Czas. Stomatol., 2008, 61, 5, 323-329 2008 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Wpływ higieny jamy ustnej na intensywność próchnicy u osób dorosłych mieszkających od urodzenia na terenie z ponadoptymalną zawartością fluoru w wodzie pitnej* Influence of oral hygiene on the incidence of caries in adults living since birth in areas with higher-than-optimum concentration of fluoride in drinking water Magdalena Wochna-Sobańska, Beata Lubowiedzka-Gontarek, Beata Szydłowska-Walendowska, Patrycja Proc Z Katedry i Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. M. Wochna-Sobańska Summary Introduction: 26 years after the first investigation, another dental examination was performed on a group of people living in an area with high levels of fluoride in drinking water. Aim of the study: To evaluate the influence of oral hygiene on the incidence of caries in relation to the incidence of fluorosis and the level of education in the examined population. Material and methods: 126 patients, aged 33-36 years, were covered by the study including 66 who manifested fluorosis, and 60 free from this disorder. Dentition was assessed using DMFT index, oral hygiene with OHI index by Green-Vermillon, and fluorosis with Dean s classification. Results: In groups of patients with a very mild, mild, moderate and severe form of fluorosis the mean DMFT was statistically significantly lower than in people without fluorosis. In people with good oral hygiene in both groups with fluorosis and without fluorosis the incidence of caries was lower than in those with poor hygiene. Conclusion: The incidence of caries depended on the standard of oral hygiene, the presence of fluorosis, and the level of education of the investigated population. Streszczenie Wprowadzenie: po 26 latach od pierwszego badania, ponownie zbadano stomatologicznie grupę osób zamieszkujących środowisko o wysokiej zwartości fluoru w wodzie pitnej. Cel pracy: określono wpływ higieny jamy ustnej na intensywność próchnicy zębów w powiązaniu z występowaniem fluorozy i wykształceniem badanych osób. Materiał i metody: badaniami stomatologicznymi objęto 126 osób w wieku od 33 do 36 lat, w tym 66 osób z fluorozą i 60 bez fluorozy zębów. Stan uzębienia oceniono za pomocą wskaźnika PUWZ, higienę jamy ustnej wskaźnikiem OHI wg Greena i Vermillona, zaś fluorozę zębów wg klasyfikacji Deana. Wyniki: w grupach osób z fluorozą bardzo lekką, lekką, średnią i ciężką wskaźnik PUWZ był w sposób istotny statystycznie niższy niż u osób bez fluorozy. U osób z dobrą higieną jamy ustnej, zarówno w grupie z fluorozą jak i bez fluorozy, wskaźniki intensywności próchnicy były niższe niż u osób ze złą higieną. Wniosek: intensywność próchnicy zależała od poziomu higieny jamy ustnej, występowania fluorozy zębów i wykształcenia badanych osób. KEYWORDS: incidence of caries, dental fluorosis, adults HASŁA INDEKSOWE: intensywność próchnicy, fluoroza zębów, osoby dorosłe *Praca finansowana z funduszu statutowego nr 503-243-2. 323
