Opracowanie: Katarzyna Gumowska psycholog Iwona Drzewiecka - pedagog 1 Rozwój zdolności twórczych Zdolność do działalności twórczej i innowacyjnej jest naturalną cechą człowieka. Harmonia wewnętrzna, zaspokojenie elementarnych potrzeb i duży zakres swobody sprzyjają twórczości i ekspresji. Wrodzone kompetencje twórcze i innowacyjne stanowią osiową właściwość ludzkiego umysłu, są one stymulowane lub hamowane przez wpływ środowiska społecznego oraz kulturę. Czynnikami warunkującymi optymalne funkcjonowanie dzieci zdolnych są: harmonijny rozwój zdolności poznawczych ( w tym uzdolnień specjalnych) i emocjonalno społecznych oraz zdolności twórczych zmotywowanych wewnętrznie przy wsparciu i zaangażowaniu osób dorosłych, wspomagających ich rozwój. Szczególną rolę w ich rozwoju odgrywa system edukacyjny oraz rodzina. R. Schulz stwierdza działalność twórcza, podobnie jak inne formy ludzkiej aktywności, przebiega zawsze w określonych warunkach, w określonym kontekście, w określonym środowisku. [ ] Odbywa się w szerszym układzie warunków (materialnych, przestrzennych, społecznych i kulturowych). Społeczeństwo sprzyjające rozwojowi osób twórczych cechuje: - demokracja, tolerancja, poszanowanie wolności osobistej jednostki - akceptacja różnorodności kulturowej i etnicznej - docenianie innowacyjności i kreatywności - docenianie wybitnych dzieł i ich twórców. Kreatogenne społeczeństwo: - niweluje bariery w dostępie do informacji, oświaty, kultury - zaspakaja potrzeby materialne i socjalne - przełamuje stereotypy dotyczące tradycyjnych ról związanych z płcią - przełamuje stereotypy dotyczące twórców i twórczości. Współczesne badania naukowe pozwalają odrzucić niektóre mity funkcjonujące przez lata wokół pojęcia twórczość, nieprawdą jest, że: - twórczość to genialność - twórczość to uprawianie jakiejś dziedziny sztuki artystycznej - twórczość to tajemnica - twórczość to oznaka nienormalności, choroby psychicznej - Ja nie jestem twórczy Ludzie często z góry zakładają, że nie są twórczy i nie podejmują aktywności twórczej. Nie podejmują jej także wówczas, kiedy zasadniczo uważają się za zdolnych do niej, ale znajdują się w zakresie bezpośredniego oddziaływania kogoś, kogo uważają za lepszego pod tym względem.
2 Szkoła jest miejscem, gdzie dziecko ma szansę zdobyć umiejętności i wiedzę, nauczyć się myślenia i współpracy w grupie, uodpornić się na porażki, odnosić sukcesy. Nauczyciele są osobami znaczącymi, mającymi wpływ na kształtowanie się postaw i zainteresowań ucznia. Są wstanie rozpoznać talenty i uzdolnienia, przyczynić się do wyrównania szans edukacyjnych, wprowadzić dziecko w świat kultury, pomóc w poradzeniu sobie z wszechobecnym szumem informacyjnym, wskazać wartościowe źródła informacji. Pomimo to istnieją poważne blokady ze strony środowiska szkolnego w rozwoju twórczym dzieci - najczęstsze zarzuty stawiane systemowi nauczania (dotyczy wszystkich krajów, co dziwne): - nacisk na przyswajanie wiadomości i naukę pamięciową - przekazywanie wiedzy wycinkowej, uproszczonej, tzw. kłamstw dla dzieci - przekazywanie wiedzy w formie aksjomatów, nie poddawanie w wątpliwość dotychczasowych osiągnięć nauki zamykanie drogi do poszukiwań (także w przypadku wiedzy akademickiej) - posługiwanie się schematami, gotowymi interpretacjami - ocenianie wytworów dzieci według przyjętych wzorców, modeli - zbyt mało doświadczeń, eksperymentów, samodzielnego dochodzenia do wniosków - stwarzanie atmosfery rywalizacji zamiast współpracy - brak akceptacji dla twórczości, brak uznania dla samodzielnego