1. Definiowanie rozwoju w ujęciu ekonomicznym Rozwój to proces przechodzenia do stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych 1. O rozwoju mówi się wiec wtedy, kiedy następuje zmiana jakościowa, przejście od istniejącej sytuacji do lepszej, doskonalszej, bardziej pożądanej. Oceny sytuacji dokonuje się pod wpływem przyjętych aksjomatów czy systemu wartości. można się zgodzić ze stwierdzeniem, że dziecko, które sprawniej czyta, lepiej dodaje rozwija się, ale czy dziecko, które coraz sprawniej okrada przechodniów i szkoli się w sztuce doliniarstwa, rozwija się? Z ogólnospołecznego punktu widzenia raczej nie, natomiast jeśli dorasta w środowisku przestępczym, to z punktu widzenia jego otoczenia, jest to swoisty rozwój. Podobnie dla jednych wzrost liczby osadzonych w więzieniach oraz wzrost liczby samych więzień, będzie świadczył o rozwoju systemu penitencjarnego, podczas gdy dla innych będzie raczej dowodem na porażkę tego systemu. Watro więc podkreślić, że nie ma jasnej definicji tego czym rozwój jest a czym nie jest. Sprawę komplikuje fakt, że same systemy wartości według których określa się co jest rozwojem mogą ewoluować, zmieniać się w czasie, rozwijać i przekształcać. Kategoria rozwoju jest bardzo szeroka. Mówi się o rozwoju osobistym, duchowym, na przykład może rozwijać się kultura, szkolnictwo. Również ekonomiści coraz częściej posługują się kategorią rozwoju. W dyskursie ekonomicznym pojawiają się często takie zwroty jak rozwój gospodarczy, rozwój społeczno gospodarczy, rozwój trwały i zrównoważony, rozwój dualny, rozwój autonomiczny. Rozwój może tu być rozumiany bardzo wąsko, jako mechaniscystycznie pojmowany proces wzrostu gospodarczego lub bardzo szeroko jako poprawa jakości życia czy dobrostanu człowieka. Rozwój rozpatruje się również w różnej skali w ujęciu mikroekonomicznym (rozwój przedsiębiorstwa), mezoekonomicznym, (rozwój regionalny) oraz makroekonomiczny (rozwój kraju, rozwój grupy państw, np. Unii Europejskiej). Kategoria rozwoju w ekonomii jest wiec koncepcją niezwykle pojemną. Heintz W. Arndt we wstępie do klasycznej dziś książki Economic development. The history of an idea pisze: ( ) dalszy rozwój krajów rozwijających jest pożądany przez ludzi w nich mieszkających. Jeśli jednak zapyta się elokwentnych obywateli tych krajów, co rozumieją pod pojęciem rozwoju, otrzyma się wiele zróżnicowanych odpowiedzi. Wyższy standard życia. Wzrost dochodów per capita. Wzrost zdolności produkcyjnych. Panowanie nad środowiskiem. Wolność dzięki kontrolowaniu środowiska. Wzrost gospodarczy. Nie tylko sam wzrost, ale wzrost sprawiedliwy. Wyeliminowanie ubóstwa. Zapewnienie podstawowych potrzeb. Dogonienie krajów rozwiniętych w zakresie technologii, bogactwa, władzy statusu. Niezależność gospodarcza, samospełnienie. Możliwość samospełnienia dla wszystkich. Wyzwolenie, ( ) 2 1 Słownik języka polskiego, tryb wejścia, http://sjp.pwn.pl/, [data wejścia: 05.01.2012] 2 H. W. Arndt, Economic development. The history of an idea, Wyd. The University of Chicago Press, Chicago 1987, s. 1
Kathleen Staudt 3 doszukała się około 700 różnych definicji rozwoju, które wskazują na różnorodność owej kategorii. Ich analiza pozwala na zidentyfikowanie dwóch głównych wizji rozwoju jako procesu i rozwoju jako celu. W pierwszym znaczeniu, jest to cecha immanentna każdego systemu, w drugim intencjonalne działanie nastawione na osiągnięcie założonego efektu. Straud stoi na stanowisku, że rozwój jest rezultatem podejmowanych decyzji i dokonywania wyborów, czyli celem możliwym do zrealizowania, przy optymalnym wykorzystaniu dostępnych zasobów materialnych i niematerialnych. 