POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE BARIERY INTEGRACJI UNII EUROPEJSKIEJ pod redakcją Heleny Tendery-Właszczuk Kraków 2009
4 Autorzy Wojciech Bąba rozdz. 4 Czesław Kłak rozdz. 1 Helena Tendera-Właszczuk rozdz. 2 (współautorstwo) Marta Wajda-Lichy rozdz. 5 Magdalena Zając-Frąs rozdz. 3 Magdalena Zajączkowska rozdz. 2 (współautorstwo) Recenzent Grażyna Wojtkowska-Łodej Koordynacja wydania Artur Pollok Projekt okładki i stron tytułowych Mirosław Krzyszkowski Opracowanie redakcyjne i korekta Agnieszka Penarska Wydanie książki finansowane przez Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2009 ISBN 978-83-61686-00-2 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie ul. Lubelska 21, 30-003 Kraków tel.: 0-12 634-32-59, fax: 0-12 634-03-81 http://www.pte.pl, e-mail: krakow@pte.pl
5 SPIS TREŚCI WSTĘP... 9 WYKAZ SKRÓTÓW... 11 1 BARIERY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ W I FILARZE UNII EUROPEJSKIEJ. ZAGADNIENIA PRAWNE 1.1. Wprowadzenie... 13 1.2. Unia Europejska. Prawo Unii Europejskiej. Prawo wspólnotowe zagadnienia wprowadzające... 14 1.3. Cechy prawa wspólnotowego. Źródła prawa wspólnotowego... 16 1.4. Przykłady barier prawnych w integracji europejskiej w ramach I filaru zagadnienia ogólne... 25 1.5. Analiza orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji... 27 2 INSTYTUCJONALNE BARIERY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ 2.1. Wprowadzenie... 40 2.2. Ewolucja systemu instytucjonalnego Wspólnot Europejskich od Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali do traktatu nicejskiego... 42 2.3. Geneza Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy... 61 2.3.1. Uwagi wstępne... 61 2.3.2. Struktura Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy... 63 2.4. Przyczyny niewejścia w życie Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy... 83 2.5. Zmiany w traktacie konstytucyjnym z 2004 r.... 88 2.6. Zawartość traktatu lizbońskiego... 89
6 2.7. Proces ratyfikacyjny traktatu lizbońskiego... 94 2.8. System decyzyjny Unii Europejskiej... 97 2.9. Porównanie zmian instytucjonalnych wprowadzanych traktatem lizbońskim z obecnie obowiązującymi na mocy traktatu nicejskiego... 118 2.10. Podsumowanie... 122 3 SPOŁECZNE BARIERY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ 3.1. Wprowadzenie... 124 3.2. Koncepcja europejskiego modelu społecznego... 125 3.3. Modele polityki społecznej... 129 3.4. Zabezpieczenie społeczne w krajach Unii Europejskiej... 138 3.5. Wybrane elementy zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego w Unii Europejskiej... 149 3.6. Udział kobiet w polityce Unii Europejskiej... 152 3.7. Podsumowanie... 154 4 BARIERY DALSZYCH ROZSZERZEŃ UNII EUROPEJSKIEJ 4.1. Wprowadzenie... 156 4.2. Znaczenie procesu rozszerzania Unii Europejskiej... 157 4.3. Warunki uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej... 159 4.4. Polityka rozszerzenia Unii Europejskiej... 160 4.5. Klasyfikacja barier dalszych rozszerzeń Unii Europejskiej... 161 4.5.1. Bariery dalszego rozszerzenia według źródła pochodzenia czynnika... 161 4.5.2. Bariery dalszego rozszerzenia według charakteru czynnika... 168 4.6. Bariery rozszerzenia dla potencjalnych krajów członkowskich Unii Europejskiej... 175 4.6.1. Uwagi wstępne... 175 4.6.2. Kraje Bałkanów Zachodnich... 176 4.6.3. Stosunki Unii Europejskiej z Turcją... 180 4.6.4. Inne kraje sąsiedzkie Unii Europejskiej... 185 4.7. Podsumowanie... 187 5 EKONOMICZNY DOROBEK INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ. PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA STREFY EURO 5.1. Wprowadzenie... 189 5.2. Zarys historii integracji monetarnej... 190 5.3. Ekonomiczne efekty integracji monetarnej... 193
7 5.4. Zmiany instytucjonalno-prawne w zakresie Unii Gospodarczej i Walutowej po 1999 r.... 199 5.5. Perspektywy rozszerzenia strefy euro... 201 LITERATURA... 205 SPIS TABEL... 212 SPIS RYSUNKÓW... 214
8
9 WSTĘP Jednym z podstawowych problemów Unii Europejskiej narastającym od wielu lat są bariery integracji, które mogą być różnie rozumiane. Autorzy niniejszego opracowania podjęli próbę zbadania barier prawnych, instytucjonalnych i społecznych integracji europejskiej oraz barier związanych z dalszym rozszerzeniem Unii o nowe kraje członkowskie oraz rozszerzeniem strefy euro. Badanie barier integracji europejskiej w wybranych obszarach ma służyć ocenie ich wpływu na proces integracji, a zwłaszcza na jego przyszłość. Nabierający w ostatnich latach tempa proces globalizacji światowej gospodarki powoduje, że otoczenie międzynarodowe, w którym zachodzi proces integracji europejskiej, staje się coraz bardziej złożone i trudno przewidywalne. Analiza barier integracji europejskiej, zarówno o charakterze wewnętrznym jak i zewnętrznym, ma w takiej sytuacji istotne znaczenie. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Opracowanie rozpoczyna analiza najważniejszych przyczyn, które powodują, że osiągnięcie stanu harmonizacji prawa państw członkowskich Unii Europejskiej w obszarze I filaru oraz osiągnięcie stanu jego jednolitości w obszarach współpracy napotyka poważne przeszkody. Analiza prowadzona jest na podstawie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu oraz Sądu Pierwszej Instancji i dotyczy okoliczności wpływających na realizację zasady jednolitości prawa wspólnotowego. W rozdziale drugim przedstawiono istotną barierę integracji, jaką jest konieczność zmian zasad funkcjonowania instytucji wspólnotowych i mechanizmu podejmowania decyzji. Reforma instytucjonalna stanowi bowiem niezbędny warunek dalszego, sprawnego funkcjonowania Unii w powiększonym składzie. Jako główne kierunki reform wskazane zostały m.in. uproszczenie oraz usprawnienie działania Wspólnot, uproszczenie instrumentów prawnych i procedur, ujednolicenie przepisów prawnych oraz określenie tożsamości politycznej Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej. Dokonano analizy ewolucji wspólnotowego systemu instytucjonalnego i systemu podejmowania decyzji oraz przed-
10 stawiono zmiany wprowadzane zapisami traktatu lizbońskiego w stosunku do Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Celem tej części badań jest określenie, w jaki sposób dotychczasowe reformy systemu instytucjonalnego wpływały na efektywność funkcjonowania Unii Europejskiej oraz czy nowy traktat lizboński ma szansę stać się traktatem eliminującym instytucjonalne bariery integracji. W rozdziale trzecim przedstawiono wybrane problemy związane z różnorodnością modeli polityki społecznej obowiązujących w różnych państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego w jej ramach. Zaprezentowano zasadnicze koncepcje związane z pojęciem europejskiego modelu społecznego oraz omówiono różne rodzaje modeli polityki społecznej. Ponadto dokonano analizy różnic w kosztach pracy w poszczególnych krajach Unii, udziału wydatków społecznych w PKB, wydatków społecznych przypadających na osobę oraz przeciętnych zmian tej wielkości w ostatnich latach. Przedstawiono także udział wydatków emerytalno-rentowych w PKB, omówiono ochronę socjalną w poszczególnych krajach Unii według źródeł finansowania, jak również nakłady na aktywne i pasywne instrumenty rynku pracy. Analizie poddany został PKB per capita, stanowiący element zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego, oraz udział kobiet w kształtowaniu polityki Unii Europejskiej. W rozdziale czwartym przedstawiono najważniejsze bariery dalszego rozszerzania Unii Europejskiej. Zaprezentowano charakterystykę procesu rozszerzania Unii, omówiono kryteria uzyskania członkostwa w Unii, a także aktualną politykę rozszerzenia realizowaną przez to ugrupowanie. Analizie poddano bariery dalszego rozszerzania Unii, przy czym zagadnienie to zaprezentowano w dwóch ujęciach, oraz przedstawiono bariery dalszego rozszerzenia w odniesieniu do konkretnych grup krajów (Bałkanów Zachodnich, Turcji oraz pozostałych krajów sąsiedzkich Unii). Głównym celem tej części pracy jest ocena wpływu barier rozszerzania Unii Europejskiej na przyszłość tego procesu. W ostatnim rozdziale przedstawiono zarys historii integracji monetarnej oraz jej ekonomiczne efekty. Zaprezentowano zmiany instytucjonalno-prawne w zakresie Unii Gospodarczej i Walutowej, które zaszły po 1999 r. Zarysowano także dalsze perspektywy rozszerzenia strefy euro. Helena Tendera-Właszczuk
11 WYKAZ SKRÓTÓW COREPER Comité des Représentants Permanents des Etats Membres (Komitet Stałych Przedstawicieli) EBC Europejski Bank Centralny EKCP Europejska konwencja praw człowieka i podstawowych wolności ESW Europejski System Walutowy ETS Europejski Trybunał Sprawiedliwości EWEA Europejska Wspólnota Energii Atomowej EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza (obecnie Wspólnota Europejska) EWO Europejska Wspólnota Obronna EWP europejska wspólnota polityczna bądź europejska współpraca polityczna EWWiS Europejska Wspólnota Węgla i Stali IGC Intergovernmental Conference JAE Jednolity akt europejski KE Komisja Europejska KPP Karta Praw Podstawowych MKW mechanizm kursów walutowych OEEC Organisation for European Economic Cooperation PE Parlament Europejski SAA Stabilisation and Association Agreements (układy o stabilizacji i stowarzyszeniu) SAP Stabilisation and Association Process (proces stabilizacji i stowarzyszenia) TA traktat amsterdamski TEWEA Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej TEWWiS Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TK traktat konstytucyjny TL traktat lizboński TN traktat nicejski TUE Traktat o Unii Europejskiej TUKdE Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską UGW Unia Gospodarcza i Walutowa
12 UKIE WE WPBiO WPZiB Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Wspólnota Europejska lub Wspólnoty Europejskie (w zależności od kontekstu) wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa