Lek. Dent. Joanna Abramczyk OCENA WYSTĘPOWANIA ANOMALII ZĘBOWYCH I MORFOLOGII WYROSTKA ZĘBODOŁOWEGO U PACJENTÓW Z ZATRZYMANYMI KŁAMI STRESZCZENIE WSTĘP W praktyce ortodontycznej zatrzymane stałe kły, szczególnie dolne, stanowią istotny problem terapeutyczny. Ekstruzja ortodontyczna w przypadku głęboko zatrzymanych kłów jest leczeniem długotrwałym i obarczonym ryzykiem uszkodzenia korzeni sąsiednich zębów i powikłaniami użytkowania aparatów stałych (demineralizacje szkliwa, uogólnione resorpcje korzeni zębów, recesje dziąseł). Także w przypadku bardzo niekorzystnego ektopowego położenia kła, szczególnie w przypadku pacjentów dorosłych, leczeniem z wyboru jest ekstrakcja zatrzymanego kła, która skutkuje dużym ubytkiem kości wyrostka zębodołowego i może komplikować leczenie implantoprotetyczne. Dlatego bardzo ważna jest wczesna diagnostyka zatrzymanych kłów i wdrożenie leczenia interceptywnego, którego celem jest samoistne wyrznięcie się kła w jamie ustnej. Także chirurgiczne uszeregowanie kła w łuku zębowym (autotransplantacja przezwyrostkowa), które jest często metodą z wyboru w przypadku nasilonej transmigracji dolnych kłów, ma większe szanse powodzenia w przypadku zębów z nieukończonym rozwojem korzenia. Występowanie anomalii zębowych towarzyszących zatrzymanym górnym kłom było opisywane w piśmiennictwie, ale brak jest doniesień dotyczących obecności anomalii zębowych towarzyszących zatrzymanym dolnym kłom oraz porównania występowania anomalii zębowych pomiędzy pacjentami z zatrzymanymi dolnymi i górnymi kłami. Obecność stłoczeń zębowych w górnym łuku zębowym może być związana ze skróceniem łuku zębowego a także niedorozwojem szczęki. W piśmiennictwie brak jest badań oceniających morfologię wyrostka zębodołowego szczęki u pacjentów z zatrzymanymi górnymi kłami pod kątem diagnostyki wczesnej tego problemu. Obecność charakterystycznych anomalii zębowych oraz morfologii
wyrostka zębodołowego szczęki może być istotnym prognostykiem wystąpienia zaburzeń wyrzynania kłów i wdrożenia leczenia interceptywnego. CELE PRACY 1. Analiza radiologiczna występowania i rodzaju anomalii zębowych towarzyszących zatrzymanym kłom w szczęce i żuchwie u pacjentów z uwzględnieniem płci pacjentów. 2. Porównanie występowania i rodzaju anomalii zębowych towarzyszących zatrzymanym kłom w szczęce i żuchwie oraz porównanie z grupą kontrolną. 3. Ocena wysokości wyrostka zębodołowego szczęki i położenia przedniej ściany zatoki szczękowej u pacjentów z zatrzymanymi górnymi kłami w porównaniu z grupą kontrolną. 4. Analiza leczenia zastosowanego u pacjentów z zatrzymanymi górnymi lub dolnymi kłami. MATERIAŁY I METODY Do grupy badanej zostali włączeni wszyscy dostępni pacjenci z Zakładu Ortodoncji WUM i trzech praktyk prywatnych w Warszawie, u których na podstawie badania klinicznego i radiologicznego zdiagnozowano zatrzymane kły w szczęce lub żuchwie. Kryteria wyłączenia z badania obejmowały pacjentów z wadami wrodzonymi w obrębie twarzoczaszki, oligodoncją oraz pacjenci z jednocześnie zatrzymanymi kłami w szczęce i żuchwie. Grupę kontrolną stanowili losowo wybrani pacjenci ortodontyczni z tych samych placówek, którzy nie mieli zatrzymanych kłów i byli dopasowani do grupy badanej pod kątem wieku i płci. W celu oceny morfologii wyrostka zębodołowego szczęki z grupy badanej wybrano wszystkich pacjentów z zatrzymanymi górnymi kłami, którzy mieli wyrznięte pierwsze zęby przedtrzonowe i porównano z pacjentami z grupy kontrolnej dobranych pod kątem liczby, wieku i płci. Na podstawie zdjęć pantomograficznych oceniano obecność anomalii zębowych takich jak: zmniejszenie wymiarów zębów siecznych bocznych w szczęce, agenezje zębów, zęby nadliczbowe, transpozycja zębów, transmigracje i obecność innych zębów zatrzymanych w grupie badanej i kontrolnej (Cele 1,2). W kolejnym etapie badań na zdjęciach pantomograficznych pacjentów z zatrzymanymi górnymi kłami i grupie kontrolnej wykonano pomiary liniowe wzdłuż długiej osi pierwszych