4 Innym problemem ze zdefiniowaniem rozwoju jest to, że do oceny sytuacji we wszystkich krajach świata badacze najczęściej przyjmują europocentryczny czy też szerzej westrnistyczny punkt widzenia. Europejski lub zachodni sposób oceny rozwoju traktuje się więc jako uniwersalny. Od niedawna takie podejście jest coraz silniej krytykowane, nie tylko przez społeczeństwa zachodnie, ale również przez badaczy z biednego połudia 5. Postępująca islamizacja na bliskim wschodzie czy polityka społeczno-gospodarcza Chin dowodzą, że kraje południa odrzucają zachodni styl życia i sposób myślenia. W kontekście przedstawionych dylematów jeszcze trudniej jest definiować rozwój jako kategorię ekonomiczną. Oprócz fundamentalnego pytania - czym właściwie jest rozwój z ekonomicznego punktu widzenia, pojawiają się inne, nie mniej ważne dylematy. Rozwój dla kogo? Czyim kosztem? Jaki jest cel rozwoju i dokąd prowadzi? Jaka jest właściwa ścieżka rozwoju? Takie i wiele innych pytań pojawia się coraz częściej, nie tylko w pracach naukowych lecz również w polityce i życiu publicznym 6. Rozwój na dobre zagościł w dyskursie publicznym stając się słowem-kluczem. Pojawia się coraz więcej organizacji międzynarodowych, które w swej nazwie posiadają rzecznik rozwój - Programu Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju (UNDP), Konferencji Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Nie ma chyba kraju w którym nie znalazłaby się agenda rządowa zajmująca się rozwojem: częścią struktury rządowej Stanów Zjednoczonych jest organ zwany Agencją Rozwoju Międzynarodowego (USAID), w Wielkiej Brytanii działa ministerstwo zwane Departamentem Rozwoju Międzynarodowego (DFiD), w Polsce w ramach Ministerstwa Gospodarki funkcjonuje Departament Rozwoju Gospodarki, a w Komisji Europejskiej Dyrektoriat Generalny do Spraw Rozwoju. Jednym z ważniejszych deklaracji międzynarodowych ostatnich lat stały się Milenijne Cele Rozwoju. W Unii Europejskiej, nie powstają już chyba 3 K. Staudt., Managing Development: State, Society and International Contexts, Wyd. Newbury Park, California 1991 4 K. Czaplicka, R. Łuczak, Granice w myśleniu o rozwoju, GDRG Working Papers, Nr 1/2010, s. 2 5 zob. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wyd. Muza, 2003 6 M. Czerny, Globalizacja a rozwój, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s. 32
dokumenty, w których nie znalazłoby się odniesienie do koncepcji zrównoważonego rozwoju (sustainable development). 2. Ewolucja pojęcia rozwój w ekonomii Warto bliżej przyjrzeć się, co kryje się pod pojęciem rozwoju w ekonomii i jak na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat ewoluowała ta kategoria (rysunek 1). Jako bazę wyjścia, za najwęższe rozumienie rozwoju przyjęto wzrost gospodarczy. Ewolucję kończy zdobywająca dziś popularność kategoria zrównoważonego rozwoju. Warto jednak zaznaczyć, że w klasyfikacji tej nie ujęto wszystkich sposobów rozumienia rozwoju, a skupiono się jedynie na najważniejszych. Pominięto rozumienie rozwoju w głęboko heterodoksyjnych koncepcjach ekonomicznych takich jak nurty feministyczny i genderowy, nurt neo-marksistowski, postdewelopmentalizm, krytyczny modernizm 7 czy ekonomia post-autystyczna 8. Rysunek 1. Zakres pojęcia rozwój w ekonomii rozwój gospodarczy rozwój społecznogospodarczy rozwój zrównoważony wzrozt gospodarczy Źródło: opracowanie własne Rozwój jako wzrost gospodarczy W historycznie najstarszym i jednocześnie w najwęższym ujęciu, rozwój utożsamiany jest z reprodukcję w sferze rzeczowej czyli odtworzeniem lub powiększeniem dóbr i usług. Rozwój jest więc w tym sensie utożsamiany wprost ze wzrostem gospodarczym, a konkretniej ze stopą wzrostu czyli stosunkiem przyrostu produktu społecznego per capita (najczęściej produktu krajowego brutto per 7 więcej informacji na temat nurtów heterodoksyjnych w ekonomii rozwoju znaleźć można w opracowaniu: R. Peet, E. Hartwick, Theories of Develoment. Contentions, arguments, alternatives, Wyd. Guilford, London 2009 8 głównym periodykiem skupiającym ekonomistów post-autystycznych jest Real-world economics review
