Analiza czynników ryzyka występowania choroby próchnicowej u 3-letnich dzieci*

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2007, LX, 3, Polish Dental Association Analiza czynników ryzyka występowania choroby próchnicowej u 3-letnich dzieci* Analysis of risk factors for caries in 3-year old children Joanna Szczepańska, Beata Szydłowska, Beata Lubowiedzka, Elżbieta Pawłowska Z Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Wochna-Sobańska Streszczenie Wprowadzenie: w ostatnim czasie pojawiło się doniesienie, że nie tylko wczesna transmisja patogenów bakteryjnych związanych etiologicznie z próchnicą i kolonizacja nimi jamy ustnej w okresie niemowlęcym sprzyja rozwojowi próchnicy, lecz także poród przez cesarskie cięcie może mieć wpływ na rozwój tej choroby. Cel pracy: ocena wpływu wybranych czynników ryzyka, w tym higieny jamy ustnej, rodzaju i terminu porodu oraz masy urodzeniowej, na występowanie próchnicy u 3-letnich dzieci. Materiał i metody: badaniami objęto 109 dzieci w wieku 3 lat zamieszkałych w Łodzi. Badania kliniczne obejmowały ocenę intensywności próchnicy (puw) i stan higieny jamy ustnej (OHI). Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Podsumowanie: w badanej grupie 3-letnich dzieci, która nie była objęta specjalnym programem profilaktycznym zanotowano wysokie wartości wskaźników częstości i nasilenia próchnicy. Analiza regresji logistycznej wykazała, że spośród ocenianych czynników ryzyka obecność płytki bakteryjnej była najsilniej związana z występowaniem próchnicy. Jak wynika z oceny retrospektywnej poród przez cesarskie cięcie wpłynął znamiennie na pojawianie się zmian próchnicowych u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa. Summary Introduction: Recently, a new hypothesis has been proposed that apart from early transmission of pathogens aetiologically associated with dental caries, and their colonization of the oral cavity, childbirth by Caesarean section may also have an impact on the development of tooth decay. Aim of the study: To assess the influence of selected risk factors including oral hygiene, type and term of childbirth and the birth weight on the incidence of dental caries in 3-year-olds. Material and methods: One hundred and nine children aged 3 years living in Lodz participated in the study. The clinical studies focused on the evaluation of caries severity (dmf) and on oral hygiene (OHI). The results were analyzed statistically. Conclusion: Children under study who were not included in a special programme of caries prevention demonstrated high values of prevalence and progression of caries indices. Logistic regression analysis revealed that bacterial plaque had the highest association with dental caries of all the risk factors in question. According to retrospective analysis, childbirth by C-section significantly affected the emergence of carious lesions in children in their early childhood. HASŁA INDEKSOWE: dzieci, czynniki ryzyka próchnicy, poród, higiena jamy ustnej KEYWORDS: children, caries risk factors, childbirth, oral hygiene *Praca zrealizowana w ramach pracy własnej UM nr

