dr Agnieszka Budziewicz-Guźlecka Katedra Ekonomiki i Organizacji Telekomunikacji Uniwersytet Szczeciński e-mail: agnieszka.budziewicz@wzieu.pl Rozwój usług e-government w Polsce Streszczenie W artykule został zaprezentowany rozwój usług e-government w Polsce Przeanalizowano, czy dostępność obywatela do usług administracji publicznej za pośrednictwem sieci Internet w Polsce jest rozwinięty i czy nie odbiega od standardów przyjętych w Unii Europejskiej. 1. Wprowadzenie Od około 1980 roku świat przeszedł do epoki cywilizacji informacyjnej. Epoka ta będzie trwać zapewne 120-180 lat, a więc to co obserwuje się obecnie, to zaledwie początki. Zmiany stylu Ŝycia i pracy wywołane tą falą cywilizacyjną, będą zapewne głębsze, niŝ podobne zmiany wywołane początkami cywilizacji przemysłowej. Motorem tych zmian jest fakt, Ŝe informacja zaczyna odgrywać rolę podstawowego zasobu produkcyjnego zaś rozwój technik przesyłania, wyszukiwania i przetwarzania informacji następuje dziś tak szybko, Ŝe znaczenie tego zasobu wciąŝ rośnie. 1 Informacja stanowi zasób ekonomiczny niezbędny do funkcjonowania i rozwoju kaŝdego społeczeństwa, państwa i gospodarki narodowej. Zasób ten, na równi z innymi zasobami ekonomicznymi, 1 Por. A. P. Wierzbicki: Wpływ informacji jako zasobu produkcyjnego na stosunki społeczne i gospodarcze w krajach rozwiniętych. Przegląd Telekomunikacyjny 1997, nr 3.
współdecyduje o rozwoju społeczeństwa i gospodarki. 2 Zastosowanie i rozwój infrastruktury informacyjnej ma przede wszystkim oprócz wielkiego znaczenia dla ekonomii daleko idące konsekwencje społeczne. 3 DuŜy zestaw nowych rozwiązań wkracza niemal we wszystkie dziedziny Ŝycia: prowadzenie działalności gospodarczej, handel, nauczanie, administrację, rozrywkę oraz wiele innych. Coraz częściej mówi się, Ŝe ludzkość wkracza w nowy etap rozwoju cywilizacji. Po okresie industrialnym rozpoczyna się era społeczeństwa informacyjnego. WyróŜnia się trzy historyczne 4, podstawowe fazy rozwoju ekonomicznego społeczeństwa, dzieląc je według technik, które w tych fazach dominowały: 5 społeczeństwo przedindustrialne, opierające się na podstawowych zawodach związanych z przyrodą, społeczeństwo industrialne, zorganizowane przede wszystkim wokół procesu wykorzystywania energii do produkcji towarów, społeczeństwo postindustrialne, bazujące na informacji, jako podstawie wiedzy i działania. Społeczeństwo postindustrialne cechuje przede wszystkim: dominacja sektora usług w gospodarce, dominacja specjalistów i naukowców w strukturze zawodowej, orientacja na kontrolę społeczną rozwoju techniki, 2 Por. J. Oleński: Ekonomika informacji. PWE, Warszawa 2001, s. 243. 3 Por. R. W. Kluszczyński: Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka multimediów. Wyd. Rabid, Kraków 2002, s. 11. 4 RóŜnie autorzy przedstawiają tę typologię społeczeństw. L. Groff przedstawia ją następująco: społeczeństwo ery agrarnej, społeczeństwo ery industrialnej oraz społeczeństwo ery informacyjnej. Por. L. Groff: Rewolucja informacyjna, globalne trendy restrukturyzacyjne, wizje i decyzje. Transformacje 1993-1994, nr 3-4, s. 82. 5 Por. J. Olędzki: Komunikowanie w świecie. Wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2000, s. 15.
