PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXII 1988 F..FEKTYWNOSt ZWIĘKSZONEJ PRODUKCJI WOSKU W RODZINACH PSZCZELICH Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa WPROW ADZENIE Średnia produkcja wosku od jednej rodziny pszczelej w Polsce wynosi 0,3 kg (Gromi,s'z, B'Ownitk 1969, Pidek 1983). W RFN ilość ta jest zbliżona i kształtuje się na poziomie 0,25 kg (G l e i m 1981 t PrOdukcję taką uzyskują pasieki wymieniające w rodzinie od 3,2 do 4,0 plastrów (G rr o m i s z, B'O W n i k 1969). W pasiekach prowadzonych intensywnie w ciągu sezonu wymienia się w rodzinie pszczelej połowę plastrów, a nawet wszystkie, co daje odpowiednio większą produkcję wosku. Przyjmuje się, że na wyprodukowanie l kg wosku pszczoły zużywają żytkowych (G rr o m i s z, Z a l e w s ki 1964, S k o w r a n e k 1976, G r 'Om i s z i in. 1979). W Polsce do skupu trafia w ciągu roku zaledwie 0,2 kg wosku z jednej roaziny pszczelej. Prawie całość wraca do pasiek w postaci węzy. Róznica wynosi 0,03 kg (S k o w r o n e k 1981). Rodziny pszczele 'Odbudowując węzę dodają wosku od 19% do 41,4% w stosunku do ciężaru węzy, w zależności od jej grubości, rasy pszczół, siły rodzin, warunków pożytkowych (G r o m i s z, Z a l e w s kii 1964, S k o w roń e k 1976, G r o- m is z i in. 1979). Przyjmuje się, że na wyprodukowanie 1 kg wosku pszczoły zużywają energię równej wartości 3,04 kg miodu, co zostało określone jako chemiczny równoważnik miodowo-woskowy (B o r n u s i in.. 1972), pozwalający w obliczeniach ekonomicznych traktować produkcję miodu i wosku jako sprzężoną (P i d ek 1977). W ZSRR do celów obliczeń ekonomicznych przyjmuje się relację między miodem i woskiem na. poziomie 1:2,5 (Prokofeva 1973). - Określenie wpływu zwiększonej liczby poddanych do odbudowania. arkuszy węzy na. rozwój rodzin i ich produkcję oraz ocena efektywnośei ekonomicznej takiego postępowania było przedmiotem niniejszego opracowania.
METODYKA Badania przeprowadzono w pasiece Kwiaciarskiego Zakładu Dośwadczalnego w Nowym Dworze k. Skierniewic w okresie od 1985 do 198B roku. Wytypowano do tego 32 rodziny pszczele będące krzyżówką pszczół kraińskich (9) z miejscowymi (d') w czterech grupach, po 8 rodzin w każdej. Grupa kontrolna składała się z 8 rodzin pszczelich silnych obsiadających 10-11 plastrów i 8 rodzin średniej siły obsiadających 7-8 plastrów. Grupa doświadczalna składała się z rodzin odpowiadającej siły. W połowie maja po rozpoczęciu pobielania plastrów przez rodziny pszczele zaczęto poszerzanie rodzin węzą. Grupa kontrolna rodzin pszczelich poszerzana była w sposób, który można uznać jako standardowy. Rodziny średniej siły otrzymały na początek dwie ramki z węzą, a rodziny silne 3 ramki z węzą. Rodziny otrzymały do odbudowania dwukrotnie więcej węzy, a więc odpowiednio 4 i 6 ramek z węzą. W odstępach cotygodniowych sprawdzano stopień odbudowania arkuszy węzy. W przypadku prawie całkowitego odbudowania węzy podawano następną porcję. Stanowiła ona z zasady połowę porcji podanej uprzednio. W okresie prowadzenia doświadczenia przprowadzono następujące pomiary: Stopień odbudowyp!astrów. W odstępach dekadowych oceniano stopień odbudowania poszczególnych arkuszy węzy w skali 5-stopniowej: 1 - węza w początkowym stadium odbudowywania, 2 - komórki plastra odbudowane do połowy na więcej niż połowie powierzchni węzy (25% odbudowy), 3 - komórki odbudowane więcej niż do polowy na całej powierzchni węzy (50010 odbudowy), 4 - połowa powierzchni węzy odbudowana w całości na pozostałej powierzchni częściowo (75% odbudowy) 5 - cala powierzchnia węzy odbudowana (100% odbudowy). Na