STUDIA PRAWNICZE Prawo karne
W sprzedaży: L. Gardocki PRAWO KARNE, wyd. 18 Podręczniki Prawnicze A. Grześkowiak PRAWO KARNE, wyd. 4 Skrypty Becka J. Zagrodnik, L. Wilk PRAWO I PROCES KARNY SKARBOWY, wyd. 2 Studia Prawnicze M. Królikowski, R. Zawłocki (red.) KODEKS KARNY. CZĘŚĆ OGÓLNA, TOM I. KOMENTARZ, wyd. 3 Duże Komentarze Becka M. Królikowski, R. Zawłocki (red.) KODEKS KARNY. CZĘŚĆ OGÓLNA, TOM II. KOMENTARZ, wyd. 2 Duże Komentarze Becka M. Królikowski, R. Zawłocki KODEKS KARNY. CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA, TOM II, KOMENTARZ DO ART. 222 316 Duże Komentarze Becka M. Królikowski, K. Szczucki PRAWO KARNE CZĘŚĆ OGÓLNA. ORZECZNICTWO Zbiory Orzecznictwa Becka S. Lelental KODEKS KARNY WYKONAWCZY. KOMENTARZ, wyd. 5 Duże Komentarze Becka www.ksiegarnia.beck.pl
Prawo karne Autorzy prof. UW dr hab. Michał Królikowski prof. UAM dr hab. Robert Zawłocki WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2015
Propozycja cytowania: M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, wyd. 1, Nb. 88, Warszawa 2015 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2015 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN 978-83-255-6515-2 ISBN e-book 978-83-255-6516-9
Wprowadzenie Prezentowany Czytelnikowi podręcznik stanowi nowe opracowanie na rynku wydawniczym. Zdecydowaliśmy się zaprezentować naszą wizję tego, jak w perspektywie edukacyjnej należy ujmować najważniejsze zagadnienia z zakresu prawa karnego materialnego. Naszym celem było uwypuklenie tych tendencji, które współcześnie nabierają coraz większego znaczenia, a w aktualnie dominującej literaturze podręcznikowej nie znajdują dostatecznego uwzględnienia. Mamy tu na myśli przede wszystkim konstytucyjne i europejskie odniesienia w ustalaniu zasad i treści prawa karnego, czy też warsztat interpretacyjny, jaki rozwinął się w ostatnich latach w doktrynie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Naszym zamiarem było również wyraźne wskazanie na polityczno-kryminalny aspekt prawa karnego, co jest ważne w dobie dominującej w rodzimej nauce prawa karnego tendencji ujmowania go przede wszystkim jako statycznego systemu norm prawnych. Wybierając koncepcję prezentacji treści z zakresu prawa karnego konieczne jest przyjęcie określonej istoty prawa karnego i struktury przestępstwa, które są centrum intensywnych i wciąż nieustających sporów między kilkoma dominującymi ośrodkami prawa karnego w Polsce. Zdecydowaliśmy się m.in. na rozróżnienie normy sankcjonowanej i sankcjonującej w ustalaniu ostatecznego zakresu bezprawności karnej, ale nie podążyliśmy za najbardziej skomplikowanymi koncepcjami struktury przestępstwa. Ma to w naszym zamiarze pozwolić na lepsze zrozumienie współczesnego piśmiennictwa karnistycznego i orzecznictwa Sądu Najwyższego, gdzie wpływy tzw. krakowskiej szkoły prawa karnego są bardzo widoczne, ale z drugiej strony uprościć metody, jakie powinny stać się częścią warsztatu adepta nauki o przestępstwie. Podobne podejście przyjęliśmy w koncepcji redakcji dużego komentarza, wydawanego również przez C.H.Beck. W podręczniku omówiono całościowo naukę o przestępstwie i naukę o karze, z szerokim wykorzystaniem przykładów z części szczególnej Kodeksu karnego. Jednocześnie, obok tekstu wykładu, zwłaszcza tam, gdzie konieczne jest wsparcie, przy próbie wykorzystania pozyskiwanej wiedzy, zawarliśmy zadania warsztatowe, które można również wykorzystywać w trakcie zajęć kursowych.