tworzenie technologii intelektualnych jako podstawy podejmowania decyzji politycznych i społecznych. Ostatnie dekady XX wieku to oŝywiona dyskusja nad tym, jak dalece następujące po sobie generacje technologii teleinformatycznych wpływają na społeczeństwa najbardziej zaawansowanych gospodarczo i technologicznie rejonów świata. Stawiano pytania o istotę informacji w procesie rozwoju społecznego, starając się stworzyć teorię społeczeństwa informacyjnego. 6 Nowe społeczeństwo korzysta i będzie korzystać z wolnego rynku jako sprawdzonego mechanizmu ekonomicznej integracji. 7 Następują przemiany w sposobie funkcjonowania gospodarki globalnej. Często wynika to z daleko posuniętego postępu technicznego i technologicznego w telekomunikacji oraz teleinformatyce. Postęp ten objawił się w ostatnich latach wdroŝeniem, juŝ powszechnie przyjętego, pojęcia społeczeństwo informacyjne, które funkcjonuje juŝ jako kategoria ekonomiczna i społeczna, rozwojem tanich technologii szybkiego dostępu do uŝytkownika końcowego oraz demonopolizacją usług telekomunikacyjnych. 6 Por. F. Webster: Theories of the Information Society. Routledge, London 1995. 7 Por. P. F. Drucker: Społeczeństwo prokapitalistyczne. PWN, Warszawa 1999, s. 14.
2. e-usługi administracji publicznej Rewolucja cyfrowa, która ma obecnie miejsce, rosnąca europejska i światowa konkurencja powoduje, Ŝe usługi administracji elektronicznej zaczynają odgrywać coraz istotniejszą rolę, zarówno dla państwa, jak i społeczeństwa. Informatyzacja administracji publicznej jest konieczna chociaŝby ze względu na członkostwo w Unii Europejskiej i nałoŝonych na poszczególnych członków zobowiązań. Jednym z celów informatyzacji administracji jest włączenie się w budowę społeczeństwa informacyjnego. Wynika to równieŝ ze zmian zachodzących w społeczeństwie. Wraz z upowszechnieniem edukacji społeczeństwo staje się coraz bardziej wykształcone oraz świadome swoich racji i widząc nieporadność państwa, domaga się poprawy jakości świadczonych usług publicznych oraz zmiany tradycyjnych biurokratycznych struktur. Ze względu na stały wzrost wydatków publicznych, nierozerwalnie związanych z daninami publicznymi płaconymi przez obywateli, wzrasta zainteresowanie ich efektywniejszym wykorzystywaniem. Funkcjonujące organizacje międzynarodowe, takie jak Unia Europejska, Bank Światowy równieŝ wywołują oraz wzmacniają tendencje do przemian w administracji. 8 Program udostępniania części usług i informacji administracji publicznej w Internecie, 9 UE oficjalnie sprecyzowała w 2000 roku w programie eeurope. W ramach usług UE wymienia e-government, czyli administrację publiczną on-line. Celem eeurope jest dostarczenie obywatelom UE nowoczesnych, internetowych usług publicznych oraz stworzenie dynamicznego środowiska do prowadzenia e-businessu. 8 B. KoŜuch: Zarządzania publiczne. Warszawa 2004, s. 16. 9 UE zalecała, Ŝeby do 2005 roku moŝna było np. rozliczyć się z podatków dochodowych, rejestrować firmy, wypełniać formularze do otrzymania prawa jazdy i dowodu osobistego, zapisywać się na wizyty lekarskie, szukać pracy.
Dlatego teŝ dla jednostek administracji konieczne jest zapewnienie infrastruktury teleinformatycznej oraz rozwiązań programowych i prawnych, które zagwarantowałyby spełnienie postulatów Strategii kierunkowej rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013 oraz realizacji Planu Informatyzacji Państwa na lata 2007-2010. Dobrze rozwinięty system administracji publicznej powinien pozwolić na integrację systemów informatycznych poszczególnych administracji, a następnie powiązanie tegoŝ systemu z systemami administracji publicznej innych krajów w ramach programu IDA Interchange of Date betweeen Administrations. Pojęcie e-government to zapewnienie dostępu do usług administracji świadczonych za pomocą dostępu on-line. e-government to sposób, w jaki administracja publiczna wykorzystuje nowe technologie by udostępnić obywatelom dostosowane do ich potrzeb usługi i informacje w sposób znacznie praktyczniejszy, uŝyteczniejszy i łatwiejszy w obsłudze. W konsekwencji usługi i informacje publiczne mają być dostępne przez 24 godziny na dobę i 7 dni w tygodniu. 10 Posiadanie i uŝytkowanie danych w wersji elektronicznej umoŝliwia osiągnięcie oszczędności związanych z dostępem do kaŝdej informacji, jaka została zapisana bez ograniczeń czasowo-przestrzennych. Kolejny plus to moŝliwość przetwarzania informacji, dzięki czemu spada czas oczekiwania na rozwiązanie danej sprawy przy zachowaniu jawności i przejrzystości. Dalej wprowadzenie systemu automatyzacji pozwala na wyeliminowanie monotonnej pracy ludzkiej, odciąŝenie urzędników z wykonywania funkcji informacyjnych i większe zaangaŝowanie ich w realizację zadań o charakterze merytorycznym. I na koniec, poprzez moŝ- 10 P. Haltof, S. Kulągowski, T. Kulisiewicz, W. Kuśnierek, A. Sobczak: Raport Administracja Publiczna w sieci 2002 czy rzeczywiście bliŝej obywatela?, Internet Obywatelski, Warszawa 2002.