myślenia: krytyka lub kary mogą dotyczyć pomysłów, sposobów myślenia, zachowania, aktywności umysłowej (np. zadawania pytań, odległych skojarzeń); - stereotypy dotyczące dzieci zdolnych (np. trudne do kierowania, nieprzystosowane, nerwowe ). Postawy rodzicielskie Każda skrajność przejawiana w postawach wychowawczych szkodzi rozwojowi dziecka. Blokady ze strony środowiska rodzinnego w rozwoju twórczym dzieci to przede wszystkim: - konserwatywne, konformistyczne postawy rodziców: przekaz bądź taki, jak my/ jak wszyscy, przystosuj się, postępuj według określonych wzorców - autorytarna dyscyplina, wymaganie jednomyślności w rodzinie - uniemożliwiają wygłaszanie własnych sądów, krytyki, podjęcie dyskusji; rodzice nie akceptują wyobrażeń i fantazji dziecka (jako czegoś nienormalnego), czy poszukiwania przez nie własnych celów, form spędzania czasu wolnego - nadmierna opiekuńczość rodziców - blokuje rozwój poznawczy i społeczny dziecka - przedwczesne wyrażanie oczekiwania co do przyszłości zawodowej dziecka, jego kariery - udział w wyścigu szczurów często połączony ze zbyt wczesnym odbieraniem dziecku dzieciństwa: nadmierne organizowanie dnia, pozbawianie dziecka czasu na zabawy i ulubione zajęcia, refleksję i odpoczynek - nadmierne oczekiwania co do sukcesów szkolnych, przecenianie przez rodziców roli ocen szkolnych dziecka, zajętego przez nie miejsca w konkursie - zniechęcanie do stawiania pytań, badania otoczenia, eksperymentowania - brak stymulacji do twórczości - dostarczanie zabawek kompletnych, nie pozwalające na dokonywanie zmian i przeróbek. Rozwojowi zdolności twórczych sprzyjają demokratyczne postawy rodzicielskie. Rodzice zaspakajają potrzeby dziecka w atmosferze akceptacji i ciepła, zachęcają do poznawania świata, badania otoczenia, fantazjowania, swobodnej zabawy, uczestniczenia w kulturze, potrafią docenić wysiłki dziecka i jego wytwory.
3 Rodzice ceniący twórczość, podejmujący aktywność twórczą stanowią dla dziecka wzór postępowania. Podkreśla się rolę mentora osoby znaczącej, wspomagającej w rozwoju dziecko twórcze. Jest to osoba, która sprawując indywidualną opiekę nad przyszłym twórcą, steruje jego rozwojem, doradza i chroni przed niebezpieczeństwem - zazwyczaj bywa nim nauczyciel, mistrz zawodu. Wywiady z wybitnymi twórcami wskazują na olbrzymią rolę mentorów w rozwoju indywidualnym każdego z nich. Rola opiekuna sprowadza się do utwierdzenia młodego człowieka w jego tożsamości jako artysty oraz przekazania mu tzw. wiedzy ukrytej - niepisanych reguł rządzących wybraną dziedziną twórczości. Twórczość jest przeciwieństwem aktywności szablonowej, stereotypowej, polegającej na ponownym wykonywaniu rzeczy dawniej znanych. W psychologicznym rozumieniu wysiłek twórczy nie jest obcy żadnemu człowiekowi. Twórca nie jest ulepiony z innej gliny, nie stwarza nigdy czegoś z niczego. Działalność twórcza nie sprowadza się do aktywności intelektualnej, absorbuje ona całą osobowość. Zadowolenie i radość, jakie płyną z pracy twórczej należą do najsilniejszych uczuć przyjemnych, jakie człowiek zdolny jest przeżywać. Powodzenie w pracy twórczej zależy nie tylko od czynników zewnętrznych, wiedzy i pracy umysłu, lecz także od cech charakteru: wytrwałości, energii, odwagi. Co rozumiemy przez pojęcie postawa twórcza? Postawa jest stosunkowo trwałym sposobem zachowania w stosunku do przedmiotu postawy. Zawiera komponenty poznawcze, emocjonalne (negatywne, pozytywne lub obojętne o różnym stopniu nasilenia) oraz tendencje do zachowania. Postawy, tak jak poglądy i przekonania, zaczynają