M. Wochna-Sobańska i in. Czas. Stomatol., Wstęp Wpływ stanu higieny jamy ustnej na intensywność próchnicy zębów był przedmiotem licznych badań epidemiologicznych, klinicznych i doświadczalnych, których wyniki nie są jednoznaczne, ponieważ nie zawsze znajdowano dodatnią korelację pomiędzy występowaniem płytki nazębnej a próchnicą. Ponadto rzadko podejmowano próby oddzielenia efektów usuwania płytki nazębnej od stosowania środków do higieny jamy ustnej zawierających fluor oraz zawartości fluoru w wodzie pitnej [9, 12, 15]. W województwie łódzkim występuje naturalny, zróżnicowany poziom fluoru w wodzie. W Błaszkach koło Sieradza, do 1988 roku poziom ten przekraczał obowiązujące normy i wynosił 2,7 mgf/l. W następnych latach, po udostępnieniu nowych ujęć wody, poziom fluoru został obniżony. Obecnie wynosi 1,25 mgf/l i przekracza nieco przyjętą przez ŚOZ za optymalną wartość 0,5-1,0 mg F/l [9, 16]. W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku prowadzono badania stomatologiczne, antropologiczne i pediatryczne dzieci uczęszczających do szkoły podstawowej w Błaszkach [3]. Po upływie 26 lat zbadano powtórnie grupę osób, które uczestniczyły w poprzednich badaniach i mieszkają nadal w tej samej miejscowości, w zbliżonych warunkach socjoekonomicznych [17]. Cel pracy Celem niniejszej pracy było określenie wpływu higieny jamy ustnej na intensywność próchnicy zębów w powiązaniu z występowaniem fluorozy i wykształceniem badanych osób. Materiał i metody Badaniami objęto 126 osób, 71 kobiet i 55 w wieku od 33 do 36 lat, w tym 66 z fluorozą oraz 60 bez fluorozy (tab. 1). Badania prowadzono na terenie miejskiego ośrodka kultury oraz niekiedy w domach pacjentów, w oświetleniu lampą czołową, za pomocą standardowych narzędzi diagnostycznych oraz specjalnie do tego celu opracowanych kart badania. Intensywność próchnicy zębów oceniano za pomocą wskaźnika PUWZ, zaś higienę jamy ustnej za pomocą wskaźnika OHI wg Greena i Vermillona. Higienę jako dobrą określano gdy wartość OHI<2 [12]. Stopień zaawansowania fluorozy określano na podstawie dwóch zębów najbardziej dotkniętych zmianami, z użyciem wskaźnika Deana [7], który kategoryzuje fluorozę wg następujących stopni: wątpliwa, bardzo lekka, lekka, średnia, ciężka. Poziom higieny i intensywność próchnicy zębów rozpatrywano w zależności od wykształcenia (podstawowe, średnie, wyższe). Wyniki badań poddano analizie statystycznej z użyciem pakietu STATGRAPHIC Plus V.O. W analizie zastosowano test niezależności chi-kwadrat oraz test Manna-Whitney a. Za statystycznie istotne uznawano zależności przy poziomie istotności p<0,05. Wyniki Intensywność próchnicy zębów u osób z różnym nasileniem fluorozy obrazują wyniki badań zestawione w tabeli 2. W grupach osób z fluorozą bardzo lekką, lekką i średnią wskaźnik PUWZ wynosił odpowiednio: 9,17; 10,42; 12,16 i był istotnie statystycznie niższy niż u osób bez fluorozy (PUWZ=14,28). Natomiast w grupie ze średnią i ciężką postacią 324
2008, 61, 5 Intensywność próchnicy u osób dorosłych fluorozy wskaźnik intensywności próchnicy (PUWZ=12,16 i 12,8) był istotnie statystycznie wyższy niż w grupach z fluorozą bardzo lekką i lekką (PUWZ= 9,17 i 10,42). Analizując wpływ higieny jamy ustnej na intensywność próchnicy zębów stwierdzono statystycznie istotnie niższe wartości wskaźników PUWZ u osób z dobrą higieną jamy ustnej, zarówno w grupie osób z fluorozą (PUWZ=10,04), jak i bez fluorozy (PUWZ=11,45), niż u osób ze złą higieną (w grupie z fluorozą PUWZ=12,38; w grupie bez fluorozy PUWZ=15,92). W grupie z dobrą higieną