2 2007, LX, 3 Choroba próchnicowa u 3-letnich dzieci Wprowadzenie Na pojawianie się próchnicy i jej postęp u dzieci w okresie poniemowlęcym mają bezpośredni wpływ nawyki żywieniowo higieniczne oraz wiele czynników związanych ze środowiskiem bytowania dziecka. Zwraca się uwagę, że zły stan uzębienia i higieny jamy ustnej oraz wysokie liczebności bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej matki, a także niski status społeczno-ekonomiczny rodziny mogą wpływać na wysokie wartości wskaźników choroby próchnicowej potomstwa. Zaburzenia w mineralizacji twardych tkanek zęba dziecka przypisywane są niedoborom żywieniowym występującym podczas ciąży, przedwczesnemu porodowi i niskiej masie urodzeniowej, ząbkowaniu przed 6 miesiącem życia [4, 8, 11, 12, 14, 16, 18, 20, 23, 24]. W ostatnim czasie pojawiło się doniesienie, że nie tylko wczesna transmisja patogenów bakteryjnych związanych etiologicznie z próchnicą i kolonizacja nimi jamy ustnej w okresie niemowlęcym (nawet przed wyrznięciem zębów) sprzyja rozwojowi próchnicy, lecz także poród przez cesarskie cięcie może mieć wpływ na rozwój tej choroby [10, 24]. Cel pracy Celem pracy była ocena wpływu wybranych czynników ryzyka takich jak higiena jamy ustnej, rodzaj i termin porodu oraz masa urodzeniowa na występowanie próchnicy u 3-letnich dzieci. Materiał i metody Badaniami objęto 109 dzieci w wieku 3 lat (+/- 3 miesiące), które uczęszczały do łódzkich żłobków i przedszkoli oraz zgłaszały się do Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego UM w Łodzi. Wywiad ogólnolekarski był ukierunkowany na przebieg ciąży (występowanie chorób i ich leczenie w tym okresie), rodzaj i termin porodu, masę urodzeniową dziecka. Nawyki higieniczne dotyczące dziecka oceniano analizując odpowiedzi rodziców na pytania zawarte w specjalnie opracowanej ankiecie. Wiek rozpoczęcia oczyszczania jamy ustnej dziecka kwalifikowano następująco: przed 12 miesiącem życia lub po 12 miesiącu życia. Kryteria dla częstości szczotkowania zębów wynosiły: 1-2 razy dziennie lub rzadziej. Badania kliniczne obejmowały ocenę intensywności próchnicy (puw) i stanu higieny jamy ustnej w oparciu o wskaźnik OHI = DI (Oral Hygiene Index = Debris Index) przyjmujący wartości od 0 do 3. Ostatecznie podzielono dzieci na 2 grupy: pierwsza z obecnością płytki bakteryjnej, druga bez płytki bakteryjnej. Wyniki badań poddano analizie statystycznej za pomocą testów: χ 2, Manna-Whitneya i współczynnik korelacji rang Spearmana przy poziomie istotności p<0,05. Wykonano także logistyczną analizę regresji. Projekt badań został zatwierdzony przez Komisję Bioetyki UM w Łodzi - nr uchwały RNN/ 82/04/KE. Wyniki Analiza występowania próchnicy i stanu higieny jamy ustnej Ogółem zbadano 48 dziewczynek i 61 chłopców. Frekwencja próchnicy w badanej grupie dzieci wynosiła 77,98% (dziewczynki - 70,8%; chłopcy - 83,6%). Intensywność próchnicy była wyższa u chłopców (4,79) niż u dziewczynek (3,31), a różnica była na granicy istotności statystycznej. Średnia wartość OHI = DI dla całej populacji wynosiła 0,30 (minimum = 0,00 i maksi- 163

3 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., mum = 3,00). Różnica między dziewczynkami a chłopcami była nieistotna statystycznie. U dzieci, u których rozpoczęto czyszczenie zębów po 12 miesiącu życia, wskaźnik higieny częściej przyjmował wartości powyżej zera (63,3%), niż u dzieci, u których rozpoczynano szczotkowanie wcześniej. Ponadto u większości dzieci, które miały wykonywane zabiegi higieniczne 1-2 razy dziennie płytkę nazębną stwierdzano prawie dwukrotnie rzadziej (36,0%) w porównaniu z dziećmi, którym szczotkowano zęby sporadycznie; 61,8% (tab. 1 i 2). Nasilenie próchnicy w powiązaniu z proponowanymi parametrami higieny jamy ustnej przedstawiało się następująco: 1) dzieci z OHI = 0 miały statystycznie istotnie niższe wartości wskaźnika (puw = 2,00) niż dzieci z OHI > 0 (puw = 6,88; p <0,001), 2) puw było statystycznie znamiennie niższe u dzieci, u