tej podstawie określono dynamikę odbudowy plastrów przez rodzinę w _róż~ycr terminach _po wstawieniu w~~? do _gniazda rodzin, Ilość uzyskanego wosku. Wosk z 35 nowo odbudowanych plastrów ważono oddzielnie. Stwierdzono, że z jednego dobrze odbudowanego plastra w stosowanej topiarce typu Tomer wytapiano średnio 106 + 15 g wosku. Na tej podstawie znając liczbę odbudowanych plastrów obliczono ilość uzyskanego wosku w grupach doświadczalnych. Ciężar jednego arkusza węzy wstawianego do odbudowania wynosił średnio 67,1 g wosku. Po uwzględnieniu tej ilości wosku poddanego w węzie uzyskano produkcję netto wosku z jednego plastra a następnie z jednej rodziny pszczelej. Siłę rodzin określono liczbę obsiadanych plastrów w okresie trwania doświadczenia. Powierzchnię czerwiu (dm') określono na podstawie pomiarów osi elipsy czerwiu w terminach określonych w tabeli 1. Zmiany masy ula kontrolnego (kg) z rejonu w którym znajdowały się rodziny. 182
Tabela 1 Terminy pomiarów czerwiu Dates of brood measurement Lata Pomiary Years Measurements 1--------:-------;------ 1985 1986 1687 I II III 20.V 14.VI IO.VII 16.V 1I.Y1 4.VII 18.V 15.VI 7.VII Masa wyprodukowanego miodu (kg). Obliczenie przeprowadzono dla każdej rodziny oddzielnie w oparciu o różnice powierzchni plastrów z miodem przed rozpoczęciem poszerzania gniazd węzą i po jego zakończenin. Przyjęto przy tym, że 3 dm! plastra obustronnie poszytego miodem odpowiada ilości 1 kg miodu. Do tego dodano ewentualną ilość miodu odwirowanego w czasie trwania doświadczenia. Nakłady i koszty pracy (rbg i zł). W czasie trwania prac przeprowadzono pomiary fotografii czasu pracy oraz chronometrażowe pozwalające określić w końcowym efekcie nakłady pracy i ich strukturę w odniesieniu do 1 rodziny pszczelej. Koszt jednej godziny pracy określono w cenach z grudnia 1987 na 150 zł. Nakłady i koszty zużytych materiałów. Zużyte w trakcie doświadczenia materiały wyceniono wg cen zakupu, uzyskane materiały według cen sprzedaży. Obliczenia statystyczne przeprowadzono metodą analizy wariancji stosując do porównania średnich test T-Duncana przy poziomie istotności a = 0,05. WYNIKI Warunki klimatyczne. Warunki klimatyczne nie były zbyt sprzyjające dla produkcji pszczelarskiej. W 1985 r. trzecia dekada maja była nieco cieplejsza od przeciętnej, czerwiec charakteryzował się raczej chmurą i deszczową pogodą. Średnia temperatura tego miesiąca była o 2 C niższa od średniej wieloletniej. Najzimniejsza była druga dekada, kiedy różnica ta była jeszcze większa, osiągając 5 C. Liczba dni z temperaturą wyższą od 15 C wynosiła tylko 7. W lipcu temperatura była bardziej zbliżona do średniej wieloletniej, chociaż niższa od niej. W 1986 roku trzecia dekada maja i początek czerwca były deszczowe i chłodne. W drugiej połowie nastąpiło ocieplenie przy małej ilości opadów. Temperatura tego miesiąca była zbliżona do średniej wieloletniej. Lipiec był suchy, a temperatura tego miesiąca nie odbiegała od średniej wieloletniej. 183
L A T A Y E A R S 11 O 1985 1986 1987 ~ 9 r- r- 8 1 6 5... ~ r-r- """".-.-- II I I- - L r- ~ l -1-2 -3 r l '-- I L r- - I.- c- L... - - '-- - L- - -4 III I II III I III I II III I III I 11111I '-----' '----' ma li i. J P e~ lila J lipiec m aj ~ may july may july may czerwiec ju ne czerwjlec june czerwiec JUDe L- lipiec [u ly Ryc. 1. Zmiana ciężaru ula kontrolnego w poszczególnych dekadach miesięcy. ~ig. 1. Weight changes of control hive in decades of months. 184
