PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XV LSTOPAD 1972 BADANA NAD WYTRZYMAŁOSClĄ NAD ODBUDOWĄ PRZEZ PSZCZOŁY WĘZY Z WOSKU PSZCZELEGO WYEKSTRAHOWANEGO Z SUROWCA WOSKOWEGO TRÓjCHLOROETYLENEM (TR) J a n C u rył o, M i c h a ł G r o m i s z i C z e s ł a w B o jar c z u k Oddział Pszczelnictwa S i RRZD Końskowola WPROW ADZENE Zwiększone zapotrzebowanie na wosk pszczeli, tak ze strony przemysłu jak i nowoczesnej gospodarki pasiecznej, dopinguje do poszukiwania bardziej ekonomicznej technologii przerobu surowca woskowego. Najlepszy efekt uzyskuje się przez ekstrakcję organicznymi rozpuszczalnikami. W zakładzie Okręgowej Spółdzielni Pszczelarskiej w Poznaniu stosuje się do tego celu trójchloroetylen (tri). \V miarę doskonalenia techniki ekstrakcji i usprawnienia obrotu surowcem woskowym, będzie wzrastać na rynku ilość wosku wyekstrahowanego, bo poza zboinami obejmie się tym procesem technologicznym także i woszczynę, zwłaszcza gorszej klasy (C u rył o 1971). Jest interesujące czy wosk tego rodzaju może znaleźć zastosowanie w gospodarce pasiecznej w postaci węzy. Pierwsze w Polsce doświadczenia pasieczne z budową przez pszczoły plastrów na węzie z wosku uzyskanego przez ekstrakcję benzyną ekstrakcyjną przeprowadził C u rył o (1955). Jego obserwacje wykazały opóźnienie rozpoczęcia odciągania tej węzy przez pszczoły w stosunku do węzy z wosku wytopionego do 3 dni. Obserwacje K o s t e c k i e g o (1967) nad przyjmowaniem przez pszczoły węzy z wosku wyekstrahowanego przy użyciu tri pokrywają się w pewnej mierze z obserwacjami Curyły. Celem tej pracy było zbadanie wytrzymałości mechanicznej i szybkości odbudowy przez pszczoły węzy z wosku wyekstrahowanego z surowca woskowego za pomocą tri. MATERAŁ METODYKA Do badania użyto 3 rodzaje węzy: a) z wosku wyekstrahowanego z woszczyny przy użyciu tri, b) z wosku wyekstrahowanego ze zboin i c) z wosku wytopionego (porównawcza). Węza została wykonana przez Okręgową Spółdzielnię Pszczelarską w Poznaniu. 31

2 Barwa węzy z wosków ekstrakcyjnych była biała, matowa, a zapach specyficzny, mało wyczuwalny, natomiast węza z wosku wytopionego miała kolor żółtobrązowy, a zapach jej był swoisty, charakterystyczny dla wosku pszczelego. Poszczególne rodzaje węzy różniły się nieco grubością (a) i masą (b), jak to obrazują następujące wskaźniki: a węza z wosku wyekstrahowanego z woszczyny 2,30 mm " " " ze zboin 2,25 mm., wytopionego 2,34 mm b 5,88 g/dmś 5,60 " 6,27 " Dla węzy każdego rodzaju oznaczano metodą C u rył y (1958) liczbę wytrzymałości (K 35 ) na podstawie badania w każdej partii po 9 prób wybranych losowo. Przedziały ufności obliczano przy poziomie istotności a = 0,05. Doświadczenia pasieczne założono w pasiece Oddziału Pszczelnictwa w Puławach i w pasiece Rolniczego Rejonowego Zakładu Doświadczalnego w Końskowoli. Seria doświadczeń składała się z 3 wariantów: 1. Do 9 rodzin pszczelich pasieki Oddziału Pszczelnictwa poddawano w dniach od 25.V do LV 1968 r. w odstępach dwudniowych po 1 ramce pracy na okres 2, 4 i 6 dni. W każdej ramce pracy umieszczano na 3 poziomach po 3 paski (13 cm X 2 cm) każdy z innego rodzaju węzy (ryc. 1). Kolejność pasków była losowa. Ramki wstawiano do uli w kolejności losowej, umieszczając je między czerwiem. 2. Do 24 rodzin pasieki Rolniczego Rejonowego Zakładu Doświadczalnego poddawano ramki z węzą w dniach od 9.V do 15.V 1968 r. W każdej ramce umieszczano losowo po 3 kawałki węzy o wymiarach 26 cm X 11 cm, każdy z wosku innego rodzaju (ryc. 2). Sposób podawania ramek i terminy przytrzymywania ich w ulu zastosowano takie same jak w wariancie pierwszym. 3. W pasiece Oddziału Pszczelnictwa dobrano 15 rodzin w 5 kwadratach łacińskich po 3 roje w każdym. Poszczególne roje w kwadracie otrzymywały kolejno po 1 ramce węzy z każdego rodzaju wosku na okres 2 dni. Arkusze węzy miały wymiar 23,5 cm X 16,5 cm. Pierwsze ramki poddano dnia 4.V, ostatnie wycofano z ula 12.V.1968 r. Do każdego doświadczenia z serii typowano rodziny w ulach systemu dadana, dobierając je pod względem siły, ilości czerwiu, wieku matki i zapasów pokarmowych. Za wskaźniki wyników pracy pszczół nad odciąganiem węzy przyjęto ilość dodawanego wosku do plastrów oraz przyrost ich grubości. lość wosku obliczano z różnicy wagi plastrów po wycofaniu z ula i wagi węzy poddawanej do odbudowy. Przyrost grubości plastrów stanowiła 32

3 r, ~ -~~-~_~~.",,_.'to*-~~ v, " '",,,"'",-' ".y:",-,,,"z:~.*~.~ " 't'~"-,,,,!,-."j-"""f ",.c.;.~,.. ~ 'M...;"l ł~,.~ <i'.'~~~ H',-- L Ramka pracy z plasterkami budowanymi na węzie :c 3 rodzajów wosku Eclilcii'lg frame with smali cornbs builded on foundation mado of three tvpes of beeswax _ ----_... _ "'._,--_ -_....._ '~"..- Ryc, 2, Ramka z plastrami budowanymi na węzie z 3 rodzajów wosku The frame with combs builded on foundation made of three types of beeswax :1 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 33

4 różnica między pomiarami grubości plastrów i węzy. Pomiary grubości dokonywano suwakiem mierniczym z dokładnością do 0,01 mm w 4 punktach plastra i następnie obliczano średnią arytmetyczną. Obliczenia matematyczno-statystyczne oparto na wzorach z podręcznika R u s z c z y c a (1970). WYNK DYSKUSJA Liczba wytrzymałości (K 35 ), przedstawiona w tabeli 1, wykazuje duże różnice między badanymi rodzajami węzy. Można przypuszczać, że wewnątrz gniazda w temperaturze dochodzącej do 35 węza z wosku wyekstrahowanego będzie się łatwiej fałdować, wyciągać czy zrywać niż węza z wosku wytopionego. Szczególnie niekorzystnie pod tym względem przedstawia się węza z wosku wyekstrahowanego ze zboin. Jej liczba wytrzymałości kształtuje się częściowo poniżej granicy wymaganej przez obowiązującą normę branżową (1962). Przesądza to zatem sprawę wykorzystania tego wosku do produkcji węzy. Odmiana węzy: Type of foundation: Liczba wytrzymałości (K 3s ) The number of endurance (K 3s ) Tabela 3 rodzajów węzy pszczelej for three types of foundation ~ l a) z wosku ekstrahowanego z woszczyny za po:nocą tri made of beeswax extracted frorn combs by tri b) z wosku ekstarhowanego ze zboin za pomocą tri made of beeswax extracted fro:n slurngu n by tri c) z wosku wytopionego z woszczyny made of beeswax received by melting co:n bs Wymagania normy na węzę BN-62/ Standard requirement for foundation W okresie doświadczenia pasiecznego pszczoły pasieki Oddziału Pszczelnictwa korzystały z niezbyt obfitego, ale trwałego wziątku z nostrzyka białego. Dzienne