ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM ORAZ PROFILAKTYKA ZABURZEŃ MOWY

ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM ORAZ PROFILAKTYKA ZABURZEŃ MOWY Rozwój mowy nie przebiega u wszystkich dzieci jednakowo: u jednych szybciej, u innych wolniej lub nieharmonijnie. Stopień rozwoju mowy zależy od wpływu środowiska oraz od psychofizycznego rozwoju dziecka. Podstawę prawidłowego rozwoju mowy stanowi sprawnie działający słuch. Za pomocą słuchu dziecko uczy się mowy od otoczenia, kontroluje własną wymowę. Jeśli dziecko nie słyszy lub słyszy słabo, mowa nie rozwija się lub rozwija się wadliwie. W procesie rozwoju mowy bardzo ważna jest też zdolność różnicowania dźwięków mowy. Aby wymówić dane słowo, dziecko musi wyodrębnić poszczególne dźwięki, ustalić ich kolejność, następnie powiązać z odpowiednimi ruchami narządów mowy. Realizacja każdej głoski wymaga innego układu artykulacyjnego i innej pracy mięśni. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy. Na stan mowy wpływa także sprawność intelektualna, przebyte doświadczenia oraz wzory mowy dostarczane przez środowisko, w którym dziecko wzrasta. Dziecko 3-letnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, chociaż w mowie może jeszcze występować zamiana samogłosek: a = o, e = a, i = y. Jest to związane z nie wykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. Powinno również wymawiać spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j (także zmiękczone: pi, bi, mi, fi, wi, ki, gi, li). Mogą się już pojawić głoski s, z, c, dz. Chociaż dużo głosek dziecko umie już wypowiadać poprawnie w izolacji, w mowie potocznej mogą być zastępowane głoskami łatwiejszymi pod względem artykulacyjnym. W grupach spółgłoskowych głoski mogą być opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami. Długość wyrazów może powodować przestawianie dźwięków mowy. Wymowa dziecka 4-letniego staje się dokładniejsza. Głoski s, z, c, dz powinny już brzmieć twardo a podczas ich wymowy język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa, jeśli się zdarzy, powinna być skorygowana przez logopedę. Nie ustąpi samoistnie, gdyż nie jest cechą wymowy dziecięcej. Często między 4 a 5 rokiem życia pojawia się głoska r, a jej opanowanie jest dla dziecka takim sukcesem, że nadużywa jej zamieniając l = r np. lalka = rarka, korale = korale. Jest to typowy objaw hiperpoprawności, 1

który samoczynnie zanika, gdy nastąpi pełna automatyzacja tego dźwięku w mowie dziecka. Głoski sz, ż, cz, dż są zastępowane przez s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź i jest to seplenienie fizjologiczne. Grupy spółgłoskowe są nadal upraszczane. Mowa dziecka 5-letniego jest już właściwie zrozumiała. Pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż, chociaż w mowie potocznej mogą być jeszcze zamieniane na: s, z, c, dz. Głoska r powinna być już wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe jeszcze są upraszczane zarówno w nagłosie wyrazu, jak i w śródgłosie. Dzieci 6-letnie powinny wymawiać wszystkie poszczególne dźwięki mowy prawidłowo. Jednak duży procent dzieci nie wymawia prawidłowo w wyrazach spółgłosek: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, r. Zdarzają się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie wyrazu. Ważnym czynnikiem mowy jest płynność wypowiedzi, regulowana prawidłowym, szybkim wdechem i długim, możliwie równomiernym wydechem. Dzieci w wieku przedszkolnym (3-4-letnie) najczęściej nie wykazują jeszcze w dłuższych wypowiedziach całkowitego zautomatyzowania tego procesu, stąd obserwujemy jak zachłystują się powietrzem podczas recytacji wierszy lub w czasie wypowiadania dłuższych zdań, zanikają końcówki wyrazów lub sylaby początkowe. U dzieci starszych, nawet 7-letnich, widoczne są błędy i zniekształcenia w tym zakresie, jak np.: - opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (zupa pomidorowa =zupa midolowa, lokomotywa = komotywa, parasol = palas); - przestawianie głosek (elementarz = emelemtasz, ławka = wałka); - tworzenie nowych wyrazów na podstawie dwóch, tzw. Neologizmy dziecięce (zadzwonić + telefonować = zatelefonić), oraz tworzenie nowych wyrazów na podstawie ich funkcji (żelazko = prasowaczka, fontanna = tryskawica, pracownicy na budowie = budowniki). Błędy wymowy charakterystyczne dla tego wieku i środowiska dziecka są dowodem jego normalnego rozwoju, a dają się usunąć w toku nauczania w przedszkolu i szkole przez rozwijanie wrażliwości słuchowej i odpowiednie ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne lub zabawy ortofoniczne. W procesie kształtowania się mowy dziecka dużą rolę odgrywają rodzice, a zwłaszcza matka. Dziecko uczy się mowy od otoczenia, to znaczy od osób, z którymi najczęściej 2