których rozpoczęto zabiegi higieniczne w jamie ustnej przed 12 miesiącem życia (puw = 3,61) niż powyżej pierwszego roku życia (puw = 5,53; p = 0,01), 3) jeśli uzębienie dzieci było czyszczone 1-2 razy dziennie wskaźnik puw = 3,73, natomiast jeśli rzadziej, to puw = 5,03; p = 0,01 (tab. 3). Ponadto z badania ankietowego wynikało, że z wyjątkiem dwojga dzieci zabiegi higieniczne w jamie ustnej dziecka wykonywali rodzice. T a b e l a 1. Wiek dzieci, w którym rozpoczęto czyszczenie zębów OHI = DI Kiedy rozpoczęto czyszczenie zębów do 12 m.ż. powyżej 12 m.ż. Razem n % N % n % , , ,0 > , , ,0 Razem , , ,0 χ 2 = 6,254 ; p = 0,01. T a b e l a 2. Częstość szczotkowania zębów OHI = DI Częstość szczotkowania 1-2 x dziennie rzadziej Razem n % n % n % , , ,0 > , , ,0 Razem , , ,0 χ 2 = 6,301; p = 0,

4 2007, LX, 3 Choroba próchnicowa u 3-letnich dzieci Analiza wpływu sposobu urodzenia dziecka i pozostałych czynników ryzyka na wystąpienie próchnicy Spośród zbadanych dzieci 62 urodziło się w sposób naturalny, zaś 47 drogą cięcia cesarskiego. Kobiety, które w czasie ciąży chorowały lub przyjmowały różne leki (w tym na podtrzymanie ciąży; odpowiednio: 36,7% i 30,3%), częściej miały poród drogą cesarskiego cięcia (odpowiednio: 72,5% i 75,8%) niż kobiety ogólnie zdrowe (p<0,0001). Wykazano wysoce statystycznie istotną zależność między rodzajem porodu a występowaniem próchnicy u dzieci. Średnia intensywność próchnicy u dzieci, które urodziły się w sposób naturalny wynosiła puw = 2,02, zaś u dzieci, które urodziły się drogą cesarskiego cięcia puw = 6,94 (p<0,0001). U dzieci urodzonych przed 37 tygodniem i/lub o masie poniżej 2500 g intensywność próchnicy w wieku 3 lat była wyższa niż u tych, które przyszły na świat z ciąży donoszonej i ważyły ponad 2600 g, ale różnica nie była statystycznie znamienna. Analizując wpływ wybranych czynników ryzyka na występowanie próchnicy u dzieci za pomocą modelu regresji logistycznej okazało się, że najsilniejsza zależność wystąpiła między wartościami puw a OHI powyżej zera (OR = 22,26) i porodem poprzez cesarskie cięcie (OR = 12,89). Wysoce istotna zależność dotyczyła chorób w czasie ciąży i stosowania w tym okresie leków oraz rozpoczęcia szczotkowania zębów po 12 miesiącu życia (tab. 4). Omówienie wyników i dyskusja Jak wynika z danych zawartych w piśmiennictwie częstość występowania próchnicy u dzieci 3-letnich waha się w różnych populacjach od 20% do ponad 80% [2, 3, 6, 7, 9, 15, 16, 17, 20, 23, 25]. W badanej grupie dzieci łódzkich w wieku 3 lat intensywność próchnicy była na poziomie pośrednim (wskaźnik puw = 5,31 i liczba puw = 4,14), ale wysokim w porównaniu z danymi innych autorów z ostatnich lat (tab. 5). U zbadanych 1-3-letnich dzieci z Hong Kongu frekwencja próchnicy wynosiła tylko 7,6% a zmiany próchnicowe najczęściej dotyczyły zębów siecznych górnych. Intensywność próchnicy była statystycznie istotnie związana z obecnością płytki bakteryjnej, późnym odstawieniem od piersi, spożywaniem słodyczy, niskim poziomem edukacji rodziców i niskimi dochodami. Wyniki obecnych badań częściowo także potwierdzają te zależności. Dodatkowo okazało się, że spośród dzieci, u których wykonywano zabiegi higieniczne w obrębie jamy ustnej (66,2%) w ponad 44% roz- T a b e l a 3. Intensywność próchnicy (puw) a higiena jamy ustnej OHI = DI rozpoczęcie szczotkowania częstość szczotkowania Czynnik puw n średnia mediana mini. maks. odch.std ,00 2,00 0,00 14,00 2,57 >0 48 6,88 6,00 1,00 20,00 3,53 do 12 m.ż. 79 3,61 2,00 0,00 20,00 3,76 >12 m.ż. 30 5,53 5,00 0,00 13,00 3, x dziennie 75 3,73 3,00 0,00 20,00 4,00 rzadziej 34 5,03 5,00 0,00 13,00 3,38 poziom istotności p<0,0001 p=0,01 p=0,01 165