Liczba odbudowanych plastrów Tabela Number of builded combs J Termin pomiaru Okres odciągania węży (dekady) Date of Period of foudation building (decades) Rok, measurement Ilość wytopionesiła rodzin grupa i go wosku (kg) 2 3 4 Quantity of wax Year, group from malted and strength combs of bee colonies 1985, silne, kontrolne strong, control 1,88 3,20 3,50 3,80 0,403 experimental 2,95 6,80 7,13 8,28 0,878 średnie, kontrolne middle, control 1,50 2,66 2,90 3,10 0,329 doświdczalne experimental 3,40 4,30 4,70 4,70 0,498 1986, silne, kontrolne stron g, control 3,61 3,66 4,30 4,80 0,509 experimental 5,00 7,13 8,40 9,31 0,987 średnie, kontrolne middle, eontrel 1,98 3,58 4,20 4,30 0,456 experimental 3,40 4,45 5,30 6,50 0,689 1987, silne, kontrolne str ong, control 3,00 4,76 5,20 5,51 0,584 experimental 4,40 8,36 9,12 9,81 1,040 średnie, kontrolne middle, control 2,00 3,40 3,80 4,20 0,445 experimental 3,52 5,46 6,20 6,80 0,721 Średnio, silne, kontrolne Average, strong, eontrel 2,83 3,87 4,33 4,70 0,499 Ofo 100,0 136,7 153,0 166,1 Średnio, silne, Average, strong, experimental 4,12 7,43 8,22 9,13 0,968 Ofo 100,0 180,3 199,5 221,6 Średnio, średnie, kontrolne Average, middle, eontrel 1,83 3,21 3,63 3,87 0,410 Ofo 100,0 175,4 198,4 211,5 Średnio, średnie, Average, middle, experimental 3,44 4,74 5,40 6,00 0,636 Ofo 100,0 137,8 157,0 174,4 185
W 1987 roku w III dekadzie maja było chłodno. Podobnie było w czerwcu. Temperatura w centralnej części Polski w czerwcu była o 2 C niższa od średniej wieloletniej. Dopiero w III dekadzie nastąpiło ocieplenie. W okresie tym zmniejszyła się równiż ilość opadów. Lipiec tego roku był dość typowy i nie odbiegał pod względem temperatury i opadów od warunków przeciętnych. Warunki pożytkowe. W rejonie prowadzenia doświadczania pożytki były średnie podobnie jak na terenie całego województwa skierniewickiego. Wziątek rozpoczynał się w okresie kwitnienia sadów, do których zresztą rodziny pszczele były przywożone celem bardziej efektywnego ich zapylania. W późniejszym okresie pewnej ilości nektaru dostarczała akacja, lipa i ekstensywnie użytkowane łąki. Pożytek kończył się praktycznie wraz z końcem kwitnienia lip. Układ ten należy uznać raczej za standardowy dla warunków centralnej Polski, a pewne zróżnicowanie jego intensywności w poszczególnych latach powodowane było zmiennymi warunkami pogodowymi. Z kart wagowych uli wynika, że najgorsze warunki pożytkowe były w pierwszym, a najlepsze w drugim roku doświadczenia (ryc. 1). Przybytki netto ula na wadze w kolejnych latach prowadzenia doświadczenia wynosiły 7,35 kg, 23,00 kg i 17,4 kg. Najlepszymi okresami w dwóch pierwszych kolejnych latach była pierwsza dekada lipca, a w trzecim roku doświadczenia druga dekada czerwca. Odbudowanie węzy. Rodziny silne w grupie kontrolnej na początku doświadczenia obsiadały 2,7 plastrów więcej od rodzin średniej siły, czyli o 35,1 0 /0. W okresie trwania doświadczenia odbudowały one o 21,5% plastrów więcej niż rodziny średniej siły (tab. 2). Różnica procentowa liczby odbudowanych plastrów jest więc mniejsza niż różnica siły rodzin pszczelich. W grupie rodzin doświadczalnych, silne rodziny odbudowały o 52,2% więcej plastrów niż rodziny średniej siły, mimo iż na początku doświadczenia różniły się pod względem siły w takim samym stopniu jak rodziny kontrolne. W poszczególnych latach w zależności od warunków pożytkowych relacje te zmieniają się. W lata mniej korzystne, różnica pomiędzy liczbą odbudowanych plastrów w rodzinach silnych w porównaniu ze średnimi jest większa, niż w latach korzystnych. Dotyczy to w szczególności rodzin doświadczalnych. W kolejnych latach w których prowadzono doświadczenie w porównaniu z pierwszym rokiem doświadczenia (najmniej korzystnym) rodziny pszczele odbudowały o 25,3% i 32,4% plastrów więcej. W sezonach o lepszych warunkach klimatyczno-pożytkowych większa była dynamika odbudowy plastrów. Największa była w pierwszej dekadzie po wstawieniu węzy (ryc. 2). Rodziny pszczele w kolejnych latach odbudowały wówczas 48,9%, 56,2% i 48,7%. w stosunku do wszystkich odbudowanych w sezonie plastrów. W następnych tygodniach dynamika odbudowy wstawianej węzy maleje, nawet wówczas, kiedy warunki klimatyczno-pożytkowe dla jej odbudowy są korzystne. Przebieg 186