wskaźniki PUWZ u osób z fluorozą i bez fluorozy (10,04 i 11,45) nie różniły się w sposób istotny statystycznie, natomiast w grupie ze złą higieną intensywność próchnicy była istotnie niższa u osób z fluorozą (PUWZ= 12,38) niż u osób bez fluorozy PUWZ=15,92 (tab. 3). Dobrą higienę stwierdzono u 32,4% osób z wykształceniem podstawowym, 56,5% z wykształceniem średnim i 73,4% z wykształceniem wyższym (tab. 4). Wpływ wykształcenia na poziom higieny jamy ustnej oraz intensywność próchnicy zębów obrazują wyniki badań zestawione w tab. 5 i 6. Im wyższy był poziom wykształcenia tym niższe wartości PUWZ. Jednak różnice istotne statystycznie stwierdzono tylko pomiędzy grupami osób z wykształceniem podstawowym (PUWZ=13,49) i wyższym (PUWZ=10,4). Omówienie wyników i dyskusja Podstawą większości programów profilaktyki próchnicy zębów jest motywacja i instruktaż higieny jamy ustnej. Niepodważalna jest także rola fluoru stosowanego endo i egzogennie oraz częstość spożycia cukrów [9, 12, 15, 16, 19]. Jednak wpływ każdego z tych czynników oddzielnie na intensywność próchnicy jest stale dyskutowany [12]. Niektórzy badacze są zdania, że bardziej przeciwpróchnicowo działa fluor zawarty w paście do zębów niż usuwanie płytki nazębnej. Rola fluoru stosowanego endogennie jest mniej istotna. Intensywność próchnicy zębów spada zarówno na terenach, gdzie fluor znajduje się w optymalnym stężeniu w wodzie pitnej, jak i tam gdzie nie występuje [13, 16]. Częste spożycie cukrów przy dobrej higienie jamy ustnej oraz systematyczne dostarczanie fluorków jest niewielkim czynnikiem ryzyka próchnicy zębów w uzębieniu stałym. W uzębieniu mlecznym natomiast spożycie cukrów decyduje o rozwoju próchnicy. Wytłumaczeniem tej obserwacji jest fakt, że próchnica rozpoczyna się zanim rodzice zaczną regularnie czyścić dzieciom zęby [1, 11]. Z niniejszych badań wynika, że u osób ze złą higieną jamy ustnej, endogenne przyjmowanie fluoru stanowi jednak istotną ochronę przeciw próchnicy (tab. 3). Wskaźniki PUWZ u mieszkańców Błaszek ze złą higieną jamy ustnej oraz bardzo lekką i lekką fluorozą były znamiennie niższe niż u osób bez fluorozy oraz mieszkańców innych regionów województwa łódzkiego [17, 18]. Podkreślić jednak należy, że w przypadkach ciężkiej postaci fluorozy wskaźniki intensywności próchnicy były znamiennie wyższe niż w grupie z bardzo lekką fluorozą. W grupie osób z dobrą higieną jamy ustnej wskaźniki intensywności próchnicy nie różniły się natomiast w istotny sposób u osób z fluorozą i bez fluorozy, co wskazuje na pozytywną rolę szczotkowania zębów, niezależnie od ilości fluoru dostarczanego drogą endo i egzogenną. Dowody potwierdzające wpływ higieny na rozwój próchnicy uzyskali także inni autorzy w badaniach doświadczalnych 325
M. Wochna-Sobańska i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 1. Występowanie fluorozy u 126 osób w zależności od płci Fluoroza Płeć nie tak Razem n % n % n % Mężczyźni 25 41,7 30 45,5 55 43,6 Kobiety 35 58,3 36 54,5 71 56,4 Razem 60 100,0 66 100,0 126 100,0 Różnice nieistotne statystycznie, p>0,05. T a b e l a 2. Zależność wskaźnika intensywności próchnicy zębów (PUWZ) od zaawansowania fluorozy zębów u 126 osób Fluoroza Liczba badanych PUWZ n % śr SD Brak 60 47,6 14,28 5,27 Bardzo lekka 12 9,5 9,17 3,51 Lekka 12 9,5 10,42 5,02 Średnia 37 29,4 12,16 4,59 Ciężka 5 4,0 12,8 2,59 Legenda: n liczba badanych, śr średnia wartość PUWZ, SD odchylenie standardowe, różnice istotne statystycznie; brak fluorozy bardzo lekka fluoroza p<0,002, brak lekka p<0,04, brak średnia p<0,05, bardzo lekka ciężka p<0,03. T a b e l a 3. Zależność wskaźnika intensywności próchnicy zębów (PUWZ) od higieny jamy ustnej u osób z fluorozą i bez fluorozy zębów Fluoroza dobra (OHI<2) Higiena zła (OHI 2) n śr SD n śr SD Istotność różnic na poziomie tak 27 10,04 4,83 39 12,38 4,06 p<0,02 nie 22 11,45 2,87 38 15,92 5,66 p<0,001 Razem 49 10,67 4,09 77 14,13 5,20 p<0,001 Istotność różnic na poziomie p>0,05 p<0,004 Legenda: n liczba badanych, śr średnia wartość PUWZ, SD odchylenie standardowe, p istotność różnic na poziomie. 326
2008, 61, 5 Intensywność próchnicy u osób dorosłych T a b e l a 4. Poziom higieny jamy ustnej w zależności od wykształcenia Wykształcenie OHI<2 OHI 2 n % n % Podstawowe 24 32,4 50 67,6 Średnie 13 56,5 10 43,5 Wyższe 11 73,4 4 26,7 T a b e l a 5. Zależność wartości wskaźnika intensywności próchnicy zębów od wykształcenia Wykształcenie PUWZ n % śr SD Podstawowe 74 66,1 13,49 4,99 Średnie 23 20,5 11,65 5,87 Wyższe 15 13,4 10,40 2,64 Różnice istotne statystycznie: wykształcenie podstawowe wyższe p<0,03. in vitro oraz podczas obserwacji klinicznych [5, 8, 10, 11, 12]. Porównując efekty nadzorowanego szczotkowania zębów pastą z fluorem z metodą płukania roztworami fluorków, uzyskiwano lepsze wyniki kliniczne po szczotkowaniu, co również świadczy o pozytywnej roli usuwania płytki nazębnej [4]. Analiza zależności pomiędzy wykształceniem badanych osób i związanego z nim statusu socjoekonomicznego oraz intensywnością próchnicy zębów wykazała, że świadomość prozdrowotna i związane z nią nawyki higieniczne mają istotny wpływ na występowanie próchnicy. Podobne wyniki uzyskali także inni autorzy [14]. Gibson i Williams [6] badając czynniki wpływające na występowanie próchnicy zębów u 1450 dzieci, na podstawie regresji wielokrotnej stwierdzili, że zależność pomiędzy klasą społeczną a intensywnością próchnicy była dwukrotnie silniejsza niż pomiędzy intensywnością próchnicy a szczotkowaniem zębów oraz prawie trzykrotnie silniejsza od zależności pomiędzy intensywnością próchnicy a spożywaniem słodyczy. Podobnie Okada i wsp. [13] stwierdzili ścisłą zależność pomiędzy poziomem wiedzy na temat zachowań prozdrowotnych a stanem dziąseł, higieną jamy ustnej oraz intensywnością próchnicy. Carmichael i wsp. [2] na podstawie wieloletnich obserwacji uznali, że największe korzyści z obecności fluoru w wodzie pitnej mają osoby z niższych warstw społecznych, dla których jest ona podstawowym a czasem jedynym źródłem fluoru. Podobny wniosek można wysnuć analizując wyniki niniejszych badań. 327