przybytki ula wagowego kształtowały się trochę powyżej zera. Natomiast w pasiecie Rolniczego Rejonowego Zakładu Doświadczalnego notowano w tym czasie ubytki ciężaru ula w granicach od do 0,5 kg dziennie. Serię doświadczeń rozpoczęto poddaniem do uli ramek pracy z paskami węzy. Pszczoły rozpoczęły budowę plasterków na 179 paskach na ogólną ich liczbę 243. Przeważały liczbowo plasterki budowane na paskach węzy z wosku wytapianego w porównaniu do pasków węzy z wosku ekstrahowanego. Otrzymano następujące stosunki liczbowe: 34

5 budowa brak budowy wosk ekstrahowany wosk ekstrahowany wosk wytapiany z suszu ze zboin W ten sposób przedstawione rozruce w reagowaniu pszczół na paski węzy, reprezentujące wosk pozyskiwany dwoma odrębnymi technologiami, są duże i stwierdzono ich istotność przy zastosowaniu kryterium chi-kwadrat (a = 0,05). Pszczoły zatem budują chętniej plasterki na paskach węzy z wosku wytopionego niż na węzie z wosków wyekstrahowanych. Szczególnie wyraźnie zaznacza się to w pierwszych dniach po poddaniu ramek pracy. Po upływie czterech dni różnice te były nieistotne w naszym doświadczeniu, to znaczy że zmalała wybiórcza skłonność pszczół do preferowania określonego rodzaju pasków węzy w ramce pracy. Utrzymały się jednak różnice w zaawansowaniu budowy poszczególnych plasterków. Możemy je zmierzyć ilością wosku dodanego do pasków węzy. Od rodziny pszczelej uzyskano przeciętnie po 36,33 g wosku w czasie doświadczenia z ramkami pracy. Podział tej produkcji według rodzajów wosku daje następujące wyniki: wosk wyekstrahowany wosk wyekstrahowany wosk wytapiany z woszczyny ze zboin 11,73 g 10,88 g 13,72 g 85,50f0 79,30f0 100,0% Wskaźniki charakteryzujące obie technologie uzyskiwania wosku różnią się zatern, ale różnica między nimi nie wykracza poza granice błędu. Wysokość produkcji wosku w poszczególnych rodzinach pszczelich bardzo była zróżnicowana, niezależnie od rodzaju wosku w paskach węzy. Do wielu z nich pszczoły nie dodały wosku wcale. Proporcje liczbowe takich pasków (a) do plasterków z bilansem woskowym dodatnim (b) przećstawiają się następująco: a b wosk ekstrahowany z woszczyny wosk ekstrahowany ze zboin wosk wytapiany Różnice między liczbami w tym zestawieniu mieszczą się w granicach błędu. Stosunkowo duży jest jednak udział pasków bez dodatniego bilansu woskowego. Jest ich więcej niż pasków zakwalifikowanych w poprzednim zestawieniu do tych, na których pszczoły nie podjęły budowy. Szczególnie wyraźnie zaznacza się to przy paskach z wosku wytapianego. 3* 35

6 Podjęcie przez pszczoły budowy na paskach węzy nie jest więc równoznaczne z dodawaniem do nich wosku. Zaczątki plastrów są formowane raczej z wosku dostarczanego w węzie. Początki, które nie stały się zaczątkami plastrów, po wyjęciu z ula miały mniej wosku niż przed poddaniem ich w ramkach pracy. Na niektórych z nich były widoczne ślady zgryzania wosku, tuż przy beleczkach ramki. Tabela 2 Reakcja pszczół na węzę z trzech rodzajów wosku (Liczba arkuszy węzy z-rrzyrostem ( +) i bez przyrostu (-) ciężaru łub grubości). Reaction of bees for there types of foundation, (Number of sheet foundation with increase (+) and withaut increase (-) of weight or thickness) Zmiany w