lic/h.lill.lu,cl '/liiril NUlllber ol hi/i' combi 7,,',- " r:"... ",.. J l, I I i,'/ I I,'/ /.' l' /i.'»:,.".,.",' I... ".. IUIrOI" Iii CODt roj ł urodi - IlIIr.lnI irej"ie; li/, CODłrol,. er.,ł' l CIII Irl il, /lllij/ Period ol "il~idc (decau) --- jaśriumlu srlll elperlmedt.j. stroni _._.- hilia.clllne IIUaiej Sil, ł'j:perl.edh. "er.,e Ryc. 2. Dynamika budowania węzy w rodzinach pszczelich. Fig. 2. Dynamie of building combs in bee eolonies.,,,,, " _.-.-. l".,_._._._._.-.-.- odbudowy węzy jest zindywidualizowany w poszczególnych rodzinach. Jedne odbudowują wstawioną węzę szybko, u innych posiadających analogiczną siłę proces ten rozkłada się na dłuższy okres, mimo identycznego wydawałoby się stanu kondycji. Rodziny odbudowały więcej arkuszy węzy, aniżeli rodziny kontrolne, dostarczając tym samym istotnie więcej wosku (tab. 3). Wskazuje to na duże rezerwy w produkcji wosku. Przy zastosowaniu intensywnej wymiany takiej jak w doświadczeniu, liczba odbudowanych plastrów była wystarczająca do zazimowania na nich silnej rodziny. Zmiany w ilości czerwiu. Średni poziom czerwienia matek w rodzinach pszczelich odpowiadających sobie siłą w okresie doświadczenia średnio utrzymuje się na zbliżonym poziomie (tab. 4). W poszczególnych latach i grupach doświadczalnych zachodzące zmiany mają niejednorodne tendencje. Na początku trwania doświadczenia w czasie pierwszego pomiaru, wyodrębniono grupy rodzin silnych mające istotnie więcej czerwiu niż 187
Produkcja netto wosku (kg) z l rodziny pszczelej Additional production of wax from 1 bee colony (kg) Tabela 3 Siła rodzin, grupa Strength of bee colonies, group Lata Years 1985 1986 1987 Silne, kontrolne strong, control 0,148 a 0,187 a 0,214 b experimental 0,322 c 0,362 c 0,382 d Srednie, kontrolne middle, control 0,121 a 0,167 a 0,163 a experimental 0,183 b 0,253 b 0,263 c x 0,194 0,242 0,256 x 0,183 b 0.355 d 0,150 a 0,234 c 0.231 grupy rodzin średniej siły. Procentowa rozmca wynosiła od 17,8% do 48,0%. Z kolejnych pomiarów wynika, że różnice w trakcie doświadcze-- nia ulegają zmniejszeniu, a siła rodzin wyrównaniu i już w czasie drugiego pomiaru nie wszędzie udaje się udowodnić istotność różnic, które występowały wcześniej. W 1986 roku w trzecim pomiarze czerwiu, rodziny pszczele, które w czasie pierwszego pomiaru zostały zakwalifikowane jako silne, mają istotnie mniej czerwiu od rodzin, które w tym okresie były średniej siły. Zmiany w ilości czerwiu mają związek z warunkami klimatyczno-pożytkowymi. Stąd też w 1985 roku, który był chłodny w okresie trwania doświadczenia i charakteryzował się naj gorszymi warunkami, również ilość czerwiu jest ze wszystkich lat najmniejsza. Zmiany w ilości czerwiu rodzin doświadczalnych odpowiadają w przybliżeniu zmianom w rodzinach kontrolnych odpowiadającej siły. Doświadczalne rodziny średniej siły tylko w niekorzystnych warunkach klimatyczno-pożytkowych reagowały na nadmierne poszerzanie gniazd zahamowaniem rozwoju rodzin pszczelich. W czasie trzeciego pomiaru pierwszego roku doświadczenia miały one prawie dwukrotnie mniej czerwiu od rodzin silnych. W tym pomiarze również nie udało się udowodnić istotności różnic pomiędzy grupą rodzin doświadczalnych i kontrolnych mimo. iż warunki sprzyjały takiemu zróżnicowaniu. Można więc wnioskować, że poszerzanie gniazd rodzin pszczelich zwiększoną dwukrotnie ilością węzy nie obniża istotnie dynamiki czerwienia matek pszczelich w tych rodzinach. Różnice dałoby się być może udowodnić przeprowadzając doświadczenie na wększej liczbie obiektów i jeszcze bardziej zróżnicowanej ilości poddawanej węzy. Producja miodu. W poszczególnych rodzinach pszczelich ilość pozyskiwanego miodu różniła się w zależności od ich siły (tab. 5). Rodziny silne w grupie kontrolnej produkowały średnio o 17,8% miodu więcej 188
Powierzchnia czerwiu (drns) Area of brood (drnś) Termin pomiaru Pomiary Date of Measurement Rok, measurement grupa i siła rodzin Year, group I II III and strength of bee colonies Tabela x J 1985, silne, kontrolne strong control 47,65 defg 53,12 g 47,41 efg 49,39 c experimental 48,74 fg 52,21 rs : 40,56 cde 47,17 c średnie, kontrolne middle, eontrel 34,06 be 45,13 def 27,95 ab 35,71 b experimental 39,72 cd 31,16 b 22,11 a 31,00 a 1986, silne, kontrolne stron g, control 56,22 de 53,21 de 45,65 be 51,69 b experimental 61,23 e 52,21 cd 38,04 a 50,49 b średnie, kontrolne middle, control 37,99 a 44,16 ab 56,99 de 46.38 a experimental 42,89 ab 46,32 be 59,68 e 49.63 ab 1987, silne, kontrolne strong, eontrel 58,80 de 64,68 e 52,7! cd 58,73 c experimental 57,51 de 57,71 de 43,15 ab 52,79 b średnie, kontrolne middle, control 47,30 be 54,13 c 40,23 a 47,22 a experimental 48,82 be 51,54 cd 49,14 be 49,83 ab Średnio, silne, kontrolne Average, strong, control 54,22 bcd 57,00 d 48,59 abcd 52,27 % 100,00 105,13 89,62 Średnio, silne, Average, strong, experimental 55,83 cd 54,04 bcd 40,58 a 50,15 b % 100,00 96,79 72,68 Średnio, średnie, kontrolne Average, middle, control 39,78 a 47,81 abcd 41,72 ab 43,10 a % 100,00 120,19 104,88 Średnio, średnie, Average, middle, experimental 43,81 abc 43,01 abc 43,64 abc 43,49 a 8fo 100,00 98,17 99,61 189
Produkcja miodu (kg) Production of honey (kg) Tabela 5 Siła rodzin, grupa Strength of bee colonies, group Lata Years 1985 1986 1987 Silne, kontrolne Strong, eontrel 7,1 10,4 8,1 8,6 a experimental 8,3 11,1 9,7 9,7 a Średnie, kontrolne Middle, control 6,2 8,3 7,3 7,3 a experimental 5,1 7,2 7,5 6,6 a x 6,7 a 9.3 a 8,2 a 8,1 niż rodziny średniej siły, w grupie j o 47,(jI/o więcej miodu. Różnic tych nie udało się jednak udowodnić statystycznie ze względu na duże zróżnicowanie produkcji miodu wewnątrz grup. Tendencje większej produkcji miodu z rodzin silnych mają o tyle trwały charakter, iż powtarzają się w poszczególnych latach. Produkcja miodu w każdym z kolejnych lat doświadczenia różniła się. Wpływ na to miały warunki pogodowo-pożytkowe w okresie trwania doświadczenia. Produkcja miodu w pierwszym roku była niższa od kolejnych lat o 33,8% i 22,4%. Istotności różnic w produkcji miodu pomiędzy latami też nie stwierdzono. Pomiędzy produkcją miodu doświadczalnych i kontrolnych brak było jednoznacznych zależności. W grupie rodzin silnych więcej miodu i to w każdym roku uzyskiwano od rodzin doświadczalnych, średnio o 12,8 u /o. Kontrolne rodziny średniej siły przez dwa kolejne lata dostarczały średnio więcej. miodu niż rodziny, a w trzecim roku dośwadczenia odwrotnie. Średnia produkcja z rodzin kontrolnych była w tym przypadku o 10,6% wyższa. Istotności różnic pomiędzy rodzinami doświadczalnymi i kontrolnymi nie udało się udowodnić. Istniejące relacje w ilości uzyskanego miodu w grupie j i kontrolnej prowadzą do wniosku, że poszerzanie rodzin silnych zwiększoną ilością węzy nie miało ujemnego wpływu na obniżenie produkcji, a nawet można podejrzewać wpływ dodatni. W grupie rodzin średniej siły było podobnie, chociaż w jednym roku rodziny te poszerzane intensywniej miały miodu mniej co można tłumaczyć, że intensywniejsze odbudowywanie plastrów angażowało te pszczoły, które mogły być wykorzystane w procesie jego wytwarzania, przez wcześniejsze rozpoczęcie funkcji zbieraczek. Efektywność dodatkowo wyprodukowanego wosku. W doświadczeniu 190 x