5 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 4. Wyniki logistycznej regresji dla nasilenia próchnicy puw (zmienne zależne nieskorygowane) Rodzaj porodu Termin porodu Zmienna Iloraz szans OR 95% przedział ufności dla OR naturalny 1,00 gr.ref Poziom istotności cesarskie cięcie 12,89 3,56-46,6 p<0,0001 *** >=37 tydz. 1,00 gr.ref <37 tyg. 1,29 0,38-4,42 p>0,05 Masa urodzeniowa OHI Rozpoczęcie szczotkowania Częstość szczotkowania Choroby w ciąży Leki w ciąży >2600 g 1,00 gr.ref <2500 g 1,70 0,18-16,23 p>0,05 0 1,00 gr.ref >0 22,26 4,87-101,69 p<0,0001 *** 6-12 m. ż. 1,00 gr.ref >12 m. ż. 3,57 1,12-11,41 p<0,04* 1-2 x dziennie 1,00 gr.ref rzadziej 1,93 0,73-5,09 p>0,05 nie 1,00 gr.ref tak 6,15 1,94-19,49 p<0,003 ** nie 1,00 gr.ref tak 9,78 2,13-44,91 p<0,004 ** * p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001. poczynano je prawie natychmiast po urodzeniu używając gazika, chusteczki higienicznej lub pałeczki zakończonej wacikiem. Szczotkę do zębów stosowano u 42,3% dzieci, z czego u 86% z nich rozpoczynano szczotkowanie uzębienia przed 2 rokiem życia w grupie tej próchnica występowała tylko u 3,2% dzieci. Z badania ankietowego wynikało ponadto, że dzieci z Hong Kongu najczęściej miały szczotkowane uzębienie raz dziennie (44%), a w drugiej kolejności nieregularnie; ponad połowie dzieci (56%) rodzice nie pomagali w szczotkowaniu zębów. Dodatkowo 17,3% opiekunów sądziła, że zęby mleczne nie mają żadnej szczególnej funkcji, a 67,7%, że próchnica występująca w nich nie wymaga leczenia [5]. Mimo zdecydowanej różnicy w częstości występowania próchnicy pomiędzy populacją z Łodzi i Hong Kongu odnotowano podobny związek między wczesnym rozpoczynaniem zabiegów higienicznych a niższymi wartościami wskaźnika puw. Chociaż rodzice w naszym badaniu podawali, że w 69% dzieci mają szczotkowane zęby 1-2 razy dziennie i w 98% te zabiegi są wykonywane przez 166

6 2007, LX, 3 Choroba próchnicowa u 3-letnich dzieci T a b e l a 5. Występowanie próchnicy u dzieci w okresie poniemowlęcym na podstawie piśmiennictwa i badań własnych Autor Rok publikacji Kraj Eckersley 1996 Wielka Brytania Szpringer- Nodzak Kruszyńska- Rosada Wiek dzieci Liczba dzieci Liczba puw Wskaźnik puw Frekwencja próchnicy 3 lata ,0% 1997 Polska 2-3 lata 144-8, Polska 3 lata 101-1,65 41,6% Wyne 2001 Arabia Saudyjska Gomez 2001 Chile 2-3 lata 3-3,5 lat 3 lata - - 6, ,51 1,40 24% 42% Rosenblatt 2002 Brazylia 2-3 lata 170-2,0 46,2% Al-Malik 2003 Arabia Saudyjska 3 lata 113-3,59 61% Nurko 2003 USA 3-4 lata 26-1,19 - Melhado 2003 Brazylia 3-3,5 lat % Bagińska 2004 Polska 3-4 lata 255 4,05-81,6% Proc 2004 Polska 3 lata 381-2,13 45,4% Szczepańska 2007 Polska 3 lata 109 4,14 5,31 77,98% matkę, zaś rodzice z Hong Kongu charakteryzowali się teoretycznie gorszą świadomością prozdrowotną, to jednak obecność płytki bakteryjnej w obydwu populacjach różniła się znacząco: u 44,0% dzieci w Łodzi i u 19,5% w Hong Kongu. Frekwencja próchnicy w 113 osobowej grupie dzieci w wieku 3 lat z Arabii Saudyjskiej była niższa: 61% vs 78%. Biorąc pod uwagę całą zbadaną populację dzieci 2-5-letnich dotyczącą zależności między terminem rozpoczęcia szczotkowania zębów a próchnicą uzyskano podobne wyniki do naszych. W kolejnych badaniach tych autorów wielokrotna logistyczna regresja wykazała, że czynnikami wyraźnie związanymi z próchnicą były m. in. wiek, w którym rozpoczęto szczotkowanie zębów (OR = 1,7) i pomoc w oczyszczaniu uzębienia dziecka (OR = 1,5). Jeśli rozpoczynano szczotkowanie uzębienia po 12 miesiącu życia dziecka, ryzyko wystąpienia próchnicy było 1,7 razy większe, niż kiedy zabiegi wykonywano przed upływem pierwszego roku życia [1, 2, 18, 25]. W badaniach dzieci brazylijskich w wieku miesięcy pochodzących z rodzin ubogich zanotowano, że 64% dzieci nie miało szczotkowanych zębów i u większości zabiegi te rozpoczynano po 2 roku życia (najwcześniej w wieku 14 miesięcy). Pomimo to częstość 167