węzie changes in foundation Przyrost ciężaru increase of weight przyrost grubości increase of thickness l Rodzaj wosku w węzie Type of beeswax in foundation Przetrzymywano wyekstrahowany węzę w ulu dni extracted days of keeping wytopiony foundation l' melted z suszu ze zboin in colonies, from combs from slumgum! ----~-~ 1~ i ~~ 1~, ~: 6 24 O O-g-Ó-e-m ' 6z-110 i~ 34"1 ---Y;-i35" -! total u- ogółem 4 ' , O ,~ '~ total,. W doświadczeniu przeprowadzonym w Rolniczym Rejonowym Zakładzie Doświadczalnym w Końskowoli poddawano rodzinom w każdej ramce trzy rodzaje węzy: z obu wosków ekstrahowanych i wosku wytapianego (ryc. 2). Reakcja pszczół była podobna jak w doświadczeniu z ramkami pracy. Najchętniej odciągana była węza z wosku wytapianego (tab. 2). Uwidaczniało się to doskonale tak -- a) stopniem odbudowy plastrów (przyrostem ich grubości), jak i b) ilością dodanego do nich wosku. Jeżeli te wielkości przyjmiemy dla węzy z wosku wytapianego za 100, otrzymamy wtedy następujące wskaźniki: dla wosku wyekstrahowanego dla wosku wyekstrahowanego z woszczyny ze zbioru a b

7 Różnice są zatem znaczne. W tabeli 3 uwidaczniają się one dobrze w liczbach bezwzględnych przy porównywaniu średnich dziennych przyrostów grubości i ciężaru plastrów. Wskaźniki budowy plastrów na węzie z 3 rodzajów wosku ndicators of drawing combs on three types of foundation Zmiany w plastrze, Changes in the comb Dzienny średni przyrost ciężaru w g Daily average increase of weight in g 1 1 przeciętnie average Przetrzymywano węzę w ulu dni Days of keeping foundation in colonies Dzienny średni przyrost ' 2 1,95 grubości w mm 4 1,86 Daily average increase of 6 1,72 1,10 1_ 1,06 thicknees in mm l-p-r-z-ec-i ę -tn--ie , ,88 0,76 average Rodzaj wosku na węzie Type of beeswax in foundation Tabela 3 ' Różnica wye:::;:!:~any :~::~~ wytopic cant ny z wosz- ze zboin diff l remelted czyny 1 from rence from slum- (a=0,05) combs gum \ 0,20 0,26 0,44 0,30 0,06 0,04 0,10 0,11 0,22 0,27 0,13 0,75 0,57 0,80 0,64 0,14 0, ,222 W naszym doświadczeniu opozmenie w odciąganiu przez pszczoły węzy z wosku wyekstrahowanego wynosi około 2 dni w porównaniu do węzy z wosku wytapianego. Stan taki kształtuje się w momencie podejmowania budowy na węzie przez pszczoły, bo w następnych dniach tempo przyrostu grubości plastra i jego ciężaru jest nawet nieco większe w przypadku wosku wyekstrahowanego w porównaniu z wytopionym (ryc. 3). Opory w podejmowaniu budowy, jakie wywołuje węza z wosków ekstrahowanych, nie trwają długo. Jednakże prawie wszystkie nie przyjęte przez pszczoły do budowy arkusze węzy traciły w ulu na cięzarze i następowało zmniejszenie ich grubości. Pszczoły zgryzały je zatem, podobnie jak niektóre paski w ramkach pracy w doświadczeniu wariant 1. Największe ubytki wosku stwierdzono w węzie, którą poddawano do ula na okres 2 dni. Szczególnie podatna do zgryzania okazała się węza z wosku wyekstrahowanego (różnica istotna, tab. 2). Nie mamy wątpliwości, że zjawisko to opóźnia budowę plastrów, ale nasuwa się pytanie dlaczego pszczoły zgryzają przede wszystkim ten rodzaj węzy i co robią 37