się kształtować we wczesnym dzieciństwie pod wpływem naśladowania, identyfikacji, własnej aktywności i doświadczeń. Postawa twórcza to predyspozycja do działań twórczych czy twórczego rozwiązywania problemów twórcza reakcja na bodziec, tzw. skuteczne zdziwienie - oparta na ciekawości poznawczej, umiejętności dostrzegania różnorodności i wieloaspektowości świata, budowania niezależnych sądów poznawczych, reorganizowania dotychczasowej wiedzy i doświadczeń, a w rezultacie podejmowania aktywności, której efektem jest nowa, wartościowa dla jednostki i/lub społeczeństwa jakość (odkrycie, wynalazek, nowa idea, dzieło plastyczne, utwór literacki, sposób rozwiązania życiowego dylematu, a także wiele drobnych, codziennych odkryć na swój osobisty użytek). Małe dziecko jest bardzo aktywne poznawczo pyta się co to?, dlaczego?, po co?, bada dostępne przedmioty wszystkimi zmysłami. Bawiąc się ożywia przedmioty, rozdziela role, układa dialogi, wymyśla nowe postacie jest twórcze. Bez zachęty ze strony osób znaczących dziecięca umiejętność tworzenia może zanikać. Działalności twórczej towarzyszą zawsze dość silne emocje, powstaje związek emocjonalny twórcy i jego dzieła. Choć na ogół twórczości (zwłaszcza dziecięcej) sprzyjają pozytywne emocje i atmosfera bezpieczeństwa badacze wyróżnili 3 możliwości przekładania się negatywnych doświadczeń lub przeżyć na wybitne osiągnięcia twórcze: 1. mechanizm ucieczki w twórczość intensywne zainteresowanie jakąś dziedziną nauki, twórczości aby zapomnieć o rzeczywistości 2. rozwój twórczości dzięki zwiększonej wrażliwości dziecka ma szczególne znaczenie w twórczości artystycznej, gdzie jest możliwe bezpośrednie przetworzenie własnych doświadczeń życiowych w dzieło sztuki 3. twórcze przywracanie równowagi emocjonalnej i poznawczej zachwianej traumatycznym wydarzeniem - wymaga wiele pracy i może zaowocować twórczym dziełem
4 Podczas działania twórczego możemy doznać doświadczenia autotelicznego (fali); jest to: subiektywne doznanie złożone z takich emocji jak podniecenie, radość, zaciekawienie płynne i kompetentne wykonanie skomplikowanych czynności bez objawów znudzenia, zmęczenia i zniechęcenia (warunkiem jest równowaga między poziomem kompetencji a poziomem wymagań / trudności zadania) znajdowanie się poza nudą i lękiem, czyli na fali Wszystkie dzieci wyposażone są w potencjał twórczy, chociaż różnią się posiadanymi zdolnościami twórczymi. Aktywność twórcza podejmowana jest spontanicznie i powszechnie przez małe dzieci, osiągając maksymalne natężenie w wieku przedszkolnym - w badaniach potwierdzono, że 80% dzieci w wieku przedszkolnym wykazuje zdolności twórcze, gdy w populacji dorosłych wskaźnik osób o predyspozycjach twórczych to tylko 5% (Prince). Czynnikiem stymulującym rozwój dyspozycji twórczych dziecka jest zabawa, dlatego ważne jest wykorzystanie zabawy do rozwijania myślenia twórczego dzieci stosując różnorodne metody i techniki twórczego myślenia. Wychowanie twórcze w ujęciu psychologii humanistycznej polega nie na rozwijaniu wąskich uzdolnień, lecz na stwarzaniu warunków do rozwoju tych cech i uczeniu się w wolności. Proces ten musi angażować całą osobę ucznia - nie tylko intelekt, ale i uczucia, a programy edukacyjne powinny rozwijać potencjał uczącego się, nadać edukacji bardziej osobisty i uczuciowy charakter. Warunki sprzyjające rozwojowi twórczości muszą istnieć wcześnie, gdy twórczość zaczyna się rozwijać i muszą trwać, aż już się dobrze rozwinie Rozwijanie dyspozycji do działań twórczych wymaga od dorosłych, oprócz