Tabela Koszt zintensyfikowanej produkcji wosku z l rodziny pszczelej w cenach z grudnia 1987 Cost of inten,si've produetdon of wax from l bee colony in the prices from December 1987 G Rodziny silne Strong bee colonies Rodziny średnie Middle bee colonies Wyszczególnienie Ilość, Ilość, Specification jednostki zł jednostki zł Quality, zl Quality, zl units units Liczba dodatkowo odbudowanych arkuszy węzy Number of additional builded of sheet of fundation 4,43 2,13 Energia elektryczna Elektricity 0,6 kwh 1,86 0,3 kwh 0,93 Zużycie topiarki Using of melter zł 19.95 zł 12,62 Inne Other zł 7,20 zł 3,20 Praca Work 1,15 rbg 172,00 0,60 rbg 90,00 w tym: including: - przygotowanie ramek z węzą preparing of frames with foundation 0,45 rbg 0,22 rbg - poszerzanie gniazd adding of foundation to nest 0,13 rbg 0,11 rbg - wytapianie wosku melting of wax 0,57 rbg 0,27 rbg Razem dodatkowe koszty Together additional costs zł 201,01 zł 106,75 Produkcja i dochód z wosku Production and income from wax 0,172 kg 275,20 0,083 kg 132,80 Efektywność dochody koszty Effectivity income % 136,9 % 124,4 costs Pracochłonność Labour consumption rbgf 1 kg 6,69 rbgf 1 kg 7,23 Koszt produkcji l kg wosku Cost of production l kg of wax zł 1168,66 zł 1286,14 Równowartość w miodzie Equiwalent in honey kg 1,95 kg 2,4 191
stwierdzono, że odbudowanie dodatkowej ilości plastrów w rodzinach doświadczalnych istotnie nie obniżało dynamiki ich rozwoju ani nie zwiększało ilości wyprodukowanego miodu w porównaniu z rodzinami kontrolnymi. Koszty dodatkowo wydatkowane na taką odbudowę plastrów w tych rodzinach można zakwalifikować albo jako koszty krańcowe albo jako koszty specjalne. Podstawowym ich składnikiem jest praca, która stanowi 85,6% w grupie doświadczalnych rodzin silnych i 84,30f0 w grupie doświadczalnych rodzin średniej siły. Tak duży udział kosztów pracy spowodowany jest dużymi nakładami pracy. Dla pozyskania 1 kg wosku wydatkowano w grupie rodzin silnych 6,69 rbg (tab. 6). W grupie rodzin średniej siły pracochłonność jest o 8,1 % wyższa. Również koszt ponoszony na wyprodukowanie tej ilości wosku w grupie rodzin średniej siły jest wyższy niż w grupie rodzin silnych o 10,1%. Z relacji dodatkowo poniesionych dochodów do dodatkowo poniesionych kosztów wynika, iż produkcja wosku jest mało efektywna. W grupie rodzin silnych dochód był o 6,60/0 wyższy od kosztu, a w grupie rodzin średniej siły 7,2%. Dodatkowo wydatkowane koszty na zintensyfikowaną produkcję wosku w niewielkim stopniu różnią się od obowiązującej ceny skupu 1 kg. DYSKUSJA Masa uzyskanego z rodzin doświadczalnych wosku jest duża. Z jednej rodziny j średniej siły uzyskano 0,234 kg, a z rodziny silnej 0,355 kg. Jest to produkcja netto uzyskana przez odjęcie od masy wytopionego wosku tej ilości, która została poddana w węzie. Wielkości te w ograniczonym stopniu mogą być porównywalne z wartościami podawanymi przez innych autorów, którzy określają produkcję wosku w sposób teoretyczny przyjmując założenie, że pszczoły odbudowując węzę dodają drugie tyle wosku ile w niej się znajduje. W ten sposób określona produkcja