7 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., występowania próchnicy była w grupie dzieci 2-3-letnich niższa (46,2%) niż w naszym badaniu. Dodatkowo zauważono, że próchnica dopiero zaczynała pojawiać się u dzieci, u których wyrznęły się pierwsze zęby trzonowe mleczne, czyli począwszy od 18 miesiąca życia. Według autorów z powodu wysokiej frekwencji próchnicy wczesnej i braku fluoru w wodzie pitnej dzieci już od pierwszego roku życia powinny mieć szczotkowane zęby pastą z fluorem [20]. Badania ankietowe skierowane do matek dzieci 3-letnich z Wielkiej Brytanii pochodzących z tzw. środowisk zaniedbanych potwierdziły, że dzieciom rozpoczynano szczotkować zęby w późniejszym wieku, rzadziej i raczej bez nadzoru, a wizyty u stomatologa częściej były związane z dolegliwościami bólowymi i koniecznością leczenia w znieczuleniu ogólnym niż tym wychowywanym w rodzinach o wyższym standardzie społeczno-ekonomicznym [6]. We wcześniejszych badaniach własnych [21, 22] oceniano różne parametry higieny jamy ustnej i ich wpływ na intensywność próchnicy u dzieci. Logistyczna analiza regresji wykazała, że spośród badanych czynników, tj. częstość szczotkowania, kto szczotkuje uzębienie dziecka, czas jaki upłynął od początku ząbkowania do momentu rozpoczęcia mycia zębów dziecka oraz wskaźnik OHI, obecność płytki bakteryjnej miała istotny wpływ na pojawienie się próchnicy. U dzieci ze złą higieną ryzyko wystąpienia próchnicy było ponad 11 razy większe niż u dzieci z OHI = 0. U dzieci wolnych od próchnicy rozpoczynano szczotkowanie uzębienia średnio po 5,8 miesiącach od wyrznięcia zębów (z maksimum 18 miesięcy), a dla dzieci z próchnicą wartość ta wynosiła 9,8 miesięcy (z maksimum 31 miesięcy). Ocena wpływu tego parametru na nasilenie próchnicy wykazała, że gdy szczotkowanie zębów rozpoczęto w okresie do 6 miesięcy od ich pojawienia się w jamie ustnej dziecka puw = 2,8, a jeśli po pół i jednym roku puw = 5,5-6,0. Podobne różnice istotne statystycznie dotyczyły frekwencji próchnicy (odpowiednio: 70,68% i 91,30%). W 2005 roku opublikowano w Stanach Zjednoczonych pracę, z której wynika, że dzieci, przychodzące na świat drogą cesarskiego cięcia miały kolonizowaną jamę ustną bakteriami S.mutans ponad 11 miesięcy wcześniej w porównaniu do dzieci urodzonych w sposób naturalny. Ponadto zauważono wcześniejszą kolonizację tymi drobnoustrojami lub wyższe ich liczebności u dzieci, których matki pochodziły ze środowiska o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Wykrywano u nich wysokie miano S.mutans w ślinie i miały aktywną próchnicę oraz przechodziły infekcje układu moczowo-płciowego. W tych czteroletnich prospektywnych badaniach kohortowych, począwszy od porodu, brało udział 156 par matek z dziećmi z Alabamy. Na podstawie wykonanych badań wywnioskowano, że rodzaj porodu może być także prognostycznym czynnikiem wystąpienia próchnicy lub stanowić pewne wyjaśnienie na podstawie wywiadu z przeszłości - dlaczego niektóre dzieci należą do grupy ryzyka próchnicy, a inne nie. Fakt ten tłumaczono