przebywa. Mowa jego wychowawców jest dla niego wzorem, który sobie przyswaja, a następnie usiłuje odtworzyć. Niekiedy sami rodzice przyczyniają się do powstawania opóźnienia w rozwoju mowy dziecka, czy nawet wady wymowy. Dzieje się to wtedy, gdy mówią do niego w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy. Mając taki wzór do naśladowania, dziecko zaczyna wymawiać głoski i całe wyrazy nieprawidłowo. Wczesne rozpoznanie wad wymowy ma decydujące znaczenie dla skuteczności terapii logopedycznej. Takie działania można już podjąć w 4 roku życia. O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy różni się ona od wymowy będącej w powszechnym użyciu. Do wad wymowy nie zaliczamy cech wymowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej niedojrzałości. Istnieją jednak pewne odchylenia widoczne już w okresie rozwoju mowy. Do najczęściej występujących wad wymowy u dzieci poniżej 6-7 roku życia, wymagających interwencji logopedy, zaliczamy zniekształcenia brzmienia głosek, w wyniku czego powstają dźwięki nie należące do zasobu głosek języka polskiego. PRZYCZYNY POWSTAWANIA WAD WYMOWY zbyt mała sprawność narządów mowy; upośledzenie ostrości słuchu, czasem tak małe, że niezauważalne przez otoczenie i dziecko; trudności w oddychaniu przez nos powodujące nosowanie lub seplenienie międzyzębowe; brak siekaczy, przerost trzeciego migdałka, rozszczepy warg i podniebienia; wady zgryzu, np. zgryz otwarty, powodujący często seplenienie międzyzębowe; zaburzenia percepcji słuchowej, to nie tylko dokładne słyszenie, ale i interpretacja bodźców dokonywana w mózgu. Jąkanie to nieprawidłowość, która przejawia się zaburzeniem płynności mówienia. Jąkanie powstaje zwykle miedzy 3-5 rokiem życia i w tym okresie jest ono naturalne. Niepłynność mówienia charakteryzuje ten okres rozwoju dziecka, kiedy ono interesuje się światem, o wszystko pyta, kiedy myślenie wyprzedza umiejętność wysławiania. Reagując zwykle emocjonalnie, dziecko nie może należycie wyrazić swoich myśli. Utrwalenie nawyku jąkania następuje na skutek nieprawidłowych oddziaływań wychowawczych (np. karcenia dziecka, nakładanie na nie różnego rodzaju kar, bezustanne korygowanie wymowy, nękanie powtórzeniami itp.) 3