wosku w badaniach nad mieszańcami międzyrasowymi wynosiła 0,382 kg (B o r n u s i in. 1974). Gdyby w podobny sposób określić produkcję wosku doświadczalnych rodzin pszczelich, to w grupie rodzin silnych wyniosłaby 0,629 kg, a w grupie rodzin średniej siły 0,412 kg, ale licząc razem z odsklepinami czego nie uwzględniono w doświadczeniu. Są to mimo wszystko wartości zawyżone w porównaniu ze ścisłymi doświadczeniami (G r o m i s z, Z a l e w s ki 1964, G r o m i s z i in. 1979, S k o w r o n e k i in. 1978). Zdarza się, że masa uzyskanego z rodziny pszczelej wosku jest bardzo zróżnicowana nawet w rodzinach pszczelich biorących udział w tym samym doświadczeniu. S k o w r o n e k i inni (1978) określają produkcję wosku w doświadczeniu nad krzyżówkami liniowymi od 56,1 g do 337,2 g z jednej rodziny pszczelej. Uzależniają ją od produkcji miodu obliczając, że wzrostowi produkcji miodu o 1 kg to- 192
warzyszy wyższa o 19,3 g produkcja wosku. Wartość ta odpowiada w pewnym zakresie wynikom uzyskanym w doświadczeniu u rodzin kontrolnych. Nie spotkałem zaś badań analizujących zależność odwrotną i stwierdzenia, że nadmierna liczba odbudowywanych plastrów obniża produkcję miodu. Niniejsze badania ujawniają niejako brak zależności pomiędzy liczbą odbudowanych plastrów, a rozwojem rodzin pszczelich jak również produkcją miodu. Należy przypuszczać, że zależność ta będzie prawdziwa w określonych granicach. W specjalnie ustawionym doświadczeniu mogłaby być ona wyjaśniona ostatecznie. Dodatkowe koszty poniesione na produkcję wosku w tych granicach należy traktować jako koszty specjalne mogące mieć w pewnych warunkach charakter kosztów krańcowych. Za tym ostatnim określeniem przemawia uzyskany poziom efektywności ponoszenia tych kosztów, który jest zbliżony do opłacalności produkcji pasiecznej w pasiekach towarowych (P i d e k 1987). Wobec braku jakichkolwiek opracowań określających efektywność produkcji wosku, wyniki te możemy porównać z przelicznikami wosku na miód. Koszt produkcji wosku poniesiony w doświadczeniu nie jest pełny, bowiem wyizolowany został z kosztów całościowych ponoszonych na produkcję pasieczną. Stąd też wyrażony wartościowo w kilogramach miodu jest niższy od wartości podawanej przez Prokofevą (1973) i Bornusa i in. (1972).. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Rodziny w porównaniu z kontrolnymi poszerzano dwukrotnie większą liczbę arkuszy węzy, wstawiając początkowo do gniazd 4 ramki z węzą rodzinom średniej siły i 6 ramek z węzą rodzinom silnym. Silne rodziny odbudowały od połowy maja do końca pierwszej dekady lipca 9,13 plastrów natomiast rodziny kontrolne 4,70 plastrów, z których uzyskano odpowiednio 0,355 kg i 0,183 kg wosku. W grupie rodzin średniej liczba odbudowanych plastrów wynosiła odpowiednio 6,00 i 3,87 z których uzyskano 0,234 kg i 0,150 kg wosku. Zwiększona liczba odbudowanych plastrów nie miała negatywnego wpływu na rozwój rodzin pszczelich określany zwykle powierzchnią czerwiu w okresie trwania doświadczenia, jak również na produkcję miodu. Dodatkowe koszty poniesione na zwiększoną produkcję wosku należy, w zależności od Interpretacji, określić jako specjalne lub krańcowe. Są one niższe od uzyskanych dochodów od 24~/o w rodzinach średnich do 37010 w rodzinach silnych. Dodatkowo poniesiony koszt produkcji wosku jest równoważny 1,95 kg miodu w rodzinach silnych i 2,14 w rodzinach średniej siły. 193