zębów przedtrzonowych po stronie zatrzymanego kła (LFP, z ang. Length of First Premolar) oraz wysokości wyrostka zębodołowego szczęki w okolicy pierwszego zęba przedtrzonowego (ABH, z ang. Alveolar Bone Height) i obliczano iloraz ABH/LFP, który następnie poddano analizie statystycznej (Cel 3). Także porównywano położenie przedniej ściany zatoki szczękowej pomiędzy grupą badaną a kontrolną (Cel 3). Na podstawie istniejącej dokumentacji medycznej dodatkowo oceniono rodzaj i wynik zastosowanego leczenia u pacjentów z zatrzymanymi kłami (Cel 4). Analiza statystyczna Różnice w parametrach opisujących grupy pacjentów były oceniane przy użyciu testu t dla prób niezależnych, testu chi-kwadrat lub testu dokładnego Fishera w zależności od typu parametru i częstości zdarzeń. Do oceny związku pomiędzy rodzajami anomalii a grupami badanymi w odniesieniu do szczęki lub żuchwy użyto regresji logistycznej z jedną zmienną. W celu analizy ilorazu ABH/LFP zastosowano test regresji liniowej, zmiennymi niezależnymi były obecność/brak zatrzymanego kła i płeć. Do oceny różnic położenia przedniej ściany zatoki szczękowej zastosowano test dokładny Fischera oraz test nieparametryczny Manna-Whitneya i dodatkowo metodę regresji dla danych nieparametrycznych. Do oceny typu i wyniku leczenia zatrzymanych kłów w grupie badanej zastosowano statystykę opisową. Poziom istotności statystycznej testów ustalono na 0.05. WYNIKI Grupa badana obejmowała 102 pacjentów z zatrzymanymi kłami, w tym 70 pacjentów z zatrzymanymi kłami w szczęce (10-60 lat, średnia wieku: 20.6 lat, SD: 10.32;) i 32 kły i 32 pacjentów z zatrzymanymi kłami w żuchwie (7.5 53.9 lat, średnia wieku: 15.2 lat, SD: 9.3). W grupie z zatrzymanymi górnymi kłami było 51 kobiet (72.9%) i 19 mężczyzn (27.1%), a w grupie z zatrzymanymi dolnymi kłami było 19 kobiet (59.4%) i 13 mężczyzn (40.6%). Dwunastu pacjentów miało obustronnie zatrzymane kły górne, zaś 4 miało obustronnie zatrzymane kły dolne. Grupa kontrolna liczyła 117 pacjentów (7.7-61.1 lat, średnia wieku: 17 lat, SD: 10.81), w tym 81 kobiet (69.2%) I 36 mężczyzn (30.8%). Nie stwierdzono różnicy statystycznej pomiędzy grupą badaną a grupą kontrolną w odniesieniu do wieku i płci pacjentów
Anomalie zębowe były obecne u 52.9% pacjentów z zatrzymanymi górnymi kłami i 53.1% u pacjentów z zatrzymanymi dolnymi kłami. W grupie kontrolnej anomalie były obecne u 20.1% pacjentów. Różnice istotne statystyczne stwierdzono pomiędzy grupami z zatrzymanymi kłami w szczęce i żuchwie w porównaniu do grupy kontrolnej (MaxCI: p<0.001, ManCI: p<0.01), natomiast częstość występowania anomalii zębowych pomiędzy grupami z zatrzymanymi górnymi i dolnymi kłami nie była istotna statystycznie (p=0.98). Porównując występowanie anomalii zębowych pomiędzy pacjentami z zatrzymanymi górnymi i dolnymi kłami stwierdzono statystycznie istotnie częstsze występowanie agenezji wszystkich zębów towarzyszące zatrzymanym górnym kłom (OR = 3.03; 95% CI: 1.04, 10.18; p = 0.04), podczas gdy zęby dodatkowe i transmigracja kła statystycznie częściej towarzyszyły zatrzymanym dolnym kłom (ząb dodatkowy: OR = 0.13; 95% CI: 0.01, 0.79; p = 0.02; transmigracja: p=0.001). Porównania dotyczące występowania anomalii zębowych pomiędzy grupami z zatrzymanymi