tym, że poród poprzez cięcie cesarskie - zabieg wykonywany w warunkach aseptycznych powoduje, że system immunologiczny niemowląt nie nabywa naturalnej sprawności obronnej wskutek braku kontaktu z wieloma szczepami drobnoustrojów. Natomiast w czasie porodu naturalnego następuje wcześniejsze zetknięcie się noworodka ze zwiększoną liczbą różnorodnych bakterii znajdujących się w drogach rodno-moczowo-odbytowych matki. Postawiono zatem hipotezę, że mniejsza ekspozycja w czasie cesarskiego cięcia na drobnoustroje pochodzące 168

8 2007, LX, 3 Choroba próchnicowa u 3-letnich dzieci od matki może powodować przyspieszenie początku zasiedlania jamy ustnej dziecka bakteriami S.mutans, a tym samym większą podatność na próchnicę, co także znalazło potwierdzenie w naszych badaniach [10]. Wyjaśnienie tego problemu leży według autorów w dobrze znanym zjawisku sukcesji bakteryjnej. Polega ona na tym, że pierwotne pionierskie mikroby zasiedlające jamę ustną wpływają na wzorzec sukcesji bakteryjnej, która jest związana z dostępnością do miejsc kolonizacji. Bakterie, które następnie próbują kolonizować jamę ustną muszą konkurować z tymi już obecnymi o miejsca i pożywienie. Dodatkowo muszą przeżyć w obecności tych rdzennych drobnoustrojów i szkodliwych produktów ich metabolizmu. Raz ustanowione szczepy, wcześnie kolonizujące jamę ustną, mają tendencję do trwania w jej środowisku. Dlatego według autorów zmniejszone narażenie jamy ustnej noworodka na bakterie nabywane od matki w czasie zabiegu cesarskiego cięcia stwarza niszę dla dominacji takich drobnoustrojów jak S.mutans [10, 13]. Jednym z czynników ryzyka próchnicy pojawiającej się w okresie poniemowlęcym jest hipoplazja. Powstawanie niedorozwoju szkliwa w uzębieniu mlecznym jest związane z różnymi przyczynami występującymi w okresie prenatalnym, perinatalnym i postnatalnym takimi jak: wcześniactwo, niska masa urodzeniowa, powikłania w czasie ciąży i porodu, infekcje, niedożywienie, zaburzenia metabolizmu i chemiczne toksyny. W uzębieniu mlecznym niedorozwoje szkliwa występują z częstością 10-40% u dzieci urodzonych o czasie i ponad 60% u dzieci urodzonych przedwcześnie z niską masą urodzeniową [8, 19]. W obecnych badaniach, jak wynikało z wywiadu, przyczyną porodu poprzez cesarskie cięcie w znaczącym odsetku było występowanie różnych chorób w okresie ciąży, które mogły spowodować zaburzenia mineralizacji twardych tkanek zębów mlecznych. Przypuszczalnie mogło to także mieć wpływ na poziom próchnicy w wieku 3 lat. Podsumowanie W badanej grupie dzieci 3-letnich, która nie była objęta specjalnym programem profilaktycznym zanotowano wysokie wskaźniki częstości i nasilenia próchnicy. Spośród ocenianych czynników ryzyka obecność płytki bakteryjnej była najsilniej związana z występowaniem próchnicy. Jak wynika z oceny retrospektywnej poród przez cesarskie cięcie wpłynął znamiennie na pojawianie się zmian próchnicowych u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa. Piśmiennictwo 1. Al-Malik M I, Holt R D, Bedi R: The relationship between erosion, caries and rampant caries and dietary habits in preschoolchildren in Saudi Arabia. Int J Paediatr Dent 2001, 11, 6: Al-Malik M I, Holt R D, Bedi R: Prevalence and patterns of caries, rampant caries and oral health in two-to five-year-old children in Saudi Arabia. J Dent Child 2003, 70, 3: Bagińska J, Stokowska W: Lokalizacja próchnicy w poszczególnych zębach mlecznych u dzieci w wieku miesięcy z regionu Podlasia. Nowa Stomatol 2004, 30, 4: Bowen W H: Biological mechanisms of early childhood caries. Commun Dent Oral Epidemiol 1998, 26, 1: Chan S, Tsai S J, Kong N M: Feeding and oral hygiene habits of preschool children in Hong Kong and their caregivers dental knowledge and attitudes. Int J Paediatr Dent 2002, 2:

9 J. Szczepańska i in. Czas. Stomatol., 6. Eckersley A J, Blinkhorn F A: Dental attendance and dental health behaviour in children from deprived and non-deprived areas of Salford, North-West England. Int J Paediatric Dent 2001, 11, 2: Gomez S S, Weber A A: Effectiveness of a caries preventive program in pregnant women and new mothers on their offspring. Int J Paediatr Dent 2001, 11, 2: Horowitz H S: Research issues in early childhood caries. Commun Dent Oral Epidemiol 1998, 26, 1: Kruszyńska-Rosada M, Borysewicz-Lewicka M: Kliniczna ocena zaawansowania próchnicy zębów mlecznych u dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2000, LIII, 6: Li Y, Caufield P W, Dasanayake A P, Wier H W, Vermund S H: Mode of delivery and other maternal factors influence the acquisition of Streptococcus mutans in infants. J Dent Res 2005, 84, 9: Li Y, Wang W, Caufield P W: The fidelity of Mutans Streptococi transmission and caries status correlate with breast-feeding experiences among Chinese families. Caries Res 2000, 34: Maciel S M, Marcenes W, Sheiham A: The relationship between sweetness preference, levels of salivary mutans streptococci and caries experience in Brazilian pre-school children. Int J Paediatr Dent 2001, 11: Marsh P, Martin M.: Mikrobiologia jamy ustnej. PWN, Warszawa Mattos-Graner R O, Smith D J, King W F, Mayer M P A: Water soluble glucan synthesis by Mutans Streptococcal strains correlates with caries incidence in 12- to 30- month-old children. J Dent Res 2000, 79, 6: Melhado F L, Cunha R F, Nery R S: Influence of dental care for infants on caries prevalence: a comparative study. J Dent Child 2003, 70, 2: Nurko C, Skur P, Brown J P: Caries prevalence of children in an infant oral health educational program at a WIC clinic. J Dent Child 2003, 70, 3: Proc P: Próchnica uzębienia mlecznego u dzieci do lat 5 w świetle badań socjologicznych, epidemiologicznych i klinicznych. Praca doktorska. UM Łódź, Quinonez R B, Keels M A, Vann Jr W F, Mclver F T, Heller K, Whitt J K: Early childhood caries: analysis of psycho-social and biological factors in a high-risk population. Caries Res 2001, 35: Rodrigues C S, Sheiham A: Relationship between dietary guidelines, sugar intake and caries in primary teeth in low income Brazilian 3- year-olds: a longitudinal study. Int J Paediatr Dent 2000, 10: Rosenblatt A, Zarzar P: The prevalence of early childhood caries in 12- to 36-month-old children in Recife. Brazil. J Dent Child 2002, 69, 6: Szczepańska J: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynników ryzyka część I. Nowa Stomatol 2001,18, 4: Szczepańska J: Wpływ różnych aspektów higieny jamy ustnej na występowanie próchnicy u dzieci w okresie poniemowlęcym. Nowa Stomatol 2003, 23, 1: Szpringer-Nodzak M: Badanie czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci z uzębieniem próchnicowym. Nowa Stomatol 1997, 3: Wan A K L, Seow W K, Purdie D M, Bired P S, Walsh L J, Tudehope D I: Oral colonization of Streptococcus mutans in six-monthold predentate infants. J Dent Res 2001, 80, 12: Wyne A, Darwish S, Adenubi J, Battata S, Khan N: The prevalence and pattern of nursing caries in Saudi preschool children. Int J Paediatr Dent 2001, 11, 5: Otrzymano: dnia 12.II.2007 r. Adres autorek: Łódź, ul. Pomorska 251 Tel./Fax: stomat100@poczta.onet.pl 170