LITERATURA B o r n u s L. i in., 1972: Hodowla Pszczół, PWRiL. B o r n u s L. i in., 1974: Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowych pszczoły miodne] w warunkach przyrodniczych Polski, Pszczelno Zesz. Nauk (28) l : 52. G l e i m K. H., 1981: Auch die Versorgung mit eigenem Wach gehort zu einer rentabelen Imkerer. Allg. Dt lmkerztg 16 (8): 237-239. G r o m i s z M., Z a l e w s k i W., 1964: Bilans woskowy w plastrach odciągniętych na węzie różnej grubości. Pszczelno Zesz. Nauk (8) : 81-91. G r o m i s z M., B o w n i kk., 1969: Warunki przyrodniczo-pożytkowe i osiągnięcia produkcyjne pasiek w Polsce w latach 1946-1966, Pszczelno Zesz. Nauk (13) : l-56. G r o m i s z M. i in., 1979: Produkcja wosku w różnych warunkach pożytkowych, Pszczelarstwo (11) : 2-4. P i d e k A., 1977: Opłacalność produkcji pszczelarskiej w wyodrębnionych modelach pasiek, Pszczelno Zesz. Nauk (21): 1-30. P i d e k A., 1983: Zmiany warunków ekonomicznych produkcji pszczelarskiej w latach 1970-1981, Pszczelno Zesz. Nauk (17): 77-90. P i d e k A., 1987: Warunki ekonomiczne produkcji pszczelarskiej w latach 1982-1985, Pszczelno Zesz. Nauk (w druku). P rok o f e v a Ł. W., 1973: Tekuśće planirovanije i proivodstvennyj ućet, Pćeiovodstvo (1): 15-17. S k o w r o n e kw., 1976: Możliwości produkcyjne wosku i budowa plastrów przez pszczoły trzech ras, Pszczelno Zesz. Nauk (20): 85-98. S k o w r o n e k W. i in., 1978: Badania nad międzyliniowymi mieszańcami pszczoły miodnej. Produkcja wosku w różnych warunkach pożytkowych, Pszczelno Zesz. Nauk (22) : 31-40. S k o w r o n e kw., 1981: Jak zwiększyć produkcję wosku, Pszczelarstwo (5): 2-4. E~~EKTHBHOCTb YBE~HqEHOrO rrpoh3bo~ctba BOCKA B rrqe~hhbix CEMbHX A. rrm~ek Pe3IOMe Hccne~oBaHO BnHRHHe ybenh~ehhoh rroctpohkh COTOBHa pa3bhthe n~enhhbix eel'lleh M HX 3cpcpeKTbI rrpom3'bo~ctbehhbie M 3KOHOMH~eCKHe. B BbI~eneHbIX rpyrmax CHJIbHaR KOHTpOJIbHaR cembr c nonoaansr MaH ~o KOHl~a nepsoa ~exansr MIOJIH nocrpoxna 4,7 COTOB, a onsrrnaa 9,13 COTOB. CaoTBeTcTByIO~ee rrpom3bo~ctbobocka c HHX 6bIJIO 0,183 xr M 0,355 xr BOCKa. B rpynne cemeh cpeznreż CHnbI ~Hcno rroctpoehhbix COTOB 6bIJIO 3,87 B KOHTponbHOH rpyne M 6,00 B onsrnro. Flonyseno c HHX 0,150 xr M 0,234 xr BOCKa. Bonee ~em 40% BOCKa nxerrsr ~o6abnrnh no HCKycTeHHoH BO~HHbI B nepasie ~ecrtb ~HeH onsrra. YBenM'łeHHOe 'łhcno nocrpoemrsrx COTOB He HMeno BnHRHHR Ha ~MHaMMKy paa- BMTHH n~ejimlibix cemeh onpeztexeaaoa KOJIM~eCTBOMpasnnona M npoh3bo~ctbom Mep;a. npm ybejih'łehom npom3bop;ctbe BOCKa ~OnOJIlIHTeJIbHble ~OXO~bI 6blnH on 37% asnne pacxonon, ~OnOJIHMTeJIbHble pacxonsr pabhr3tcr 1,95 xr Me~a B CHJIb- HOH rr~enhhoh cesrse H 2,14 xr Me~a B rr~enhlioh cesn,e cpenaea CHnbl. 194'
EFFICIENCY OF INCREASED PRODUCTION OF WAX IN BEE COLONY Andrzej Pidek Summary The influence of a higher quantity of wax production in bee colonies in their development was investigated. In the strong control bee colonies 4.70 combs were built and in the experimental colonies 9.13 combs were built in the period 15 May to 10 July. The respective production of wax from the analysed groups was 0.183 kg and 0.355 kg from 1 bee colony. The average strength bee colonies built 3.87 combs in the control group and 6.00 in experimental one for l bee colony. The production of wax was 0.150 kg and 0.234 kg respectively. More than 4()G/oof the wax was produced in the ten first days of research. More intensive production ol wax in the experimental group had no influence on colony development (area of brood) and production of honey. The efficiency of wax production was not high. The relation ship of added profits to added costs was from 124 : 100 to 137 : 100. Added costs for production of l kg of wax was balanced by 1.95 kg of honey in strong bee colonies and 2.14 in averagę ones.