górnymi i dolnymi kłami a grupą kontrolną potwierdziły statystycznie częstsze występowanie zmniejszonych wymiarów zębów siecznych bocznych w szczęce (OR = 26.53; 95% CI: 4.16, +Infin; p = <0.001) i agenezji zębów ogółem (OR = 2.87; 95% CI: 1.41, 5.89; p = 0.003) w grupie z zatrzymanymi górnymi kłami w porównaniu z grupą kontrolną. Natomiast transmigracja kła, obecność zębów dodatkowych, agenezja dolnego zęba siecznego i transpozycja zębów statystycznie częściej występowały w grupie z zatrzymanymi dolnymi kłami w porównaniu do grupy kontrolnej (transmigracja i ząb dodatkowy: OR = 34.97; 95% CI: 4.85, + ; p<0.001; agenezja dolnego zęba siecznego: OR = 3.66; 95% CI: 0.09, + ; p=0.04; transpozycja: OR = 16.15; 95% CI: 1.52, 822.78; p = 0.02). Zatrzymane inne zęby statystycznie częściej występowały w grupie z zatrzymanymi górnymi (OR = 9.18; 95% CI: 1.13, + ; p = 0.04) i dolnymi kłami (OR = 21.11; 95% CI: 2.56, + ; p = 0.004) w porównaniu do grupy kontrolnej. Stwierdzono brak statystycznie istotnych różnic w ilorazie ABH/LFP pomiędzy grupą badaną a grupą kontrolną po uwzględnieniu płci pacjentów (p=0.783; 95% CI: -0.055, 0.041). Także nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w ilorazie ABH/LFP pomiędzy płciami po uwzględnieniu obecności/braku zatrzymanego kła (p=0.757; 95%CI: 0.777, 0.933). Położenie przedniej ściany zatoki szczękowej pomiędzy grupą badaną a grupą kontrolną wykazało, że obecności/brak zatrzymanego kła ma statystycznie istotny
wpływ w odniesieniu do położenia przedniej ściany zatoki szczękowej w grupie kobiet (p=0.001), w której stwierdzono bardziej dystalne położenie przedniej ściany zatoki. W grupie mężczyzn nie wykazano różnic pomiędzy grupą badaną a kontrolną. W grupie badanej zostały zastosowane następujące metody leczenia zatrzymanych kłów w szczęce lub żuchwie: ekstruzja ortodontyczna, transplantacja przezwyrostkowa (transalweolarna), ekstrakcja zatrzymanego kła, obserwacja z włączeniem ekstrakcji interceptywnej mlecznego kła lub odtworzeniem miejsca w łuku zębowym za pomocą aparatów ortodontycznych. WNIOSKI 1. Zatrzymane kły w szczęce występowały znacznie częściej u kobiet, podczas gdy nie stwierdzono różnicy w odniesieniu do płci w przypadku zatrzymanych kłów dolnych. 2. Anomalie zębowe istotnie częściej występowały u pacjentów z zatrzymanymi kłami w porównaniu do grupy kontrolnej. 3. Stwierdzono inne typy anomalii towarzyszące zatrzymanym kłom górnym i dolnym. Agenezja zębów istotnie częściej występowała w przypadku zatrzymanych kłów górnych, natomiast w przypadku kłów dolnych częściej występowała transmigracja lub obecność zęba dodatkowego. 4. W porównaniu do grupy kontrolnej stwierdzono istotnie częstsze występowanie zmniejszonych wymiarów górnych zębów siecznych bocznych i agenezje zębów towarzyszące zatrzymanym górnymi kłom, zaś transmigracja kła, obecność zębów dodatkowych, agenezja dolnego zęba siecznego i transpozycja zębów były istotnie częstsze w grupie z zatrzymanymi dolnymi kłami. W grupach badanych istotnie częściej występowały zatrzymane zęby, 5. W badaniu nie wykazano związku pomiędzy wysokością wyrostka zębodołowego a występowaniem zatrzymanego kła. Natomiast położenie przedniej ściany zatoki szczekowej było bardziej dystalne u kobiet z zatrzymanym kłem w porównaniu do mężczyzn z grupy badanej i grupy kontrolnej. 6. Najczęstszą metodą leczenia zastosowaną u pacjentów z zatrzymanymi górnymi kłami była ekstruzja ortodontyczna do łuku podniebiennego, natomiast u pacjentów z zatrzymanymi dolnymi kłami transplantacja
przezwyrostkowa (transalweolarna) i ekstruzja ortodontyczna do aparatu stałego.