2004,s. 103-110. [6] JURDZIAK L., Czy integracja pionowa kopalń odkrywkowych węgla z elektrowniami jest korzystna i dla kogo? Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki Nr 2 (40) 2005. [7] JURDZIAK L., Kształtowanie się cen węgla brunatnego w warunkach ich regulacji i zatwierdzeń. Górnictwo Odkrywkowe. 2005 R. 47, nr 4/5, s. 84-93. [8] JURDZIAK L., Wpływ struktury organizacyjno - właścicielskiej na funkcjonowanie bilateralnego monopolu kopalni węgla brunatnego i elektrowni. Węgiel brunatny - energetyka - środowisko. IV Międzynarodowy Kongres Górnictwo Węgla Brunatnego. Bełchatów, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 112, Seria: Konferencje nr 34, Oficyna Wydaw. Pol. Wroc., 2005, ISSN-0324-9670 s. 299-308. [9] JURDZIAK L., Negocjacje pomiędzy kopalnią węgla brunatnego a elektrownią jako kooperacyjna, dwuetapowa gra dwuosobowa o sumie niezerowej. Energetyka nr 2, 2006, s. 91-100. [10]JURDZIAK L., Analiza ekonomiczna funkcjonowania kopalni węgla brunatnego i elektrowni z wykorzystaniem modelu bilateralnego monopolu, metod optymalizacji kopalń i teorii gier, monografia, s.307, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2007. [11]JURDZIAK L., Cena węgla brunatnego jako wyznacznik podziału zysku w układach kopalń i elektrowni: Cz. 1. Propozycje podziału; Cz. 2. Formuły cen węgla brunatnego; Cz. 3. Obliczenia cen i zysków dla hipotetycznych danych. Górnictwo i geologia IX. Oficyna Wydaw. PWroc., 2007. s. 43-80, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały, ISSN 0370-0798; nr 33, w serii gł.: nr 118. [12]JURDZIAK L., Kopalnia węgla brunatnego i elektrownia jako bilateralny monopol. Górnictwo Odkrywkowe. 2007 R. 49, nr 5/6, s. 63-68. [13]JURDZIAK L., Schemat arbitrażowy Nasha, a podział zysków w bilateralnym monopolu kopalni węgla brunatnego i elektrowni: Cz. 1. Podstawy teoretyczne. Górnictwo Odkrywkowe, Cz. 2. Zastosowania w negocjacjach strategicznych i taktycznych. Górnictwo Odkrywkowe. 2007 R. 49, nr 1/2, s. 73-80, s. 81-88. [14]JURDZIAK L., Bilateral monopoly of a lignite mine and a power plant in the short run, The 21st World Mining Congress, Kraków, IX 2008. [15]JURDZIAK L., Inherent conflict of individual and group rationality in relations of a lignite mine and a power plant. Econimic evaluation and risk analysis of mineral projects. International Mining Forum. Taylor and Francis, 2008, s. 73-83. 11
[16]JURDZIAK L., Korzyści z integracji pionowej kopalń węgla brunatnego i elektrowni, referat na XXII Konferencję z cyklu "Zagadnienia surowców energetycznych w gospodarce krajowej" pt." Przyszłość energetyczna Polski a dostępność paliw i energii", Ustroń, 19 22 października 2008 r. [17]JURDZIAK L., Problem podwójnej marży w bilateralnym monopolu kopalni i elektrowni. Górnictwo i geologia X, Prace Naumowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, 2008 [18]JURDZIAK L., KAWALEC W., Analiza wrażliwości wielkości i parametrów wyrobiska docelowego kopalni węgla brunatnego na zmianę ceny bazowej węgla. Górnictwo i geologia VII, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 106, Studia i Materiały nr 30, Oficyna Wydaw. Pol. Wroc. ISSN 0370-0798; 2004, s. 113-125. [19]JURDZIAK L., KAWALEC W., Method of identification of mineable lignite reserves in the bilateral monopoly of an open pit and a power plant. Economic evaluation and risk analysis of mineral projects. Taylor and Francis, s. 85-94. [20]JURDZIAK L., KAWALEC W., Modele wartościowe oceny Scenariuszy Technologicznych udostępnienia złoża Legnica, Scenariusze technologii udostępnienia złóż i przetwórstwa węgla brunatnego w rejonie Legnicy, Wrocław, Red. Górnictwa Odkrywkowego, 2008 [21]JURDZIAK L., WIKTOROWICZ J., Elementy analizy ryzyka przy ocenie opłacalności produkcji energii elektrycznej z węgla brunatnego: Gospodarka surowcami mineralnymi, Kwartalnik, Tom 23- zeszyt specjalny, 131-150, PKG, Kraków. [22]JURDZIAK L., WIKTOROWICZ J., Wpływ niepewności dotyczącej nałożonych restrykcji na emisję CO2 na opłacalność produkcji prądu elektrycznego z węgla brunatnego. XXII Konferencja z cyklu Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej pt Przyszłość energetyczna Polski a dostępność paliw i energii, X 2008. [23]LEE T.D., Planning and mine feasibility study An owner perspective. Proceedings of the 1984 NWMA Short Course Mine Feasibility Concept to Completion. (G.E. McKelvey, compiler) Spokane, WA. [24]KAWALEC W., SPECYLAK J., Open pit optimisation of a lignite deposit. Mine Planning and Equipment Selection Athens 2000, Balkema. [25]SPECYLAK J., KAWALEC W., Modelowanie geometrii odkrywki węgla brunatnego z zastosowaniem algorytmu optymalizacji Lerchs a-grossmann a, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, VI Konferencja Wykorzystanie zasobów złóż kopalin użytecznych, Zakopane 1998. 12