M. Wochna-Sobańska i in. Czas. Stomatol., Wnioski 1. Prawidłowe usuwanie płytki nazębnej jest czynnikiem, który w istotny sposób wpływa na występowanie i intensywność próchnicy zębów, niezależnie od fluoru stosowanego endo i egzogennie. 2. U osób ze złą higieną jamy ustnej korzystny wpływ obecności fluoru w wodzie pitnej na stan uzębienia jest większy niż u osób z dobrą higieną. 3. Niski poziom wykształcenia jest jednym z czynników ryzyka choroby próchnicowej. Piśmiennictwo 1. Alm A, Wendt L K, Koch G, Birkhed D: Oral hygiene and parent-related factors during early childhood in relation to approximal caries at 15 years of age. Caries Res 2008, 42, 1: 28- -36. 2. Carmichael C L, Rugg-Gunn A J, Ferrell R S: The relationship between fluoridation, social class and caries experience in 5-year-ols children in Newcastle and Northumberland in 1987. Br Dent J 1989, 167, 2: 57-60. 3. Chlebna-Sokół D: Wpływ ponadoptymalnych stężeń fluorków w wodzie pitnej na stan zdrowia i rozwój somatyczny dzieci w wieku szkolnym. Rozprawa habilitacyjna. AM Łódź 1992, str. 54-55. 4. Dijkman A, Huizinga E, Ruben J, Arends J: Remineralization of human enamel in situ after 3 months: effect of F dentifrice and an F-free dentifrice. Caries Res 1990, 24, 3: 263- -266. 5. Fehr F R, Loe H, Theilade E: Experimental caries in man. Caries Res 1970, 4, 2: 131- -148. 6. Gibson S, Williams S: Dental Caries in Pre- School Children: Association with social class, toothbrushing habit and consumption of sugars and sugar-containing foods. Caries Res 1999, 33, 2: 101-113. 7. Jańczuk Z, Ciągło A: Podstawy epidemiologii chorób narządu żucia. CEM Warszawa 1999, str. 52. 8. Kidd E: Prevention of caries by plaque control. Red. E. Kidd in: Essential of dental caries. Oxford University Press 2005, pp. 67- -70. 9. Konig K G: Feasibility of the combined use of fluorides. J Dent Res 1990, 69, 3: 801-802. 10. van Loveren C: Fluorki w zapobieganiu próchnicy. Nowa Stomatol 1997, 3, 2: 49- -50. 11. Mathiesen AT, Ogaard B, Rolla G: Oral hygiene as a variable in dental caries experience in 14-year-olds exposed to fluoride. Caries Res 1996, 30, 1: 29-33. 12. Nyvad B: Rola higieny jamy ustnej. Red. O. Fejerskov, E. Kidd w: Próchnica zębów. Wydawnictwo Medyczne Urban i Partner, Wrocław 2006, str. 177-183. 13. Okada M, Kawamura M, Kaihara Y, Matsuzaki Y, Kuwahara S, Ishidori H, Miura K: Influence of parents oral health behavior on oral health status of their school children: an exploratory study employing a causa modelling technique. Inter J Paediatr Dent 2002, 12, 3: 101- -108. 14. Sheihm A, Bönecker M: Dental caries: an epidemiological approach in promoting children s oral health. Quintessence 2006, 1:13- -24. 15. Sutcliffe P: Oral cleanliness and dental caries. Red. J. J. Murray in: Prevention of oral disease. Oxford University Press, 1996, pp. 68- -77. 16. Welton H: Fluorides in the prevention of caries systemic applications. Nowa Stomatol 1997, 3, 2: 56-57. 17. Wochna-Sobańska M, Lubowiedzka- Gontarek B, Szydłowska-Walendowska B, Proc P: Ocena kliniczna stanu uzębienia oraz dolegliwości ogólnych występujących u osób dorosłych mieszkających 328
2008, 61, 5 Intensywność próchnicy u osób dorosłych od urodzenia na terenie z ponadoptymalną zawartością fluoru w wodzie pitnej. Czas Stomatol 2007, LX, 11: 709-716. 18. Wochna-Sobańska M, Szczepańska J, Pawłowska E: Stan uzębienia i potrzeby lecznicze u osób w wieku 35-44 lata zamieszkałych w Łodzi oraz małym mieście i wsiach woj. łódzkiego. Nowa Stomatol 1997, 3, 2: 35-37. 19. Zero D T: Sugars the arch criminal? Caries Res 2004, 38, 3: 277-285. Otrzymano: dnia 4.II.2008 r. Adres autorek: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251 Tel./Fax: 042 6757516 e-mail: pedodoncja@o2.pl 329