8 100 BO % 100 sc o ~ dni Ryc. 3. Tempo odbudowy plastrów na węzie z 3 rodzajów wosku (stan odbudowy po 6 diach przyjęto za 1000/0) - przyrost ciężaru, - przyrost grubości a - wosk wytopiony, b - wosk wyekstrahowany z suszu, c - wosk wyekstrahowany ze zboin Speed of drawing of combs on foundation made of three types of beeswax (state of drawind after 6 days accept as a 100%) - increase of weight, - increase of thiknes a - melted beeswax, b - extracted beeswax from combs, c - extracted beeswax from slumgum z woskiem pozyskanym w ten sposób. Odpowiedź na obie części pytania sprowadza się w zasadzie do wyjaśnienia czy wosk wyekstrahowany jest dla pszczół odpowiednim tworzywem do budowy plastrów. W naszych doświadczeniach nie zanotowaliśmy usuwania z ula wosku zgryzanego, ale w tym zakresie nie prowadziliśmy specjalnej obserwacji. Nie może- 38

9 my zatem zdecydowanie wykluczyć takiej możliwości. Lecz nie możemy także obalić przypuszczenia, że węza z wosku ekstrahowanego jest odciągana z opóźnieniem, bo pszczoły wykorzystują ją jako źródło surowca woskowego, szczególnie podatnego na obróbkę. nteresujących wskazówek na ten temat dostarcza porównanie budowy plastrów w rodzinach o dużych i małych zdolnościach produkcji wosku. W grupie 24 rodzin rozpiętość pomiędzy krańcowymi ilościami wosku dodanego do węzy wynosi 6,72 g (0,02 i 6,74 g). Do porównania wybrano 4 rodziny o największej i 4 rodziny o najmniejszej produkcji wosku. W pierwszej grupie rodzin stwierdzono ubytek wosku (0,05 g) tylko w jednym arkuszu węzy na 36 poddanych do uli. Natomiast u rodzin drugiej grupy naliczono takich arkuszy aż 24. Według rodzajów węzy stosunek liczby niezgryzanych arkuszy (+) do zgryzanych (-) w tej grupie przedstawia się następująco: wosk ekstrahowany wosk ekstrahowany wosk wytapiany z woszczyny ze zboin Okazuje się, że pszczoły rodzin o słabej produkcji wosku zgryzają wszystkie poddawane rodzaje węzy. Mniej chętnie jednak zgryzają węzę z wosku wytapianego, co może przypuszczalnie wynikać z jego mniejszej podatności do tego rodzaju zabiegu. W początkowej fazie odciągania węzy pszczoły korzystają z wosku w niej zawartym. Nie wątpimy, że może być on przenoszony także na inne plastry w ulu. A zatem przyrost ciężaru plastra budowanego na węzie z wosku wytapianego może następować kosztem wosku z węzy ekstrahowanej. W grupie rodzin słabo produkujących wosk do niektórych arkuszy węzy pszczoły dodały średnio 1,12 g wosku, inne natomiast straciły na ciężarze 0,81 g. Nasuwa się przypuszczenie, że w tych 1,12 g wosku, który uważamy za wskaźnik stopnia zaawansowania budowy plastrów, aż 72% (0,81 g) surowca może pochodzić z innych arkuszy węzy poddawanej równocześnie. Zachowanie się pszczół w grupie rodzin o wysokiej produkcji wosku w zasadzie potwierdza taką interpretację, jeżeli przyjmiemy, że okres zgryzania węzy, to znaczy wykorzystania jej wosku jako surowca do budowy plastrów, przebiega szybciej. Dlatego nie uwidacznia się tu różnica w liczbie plastrów odciąganych i nieodciąganych, ale występuje tylko zróżnicowanie ilości wosku dodawanego do poszczególnych rodzajów węzy. W ostatnim doświadczeniu w Oddziale Pszczelnictwa 18 poddawano rodzinom węzę jednego rodzaju. Po upływie dwóch dni zamieniano ją na węzę innego rodzaju. Tylko w 5 arkuszach na 45 poddanych stwierdzono ubytek wosku: po 2 arkusze dla obu rodzajów wosku ekstrahowa- 39