VI Wprowadzenie Podręcznik ten jak niemal wszystkie inne dostępne na rynku ma charakter dogmatyczny, ponieważ jego podstawą są obowiązujące normy prawne. Jest to w pełni zrozumiałe, uwzględniwszy charakter polskiego systemu prawa (stanowionego) i wynikający z niego dogmatyczny charakter rodzimej nauki prawa karnego. Podręcznik omawia stan normatywny z uwzględnieniem dużej nowelizacji Kodeksu karnego z 20.2.2015 r., jaka w trakcie opracowania podręcznika znajdowała się jeszcze na etapie prac w Sejmie. W naszym głębokim przekonaniu badanie i poznawanie prawa karnego jest nierozerwalnie połączone z dyskusją. W nauce prawa karnego niemal każda kwestia jest źródłem choćby niewielkich kontrowersji. Ważna jest tutaj wyłącznie siła argumentu i warsztat, który jest najbardziej pożądanym owocem procesu kształcenia uniwersyteckiego. W tym duchu należy zgłębiać również prawo karne i korzystać z tego podręcznika. Prosząc o życzliwe przyjęcie pierwszego wydania podręcznika zwracamy się z prośbą o przekazanie uwag i sugestii odnośnie do kształtu i treści opracowania. Michał Królikowski michal.krolikowski@uw.edu.pl Robert Zawłocki zawlocki@amu.edu.pl
Spis treści Wprowadzenie... Wykaz skrótów... V XV Rozdział I. Podstawowe pojęcia prawa karnego... 1 1. Sens karania za zło... 1 2. Podstawowe pojęcia związane z prawem karnym... 6 I. Odpowiedzialność karna... 6 II. Przepis karny... 7 III. Czyn zabroniony... 8 IV. Sprawca... 10 V. Dobro chronione... 12 VI. Pokrzywdzony... 14 VII. Przestępstwo... 15 VIII. Kary... 17 IX. Środki karne... 20 X. Środki probacyjne... 21 XI. Środki zabezpieczające... 23 XII. Przepadek i środki kompensacyjne... 24 3. Prawo karne materialne a prawo karne procesowe... 24 4. Prawo karne materialne a prawo karne wykonawcze... 26 5. Prawo karne a inne rodzaje prawa karania... 27 I. Prawo karne skarbowe... 28 II. Prawo wykroczeń... 30 III. Odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne... 31 IV. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione... 34 V. Prawo dyscyplinarne... 38 VI. Kary pieniężne w administracji... 39 6. Nauki penalne... 40 I. Nauka prawa karnego... 40 II. Kryminologia... 42 III. Wiktymologia... 43 IV. Kryminalistyka... 44
VIII Spis treści Rozdział II. Istota prawa karnego... 46 7. Definiowanie prawa karnego... 46 8. Internacjonalizacja prawa karnego... 51 9. Koncepcje prawa karnego... 58 10. Funkcje prawa karnego... 64 11. Zasady kryminalizacji... 66 12. Źródła prawa karnego... 70 I. Konstytucja... 70 II. Ustawa... 72 III. Prawo międzynarodowe... 75 IV. Prawo unijne... 76 V. Formalne źródła prawa karnego... 78 13. Zasady prawa karnego... 79 I. Zasada indywidualnej odpowiedzialności karnej... 79 II. Zasada winy... 80 III. Zasada pewności prawa karnego (nullum crimen sine lege)... 84 IV. Zasada określoności kary (nulla poena sine lege)... 87 Rozdział III. Nauka o ustawie karnej... 89 14. Kodeksowe pojęcie ustawy karnej... 89 15. Odpowiednie stosowanie Części ogólnej Kodeksu karnego... 90 16. Obowiązywanie ustawy karnej w czasie... 91 17. Obowiązywanie ustawy karnej w miejscu i względem osób... 98 18. Mechanizmy egzekucji odpowiedzialności karnej w przypadku konkurencji ustaw karnych... 103 Rozdział IV. Wykładnia prawa karnego... 109 19. Metody, rodzaje i reguły wykładni karnistycznej... 110 20. Wykładnia przepisu prawa karnego... 112 21. Koncepcja normy prawnokarnej... 114 22. Wykładnia normy a dobro prawne... 115 23. Wykładnia normy sankcjonowanej... 117 24. Wykładnia normy sankcjonującej (zespołu znamion zakazu)... 123 25. Granice treściowe wykładni prawa karnego... 128 26. Granice czasowe wykładni prawa karnego... 132 Rozdział V. Pojęcie przestępstwa... 134 27. Filozofia i dogmatyka przestępstwa... 134 28. Pojmowanie przestępstwa w ujęciu historyczno-prawnym... 137 29. Pojmowanie przestępstwa w ujęciu komparatystycznym... 139 30. Powszechne i normatywne pojmowanie przestępstwa... 140 31. Definiowanie pojęcia przestępstwa... 143 32. Struktura przestępstwa... 146 33. Formalne i materialne ujęcie przestępstwa... 150
Spis treści IX 34. Przestępstwo jako zbrodnia albo występek... 152 35. Klasyfikacje przestępstw... 154 Rozdział VI. Czyn zabroniony... 157 36. Czyn jako podstawa odpowiedzialności karnej... 158 I. Czyn w strukturze przestępstwa... 158 II. Czyn jako określone zachowanie człowieka... 158 III. Karnoprawne koncepcje czynu człowieka... 159 IV. Czyn człowieka jako zachowanie sprzeczne z prawem... 163 37. Struktura czynu zabronionego... 163 38. Typizacja czynów zabronionych... 166 I. Przesłanki typizacji czynów zabronionych... 166 II. Zasady typizacji czynów zabronionych... 167 III. Sposoby typizacji czynów zabronionych... 168 IV. Typy czynów zabronionych... 170 1. Typ podstawowy... 170 2. Typ kwalifikowany... 170 3. Typ uprzywilejowany... 171 39. Podmiot typu czynu zabronionego... 172 I. Pojęcie podmiotu... 172 II. Przestępstwa powszechne... 174 III. Przestępstwa indywidualne... 174 40. Strona przedmiotowa typu czynu zabronionego... 175 I. Istota strony przedmiotowej... 175 II. Znamiona czynności wykonawczej... 176 III. Znamiona przedmiotu czynności wykonawczej... 178 IV. Znamiona okoliczności czynności wykonawczej... 179 V. Znamiona skutku... 180 41. Strona podmiotowa typu czynu zabronionego... 182 I. Istota strony podmiotowej... 182 II. Umyślne popełnienie czynu zabronionego... 186 III. Nieumyślne popełnienie czynu zabronionego... 195 IV. Strona podmiotowa kombinowana... 199 V. Motywy i pobudki... 199 Rozdział VII. Kwalifikacja karnoprawna czynu zabronionego... 202 42. Popełnienie czynu zabronionego... 203 43. Formy czynu zabronionego... 204 I. Działanie... 204 II. Zaniechanie... 204 44. Czas i miejsce popełnienia czynu zabronionego... 206 I. Czas czynu... 206 II. Miejsce czynu... 207 45. Redukcja wielości ocen w kwalifikacji czynu zabronionego... 208 I. Zasada tożsamości i jedności czynu i przestępstwa... 208