liwość dowolnej archiwizacji zostawia się miejsce na procedury nadzoru i kontroli. 11 3. Stan rozwoju usług e-government w Polsce na tle innych krajów Usługi e-government w Polsce mają tendencję wzrostową, jednakŝe jest to wzrost bardzo powolny i znacznie odbiegający od innych państw europejskich. W skali dwustopniowej (gdzie 0 oznacza brak usługi, a 1 obecność usługi świadczonej elektronicznie) tylko 20% wszystkich usług publicznych w Polsce w 2006 roku było świadczonych drogą elektroniczną, jest to wzrost w stosunku do roku 2004, gdzie wskaźnik ten wynosił 10%, jednakŝe średnia 28 państw 12 europejskich w 2006 roku wynosiła 48%, a w 2004 roku 40%. Oprócz dwustopniowej skali badań istnieje równieŝ badanie, w którym przyjęto załoŝenie, iŝ dostępność usług publicznych online moŝe wystąpić na jednym z czterech stadiów rozwoju: poziom 1 informacyjny, oznacza dostępność online informacji niezbędnej do rozpoczęcia jakiegoś procesu (skala procentowa 25-50), poziom 2 jednokierunkowy, oznacza moŝliwość pobierania formularzy z oficjalnej strony podmiotu publicznego, aby po wydrukowaniu móc rozpocząć proces związany z daną usługą (skala procentowa 50-75), poziom 3 dwukierunkowy, oznacza moŝliwość wypełnienia formularza na oficjalnej stronie podmiotu publicznego, niezbędny system autentyfikacji osoby (skala procentowa 75-100), 11 M. Walecki: Technologie op. cit. 12 Badaniu zostały poddane kraje członkowskie Unii Europejskiej (25) oraz Szwajcaria, Norwegia i Islandia.
poziom 4 w pełni elektroniczny transakcyjny system, udostępniający usługi w całości poprzez sieć, włączając podejmowanie decyzji oraz dostarczanie jej. Nie jest potrzebna forma papierowa na Ŝadnym z etapów realizacji usługi (skala procentowa 100). Dodatkowo mówi się o poziomie 0, który oznacza brak jakichkolwiek stron www lub istniejące strony nie zawierają informacji związanych z badanymi usługami (0-25 procent). Na czterostopniowej skali poziom usług w Polsce w 2006 roku osiągnął 53% w stosunku do 36%, który był w 2004 roku. Średni poziom usług publicznych świadczonych elektronicznie w 28 badanych państwach europejskich wyniósł 75% w 2006 roku, natomiast w 2004 roku wynosił 65%. 13 Pod względem dostępności usług administracji publicznej Polska plasuje się na końcu rankingów Unii Europejskiej. W duŝej mierze jest to związane z róŝną wielkością wydatków ponoszonych w poszczególnych państwach na IT i telekomunikację, co zostało przedstawione na rysunku 1. Najbardziej istotne projekty informatyczne podejmowane były w 2006 roku na poziomie władz samorządowych. Nie zastąpią one jednak niezbędnych przedsięwzięć administracji centralnej. 14 13 Capgemini: Rozwój egovernment w Polsce. 3 edycja badań eeurope, Warszawa 2004 oraz Capgemini: Online Availability of Public Services: Ho is Europe Progressing. Web Based Survey on Electronic Public Services. Report of the 6 th Measurement, June 2006, www.capgemini.com 14 Z. Zwierzchowski: Mają być sposoby na nadrobienie opóźnień. Rzeczpospolita z dnia 28 lutego 2007 r.