10 nego i jednym dla wosku wytopionego. Nie zanotowano jednak na żadnym arkuszu zmniejszenia grubości węzy. Pszczoły podjęły budowę we wszystkich ramkach, nawet na tych arkuszach węzy, które wykazywały ujemny bilans woskowy. Dotyczy to przede wszystkim jednej rodziny, w której notowano ubytki ciężaru każdego rodzaju węzy od 0,04 g do 0,22 g, mimo, że następował przyrost grubości o 0,1-0,4 mm. Oceniając w tym doświadczeniu przydatność poszczególnych rodzajów węzy: a) ilością dodanego przez pszczoły do niej wosku i b) przyrostem grubości plastra (po odjęciu grubości węzy) otrzymamy wskaźniki następujące: a b wosk wytapiany 1,79 g wosk ekstrahowany z woszczyny 1,55 g wosk ekstrahowany ze zboin 1,99 g różnica graniczna m = 0,50 g 6,96 mm 5,61 mm 6,11 mm m = 0,71 mm Różnice w ilości dołożonego wosku znajdują się w granicach błędu doświadczenia. Możemy zatem uważać, że pod tym względem rodzaj węzy nie odgrywa zasadniczej roli. Rzecz polega na tym, że w rodzinie pszczelej zostało zredukowane przenoszenie wosku między poszczególnymi rodzajami węzy. Pszczoły odciągają więc jednakowo dobrze każdą węzę. Stosunkowo duże zróżnicowanie wystąpiło w przyroście grubości plastrów. Różnice pomiędzy woskiem wytapianym a woskiem ekstrahowanym są tu istotne (a = 0,05). Przyczyn tego nie usiłujemy wyjaśnić na podstawie naszego doświadczenia. Konieczne jest bowiem poszerzenie badań, przede wszystkim w zakresie gospodarowania woskiem przez rodziny pszczele. Sposób reagowania pszczół na węzę z wosku wytopionego czy ekstrahowanego wynika chyba z ich aktualnych zdolności do produkowania wosku i potrzeby budowania plastrów. Węza, poddana do ula, stanowi nie tylko zaczątek plastra, ale dostarcza także materiału do innych budowli woskowych w ulu. Zjawisko ciągłego przenoszenia przez pszczoły wosku w ulu jest powszechnie znane (M e y e r i U r l i c h 1952, M e y e r 1954). Dotyczy ono budowy plastrów jak i drobnych potrzeb, na przykład na sklepienie czerwiu. Pszczoły korzystają chętnie w pewnych okresach także z grudek wosku nalepianych na beleczkach ramek i ścianach ula w okresie wzmożonej produkcji woskowej (C i b o r o w- s k : 1927). Całkowicie odbudowane plastry różnią się nieraz znacznie zawartością wosku, przede wszystkim zależnie od tego w jakich warunkach pszczoły budowały je (B o jar c z u k 1960, G r o m i s z i Z a l e w- 40

11 s k i 1964). W naszym doświadczeniu odciąganiu węzy nie sprzyjały pożytki, bo były raczej słabe. Przypuszczalnie dlatego następowało w szerszym zakresie zgryzanie niektórych rodzajów węzy. STRESZCZENE WYNK6W WNOSK 1. Węza z wosku wyekstrahowanego z woszczyny za pomocą tri ma niższą liczbę wytrzymałości (K 35 ) od węzy z wosku wytopionego i dlatego będzie się ona prawdopodobnie łatwiej wypaczać, wyciągać czy zrywać w czasie odbudowy przez pszczoły, niż węza z wosku wytopionego. 2. Bardzo niska liczba wytrzymałości (K 35 ) węzy z wosku, uzyskanego przez ekstrakcję zboin za pomocą tri, wyklucza ten wosk jako materiał do wyrobu węzy. 3. Pszczoły odbudowują najchętniej węzę z wosku wytopionego, gdy mają możność wyrobu między nią a węzą z wosku pochodzącego z ekstrakcji. 