odpowiedniej postawy, znajomości metod stymulowania twórczej aktywności i zadań rozwijających podstawowe operacje umysłowe myślenia twórczego. Rozwój aktywności twórczej powinien przebiegać w atmosferze wolności, akceptacji i zachęty. Propozycje Paula Torrance`a dotyczące stymulowania twórczości to zalecenia, aby: - z szacunkiem odnosić się do niezwykłych pytań - okazywać szacunek dla niezwykłych pomysłów - okazywać, że wszystkie pomysły są wartościowe, - od czasu do czasu zapewnić możliwość działania bez oceny, - związać ocenę z jej przyczynami i konsekwencjami (np. To mi się podoba, bo... Twórczość postrzegana jest jako dojrzała forma zabawy, kierowana motywacją samoistną nagradzająca jest sama czynność tworzenia. Nagroda zewnętrzna może mieć pozytywny skutek w wypadku zadań dość dobrze określonych, wymagających wykonania jasno zdefiniowanych i dobrze wyuczonych czynności. Nagrody zewnętrzne prawdopodobnie nie mają znaczenia w przypadku dojrzałych, wybitnych twórców, mogą jednak zaszkodzić w rozwoju potencjału twórczego dzieci i młodzieży Potrzeba wykazania własnej wyższości nad rywalami nie sprzyja twórczości, natomiast potrzeba osiągnięcia coraz wyższego poziomu mistrzostwa w danej dziedzinie może być bardzo wspomagająca (motywacja hubrystyczna dążenie do przekraczania własnych osiągnięć na wybranym polu). Szkodliwy wpływ rywalizacji na działania twórcze potwierdzają dane eksperymentalne obserwacje terapeutów, obserwacje nad grupami twórczego myślenia (Prince tylko 2 osoby na 10 000 ludzi były bardziej twórcze pod wpływem rywalizacji, reszta zahamowana);
Cechy charakterystyczne człowieka twórczego to (Szmidt) : - szczególny sposób postrzegania świata - otwartość umysłu i tolerancja dla dwuznaczności - niezależność i odwaga - spontaniczność i ekspresyjność - brak obaw przed nieznanym - zdolność koncentracji i fascynacji zadaniem - życzliwe poczucie humoru - zdolność do integrowania przeciwieństw 5 Postawa twórcza w tej koncepcji opisywana jest również za pomocą takich wyznaczników jak (wg Trojanowskiej-Kaczmarskiej) : - nowatorstwo (oryginalny, pełen inwencji stosunek do rzeczywistości, wyobraźnia, fantazja, otwartość, spontaniczność, przezwyciężenie poczucia bezsilności) - zaangażowanie emocjonalne (entuzjazm, natchnienie, integracja twórcy z dziełem) - spostrzegawczość i inteligencja (logiczne myślenie, umiejętność korzystania z doświadczeń, abstrahowanie) - postawa etyczna (poszukiwanie prawdy, wierność samemu sobie, odpowiedzialność za swoje czyny) - umiejętność działania i sprawność techniczna. Zdolności twórcze, pomysłowość i naturalna kreatywność małego dziecka ujawniają się najpełniej około piątego roku życia dziecka pod postacią rozbudzonej ekspresji werbalnej, plastycznej, muzycznej i ruchowej dziecka. Po tym okresie następuje spadek zdolności twórczych, nie stymulowane, nie rozwijają się, ulegają zahamowaniu. Występuje wtedy poważne zagrożenie zdolności twórczych. Życzmy sobie, aby dzięki naszym oddziaływaniom, takie zagrożenia ominęły dzieci, z którymi pracujemy. Literatura: 1. Eby J. W., Smutny J. F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP 1998. 2. Lewis G., Jak wychować utalentowane dziecko, Wyd. Rebis 1998. 3. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Uczniowie zdolni, Warszawa 2000. 4. Nęcka E., Inteligencja, Twórczość [w:] Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 2. Psychologia ogólna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 4. E. Hurlock Rozwój dziecka 5.www.pppkonst.webd.pl/materialy/zdolny
6