1500 1000 500 0 1376 1044 563 432 422 403 374 Hiszpania Czechy Litwa Polska Rysunek 1. Wydatki na IT i telekomunikację w Polsce oraz w krajach Unii Europejskiej (euro na mieszkańca) Źródło: Z. Zwierzchowski: Mają być sposoby na nadrobienie opóźnień. Rzeczpospolita z dnia 28 lutego 2007 r. Jak wynika z rysunku wydatki w Polsce naleŝą do najmniejszych w stosunku do innych państw. Wykorzystanie celowych funduszy unijnych powinno tę sytuację zmienić. Z kolei tabela 1 przedstawia pozycję Polski na tle innych krajów pod względem wykorzystania moŝliwości rozwojowych stwarzanych przez ICT. Tabela 1 Pozycja Polski na świecie oraz wśród krajów UE pod względem wykorzystania moŝliwości rozwojowych stwarzanych przez ICT Wskaźnik 2004 2005 Pozycja na świecie Pozycja w UE Pozycja na świecie Pozycja w UE Stan gotowości do wykorzystania 73 25 44 22 ICT mieszkańców 49 25 45 25 organizacji gospodarczych 50 23 39 19 administracji 95 25 61 22 Stan wykorzystania ICT 72 25 60 25 przez: mieszkańców 40 22 43 25 organizacje gospodarcze 74 25 57 25 administrację publiczną 93 25 90 25 Źródło: The Global Information Technology Reports 2004/2005, 2005/2006. Word Economic Forum.
Jak wskazuje tabela Polska w stosunku do innych państw, pod względem wykorzystania moŝliwości rozwojowych stwarzanych przez ICT jest niezwykle słaba. 4. Stan rozwoju e-usług administracji publicznej w Polsce Jak wynika z danych przedstawionych w raportach Polska odstaje od pozostałych państw europejskich. Podstawowe dane dotyczące lat 2004 i 2006 dotyczące Polski zostały przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Stan rozwoju usług administracji publicznej świadczonych online w Polsce Usługa Usługi dla obywateli Akty stanu cywilnego Biblioteki publiczne Dokumenty toŝsamości Podatek od osób fizycznych Policja-obsługa zgłoszeń Pośrednictwo pracy Przyjęcie na studia Rejestracja pojazdu Świadczenia społeczne Usługi związane z opieką medyczną Uzyskanie pozwolenia na budowę Zmiana miejsca zamieszkania Usługi dla przedsiębiorców Deklaracje celne Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne Podatek od osób prawnych Podatek VAT Prezentacja danych statystycznych Rejestracja przedsiębiorstwa Zamówienia publiczne Zezwolenia dotyczące ochrony 39 34 30 49 27 31 52 28 25 11 25 31 43 75 36 49 70 24 25 25 Poziom świadczenia 2004 2006 50 100 Pomiędzy 25a 50 Mniej niŝ 25 100 100 50 50 100 50 75 Mniej niŝ 25 środowiska Źródło: opracowanie na podstawie: Capgemini: Rozwój egovernment w Polsce. 3 edycja badań eeurope, Warszawa 2004 oraz Capgemini: Online Availability of Public Services: Ho is Europe Progressing. Web Based Survey on Electronic Public Services. Report of the 6 th Measurement, June 2006, www.capgemini.com
Jak wynika z tabeli 2 usługi dla przedsiębiorstw dynamiczniej rozwijają się niŝ usługi dla obywateli. Na rysunku 2 zostały zaprezentowane postawy przedstawicieli samorządów terytorialnych odnośnie sieci Internet. inne infrastruktura telekomunikacyjna na terenie gminy brak stałego szybkiego dostępu do internetu ograniczenia legislacyjne niewystarczający poziom wiedzy urzędników mentalność urzędników niewystarczający poziom wiedzy obywateli mentalność obywateli brak środków finansowych na sprzęt niski poziom komputeryzacji 0 20 40 60 80 100 % Rysunek 2. Postawy przedstawicieli samorządu terytorialnego wobec Internetu Źródło: Badanie postaw przedstawicieli samorządu terytorialnego wobec Internetu. Pentor, Warszawa, grudzień 2004. Natomiast rysunek 3 przedstawia plany związane z rozwojem infrastruktury informatycznej w samorządach.