4. Pszczoły odbudowują prawie równie chętnie węzę z wosku pochodzącego z ekstrakcji, jak węzę z wosku wytopionego, w przypadku, gdy nie mają możliwości wyboru między nimi. 5. Należałoby przeprowadzić następne doświadczenia w celu stwierdzenia, jak matka pszczela będzie reagowała na plastry pochodzące z różnego rodzaju wosku, czy będzie je różnicowała w czerwieniu. LTERATURA B o jar c z u k Cz. (1960) - Produkcja wosku po głównym pożytku. Pszczelarstwo, 11(7): C i b o r o w s kit. Ks. (1927) - Pszczoły. Wilno. C u rył o J. (1955) - Ekstrakcyjna metoda przerobu ciemnych gatunków suszu na wosk pszczeli przydatny do wyrobu węzy. Prace nstytutu Sadownictwa, 1: C u rył o J. (1958) - Badania nad wytrzymałością mechaniczną węzy pszczelej. Pszczelno Zesz. Nauk., 2(3): C u rył o J. (1971) - O pełne wykorzystanie surowca woskowego. Pszczelarstwo, 22(3):5-6 G r o m i s z M. i Z a l e w s kiw. (1964) - Bilans woskowy w plastrach odciągniętych na węzie różnej grubości. Pszczelno Zesz. Nauk., 8(2):81-91 K o s t e c kir. (1967) - Opinia o węzie z wosku ekstrahowanego Zakładu Chorób Owadów Użytkowych W. Akta OSP w Poznaniu M e y er W. (1954) - Beobachtungen und Versuche uber den Transport und die Verwendung von dargęboten Wachs bei der Honigbiene. Z. f. Bienenforsch., 2(5): M e y e r W. u. Ur l i c h W. (1952) Zur Anlage der Bauinstinkte unserer Honigbiene. Untersuchungen iiber die "Kleinbauarbeiten". Die Naturwissenschaften, 39(11):265 41

12 Norma branżowa "węza" BN-62/ Zarządzenie Min. Rolnictwa PRL Nr 178 z 31 grudnia R u s z c z y c Z. (1970) - Metodyka doświadczeń zootechnicznych. Warszawa, PWRiL HCC~E~OBAHHH B@HOCT~HBOCTH H OTTHrHBAHHH rrqe~amh HCKYCTBEHHOY.l: BOl;HHb H3 rrqe~hhoro BOCKA rroc~e 3KCTPAKUHH BOCKOBOrO CbPbH rrph rromol;h TPHX~OP03TH~EHA H. U y P b J o, M. r p o M 1ur, C. B o R p x Y K Pe3OMe B Jf3Y'ern:e BKJO'eHO 1CKycTBeHHylO BOl.\1HY 13 BOCKa nocje 3KCTpaKQ111 Tp1XJOp03T1JeHOMc BOl.\1Hb1 MepBb. Onpeneneao '1CJO BbHOCTJ1BOCT1(K 35 ) a TaKJKe peakq110 n'ej Ha 3TylO BOl.\1HY. Onpeneneao 'TO nsensr OTTRr1BaOT COTb OXOTHO Ha 1CKYCTBeHHOHBOl.\1He 13 BOCKa, KOTOpbH nojy'aetbcr 13 aocxonpecca. rrohrtho, ecbj1 1MeOT B yrre Tpl1 cepra 1CKycTBeHHOHBOll.\1Hb. Ona3~aH1e B OTRriBaH1O 1CKycTBeHHOWBOll.\1- Hb c BOCKa 3KCTpaKQ10HHerO CTO1Tnp16J131TeJbHO 2 ):\HR. ECJ1 rrsensr 1MeOT TOJbKO O):\1HCOpT 1CKycTBeHHow BOll.\1HbOTTRrl1BalOT ee rrp16j131tejbhoc onna- KOBOWCKOpOCTO. NVESTGATON ON THE ENDURACE AND DRAWNG BY BEES FOUNDATON MADE OF WAX EXTRACTED FROM BEE COMBS BY TR J a n C u rył o, Mi c h a ł Gr o m i sz, C z e s ław B oj a r c z u k Summary t has be en investlgated bee foundation made of extracted wax by tri from bee cornbs and slumgum, The number of endurance (K 35 ) was determined and reaction of beeto that of fundation added to bee colonies. For comparision there were used bee foundation made from melted wax. t was found, that bees prefer to build cornb on fundation made of melted wax, when in the hives they had three types of foundations, Delay in drawing of foundation made of extracted wax, was in this case about 2 days. n the case when bees did not have a choice between these types of foundation, they drew every added foundation more or less in the same time.