Opóźniony rozwój mowy jest dość często spotykany wśród dzieci przedszkolnych. Nieznajomość jego objawów, a w szczególności sposobów postępowania leczniczorehabilitacyjnego, powoduje, iż dzieci te niewłaściwie traktowane narażone są na stresy psychiczne, co nierzadko kończy się występowaniem wtórnych zaburzeń, jak np. jąkania. Opóźniony rozwój mowy dotyczy zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat, najczęściej chłopców. Dziecko takie mówi bardzo mało albo wcale. O opóźnieniu świadczy też mała liczba używanych słów (ubogi słownik), zdań (mało zdań złożonych), nieprawidłowa gramatyka, przedłużający się okres swoistej mowy dziecięcej. Słyszy natomiast dobrze i doskonale rozumie polecenia słowne. Potrafi wymawiać w izolacji niemal wszystkie głoski mowy, nawet czasem w postaci sylab (onomatopeje), ale nie jest w stanie złożyć ich w słowa w należytym tempie. Poziom rozwoju umysłowego tych dzieci badany testami bezsłownymi najczęściej jest prawidłowy, zgodny z wiekiem. PRZYCZYNY OPÓŹNIAJĄCE ROZWÓJ MOWY zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka, podniebienia, zniekształcenie zgryzu itp.; nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność warg, brak pionizacji języka itp.; nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu; niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym (uwarunkowania środowiskowe); uszkodzenie ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne; przyczyny psychiczne np. brak zainteresowania mową innych lub własne wypowiedzi dziecka odbierane są przez nie jako trudne, męczące; opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka; Dzieci mówiące z opóźnieniem, ale od razu poprawnie także wymagają oddziaływań profilaktycznych tj. ogólnego usprawniania narządów mowy oraz organizowania wielu sytuacji, które pobudzają mowę i myślenie. W takich przypadkach mamy do czynienia z tzw. prostym opóźnieniem mowy. Natomiast u dzieci, które zaczęły mówić we właściwym czasie, ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa lub zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo mamy do czynienia z zaburzeniami mowy. 4

Są to rozmaite zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania i rozwoju mowy występujące do 6-7 roku życia. W takich przypadkach mamy do czynienia ze zjawiskiem patologicznym polegającym na wadliwej realizacji fonemów odbiegających od przyjętych przez tradycje norm. Nie wystarczy tu uzmysłowienie dziecku różnicy pomiędzy jego wymową a wymową poprawną. Dany dźwięk należy wywołać, a następnie utrwalić przez specjalnie dobrane ćwiczenia. Konieczne jest wczesne rozpoznanie istniejących u dziecka problemów komunikacji językowej i zapewnienie właściwej formy profilaktyki, stymulacji oraz terapii. WAŻNIEJS ZE ZALECENIA DOTYCZĄCE WCZES NEJ PROFILAKTYKI Wypowiedzi osób z najbliższego otoczenia powinny być poprawne. Do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie. Należy unikać języka dziecinnego (spieszczania) w trakcie rozmowy z dzieckiem. W okresie kształtowania mowy dziecko nie powinno kontaktować się z osobami, które mają wady wymowy, ponieważ wadliwa wymowa otoczenia wywołuje i utrwala wadliwą wymowę dziecka. Dziecko powinni reagować na aktywność uczuciową i słowną otocze nia. W przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch. Konieczna jest wtedy kontrola lekarska. Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, cierpką uwagą, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy. Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać by kilkakrotnie powtarzało dane słowo, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia, a co za tym idzie w konsekwencji dalszy rozwój mowy. Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie, oglądanie wspólnie filmów i rozmawianie na ich temat. Nie należy zaniedbywać chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch, a następnie wady artykulacyjne lub niemotę. Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczepy warg, podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy. 5

Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie kształtowania się mowy. Naruszenie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy. Prowadzi to często do zaburzeń mowy, a w szczególności do jąkania. Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do wymowy zbyt trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo. Tworzymy u dziecka w ten sposób błędne nawyki, trudne do zlikwidowania. Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno dana głoskę wymawiać, a nie robi tego, zasięgnijmy porady logopedy. 6