stworzenie wspólnej sieci dla urzędu i instytucji podległych zakup/modernizacja oprogramowania uczestnictwo w programie e-urząd uruchomienie/przedłuŝenie funkcjonowania Gminnego Centrum Informacji wprowadzenie elektronicznego podpisu budowa/rozbudowa sieci w urzędzie udostępnianie szerokopasmowego dostępu do internetu udostępnianie dostępu do internetu mieszkańcom gminy tworzenie punktów publicznego i bezpłatnego dostępu do internetu budowa sieci informatycznej na terenie gminy zakup/modernizacja sprzętu komputerowego świadczenie większej ilości usług przez internet wprowadzenie elektronicznego obiegu dokumentów 0 5 10 15 20 Rysunek 3. Plany związane z rozwojem infrastruktury informatycznej w samorządach Źródło: Badanie postaw przedstawicieli samorządu terytorialnego wobec Internetu. Pentor, Warszawa, grudzień 2004. Według raportu przygotowanego dla Ministerstwa Nauki i Informatyzacji we wrześniu 2004 roku wynika, Ŝe przede wszystkim nie ma środków finansowych na realizację zadań związanych z informatyzacją. W trzech czwartych urzędów nie przekraczały one 1% wszystkich środków,
a w 17,3% placówek nie poniesiono Ŝadnych wydatków na informatyzację. 15 5. Zakończenie Polska odstaje od krajów Unii Europejskiej pod względem udostępniania usług administracji publicznej w Internecie, czyli e-administracji, a przecieŝ rozwój e-administracji to wielka szansa dla rozwoju gospodarczego kraju. Budowa społeczeństwa informacyjnego jest obecnie warunkiem, który stymuluje wzrost konkurencyjności gospodarki, sprawnej integracji Polski ze strukturami UE, realizacji spójnej polityki regionalnej, zagospodarowania rosnącej niewykorzystanej siły roboczej oraz rozwój wielu innych dziedzin Ŝycia społecznego. JuŜ teraz wielu problemów społecznych i gospodarczych nie uda się rozwiązać bez szerokiego wykorzystania technik informacyjnych. 16 NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe sama rewolucja technologiczna nie wystarczy, aby w epoce globalizacji nastąpił postęp społeczno-gospodarczy. Potrzebna jest jeszcze ścisła współpraca międzynarodowa i regulacje prawne sprzyjające swobodnej wymianie towarów i usług. Potrzebne jest przede wszystkim zaangaŝowanie pracowników administracji publicznej do wprowadzania zmian. Usługi elektroniczne w administracji mają bardzo istotną rolę ze względu na rewolucję cyfrową, która ma teraz miejsce, a takŝe szybki rozwój technologii, dlatego teŝ informatyzacja administracji jest elemen- 15 Por. Stopień informatyzacji urzędów w Polsce. Raport generalny z badań ilościowych dla MNiI. ARC Rynek i Opinia, Warszawa, wrzesień 2004. 16 Por. A. M. Wilk: II Konferencja Okrągłego Stołu Polska w drodze do społeczeństwa informacyjnego. Przegląd Telekomunikacyjny 2001, nr 8-9.
tem niezwykle istotnym dla rozwijającego się społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Bibliografia Badanie postaw przedstawicieli samorządu terytorialnego wobec Internetu. Pentor, Warszawa, grudzień 2004. Capgemini: Rozwój egovernment w Polsce. 3 edycja badań eeurope, Warszawa 2004. Capgemini: Online Availability of Public Services: Ho is Europe Progressing. Web Based Survey on Electronic Public Services. Report of the 6 th Measurement, June 2006, www.capgemini.com Drucker P. F.: Społeczeństwo prokapitalistyczne. PWN, Warszawa 1999. Groff L.: Rewolucja informacyjna, globalne trendy restrukturyzacyjne, wizje i decyzje. Transformacje 1993-1994, nr 3-4. Haltof P., Kulągowski S., Kulisiewicz T., Kuśnierek W., Sobczak A.: Raport Administracja Publiczna w sieci 2002 czy rzeczywiście bliŝej obywatela?, Internet Obywatelski, Warszawa 2002. Kluszczyński R. W.: Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka multimediów. Wyd. Rabid, Kraków 2002. KoŜuch B.: Zarządzania publiczne. Warszawa 2004. Oleński J.: Ekonomika informacji. PWE, Warszawa 2001. Olędzki J.: Komunikowanie w świecie. Wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2000. Stopień informatyzacji urzędów w Polsce. Raport generalny z badań ilościowych dla MNiI. ARC Rynek i Opinia, Warszawa, wrzesień 2004. Walecki M.: Technologie informacyjne i komunikacyjne w walce z korupcją. Analizy i Opinie 2006, nr 61. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006. Webster F.: Theories of the Information Society. Routledge, London 1995. Wierzbicki A. P.: Wpływ informacji jako zasobu produkcyjnego na stosunki społeczne i gospodarcze w krajach rozwiniętych. Przegląd Telekomunikacyjny 1997, nr 3. Wilk A. M.: II Konferencja Okrągłego Stołu Polska w drodze do społeczeństwa informacyjnego. Przegląd Telekomunikacyjny 2001, nr 8-9. Zwierzchowski Z.: Mają być sposoby na nadrobienie opóźnień. Rzeczpospolita z dnia 28 lutego 2007 r.
Summary This article presented development of e-government services In Poland. It s presented a role of e-government for society s and economy s development. In the article analyzed, if citizen s accessible to public administration services by Internet is developed and isn t differ from EU standards.