capita) w danym okresie do poziomu tego produktu w poprzednim okresie wyrażony w procentach. Do czynników wzrostu gospodarczego zalicza się kapitał, zasoby i walory środowiska naturalnego (ziemi), pracę oraz postęp techniczny. Wyrazem takiego podejścia jest definicja rozwoju zaproponowana przez Leszka Balcerowicza: Rozwój gospodarczy wiążemy zwykle z systematyczną, długofalową i masową poprawą materialnych warunków życia ludzi, tzn. warunków w sferze wyżywienia, ubrania, mieszkania, wyposażenia mieszkań, środków transportu i łączności, dostępności do rozmaitych usług itp., czyli w sumie konsumpcji. Takie potoczne ujęcie wydaje się właściwe, wyraża ono to, czego ludzie oczekują - jako konsumenci od gospodarki 9 W tym podejściu można mówić o rozwoju nawet jeśli efekty wzrostu gospodarczego przejmowane są w większości przez bogatych, np. przez duże korporacje. Takie podejście do rozwoju legitymizowane jest poprzez teorię skapywania bogactwa (trickle-down effect) zakładającą, że polityka wprowadzania udogodnień finansowych dla biznesu i osób zamożnych w ogólnym rozrachunku jest korzystna dla całego społeczeństwa, nie tylko dla warstw najbogatszych. Pozostawienie bogatym ludziom większej ilości pieniędzy przyczynia się do pośredniej poprawy powszechnego dobrobytu, gdyż dobrobyt najbogatszych w sposób niewidoczny skapuje na resztę społeczeństwa. Dzieje się tak głównie przez wzrost inwestycji i zwiększanie zatrudnienia, przyczynia się do poprawy dobrobytu ogółu społeczeństwa. Rozwój gospodarczy Nieco szerzej zdefiniowany jest rozwój gospodarczy. Według Katarzyny Czaplickiej, aby zaistniał rozwój gospodarczy, konieczna jest nie tylko zmiana ilościowa (wzrost gospodarczy), ale również przekształcenia jakościowe gospodarki. Rozwój gospodarczy określa więc całościowe zmiany zachodzące w gospodarce w długim okresie czasu. 10 Według Mieczysława Nasiłowskiego, rozwój gospodarczy oprócz podstawowych składników wpływających na wzrost gospodarczy, obejmuje zmiany w trzech obszarach: 11 w strukturze rzeczowej rosnący udział sektora usług i branż przemysłu opartych na wysokich technologiach i wykorzystującego kapitał wiedzy w strukturze produktu społecznego, a malejący - gałęzi schyłkowych, w szczególności przemysłu ciężkiego czy wydobywczego, 9 L. Balcerowicz, Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wyd Znak, Kraków 1998 10 A. Bąkiewicz, K. Czaplicka, Wzrost i rozwój gospodarczy w krajach rozwijających się, [w:] R. Piasecki (red.) Ekonomia rozwoju, Wyd. PWE, Warszawa 2011, s. 77 11 M. Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro i makroekonomi, Wyd. Key Tekst, Warszawa 2004, s. 349
w strukturze własnościowej zwiększenie znaczenia sektora publicznego i komunalnego oraz wzrastająca rola korporacji międzynarodowych, które umożliwiają większy udział kraju w gospodarce światowej poddanej procesom globalizacyjnym, w strukturze instytucjonalnej rozwój systemu bankowego, rynku finansowego oraz realizacja polityki gospodarczej i społecznej w taki sposób, by stymulować wzrost zatrudnienia i ograniczanie nierówności społecznych. Należy jednak podkreślić, że proces rozwoju gospodarczego w centralnym miejscu, jako główny cel umieszcza wzrost gospodarczy. Wszelkie zmiany w strukturze instytucjonalnej, a w szczególności w instytucjach społecznych są pożądane o tyle, o ile przyczyniają się do poprawy kondycji gospodarki. Z tej perspektywy zmiany, które potencjalnie mogą być korzystne w z ogólnospołecznego punktu widzenia, ale antywzrostowe (np. zwiększenie poszanowania dla czasu wolnego, powstrzymywanie się od nadmiernej konsumpcji) są oceniane jako szkodliwe dla procesu rozwoju. Rozwój społeczno-gospodarczy Jako jeden z pierwszych poza obszar rozwoju pojmowanego jako wzrost gospodarczy wyszedł Gunnar Myrdal, który w 1970 roku zwrócił uwagę na konieczność eliminowania skrajnego ubóstwa i nierówności dochodowych oraz zaspokajanie podstawowych potrzeb ludności. Według Francois Perroux, rozwój społeczny występuje wówczas, gdy korzyści wzrostu gospodarczego pokrywają tzw. koszty człowieka, czyli nakłady wpływające na wydłużenie średniej długości życia (wyżywienie, ochrona zdrowia, edukacja, mieszkania). Związane z tym potrzeby społeczne przekładają się na preferencje kolektywne, które powinny być narzucone rynkowi przez państwo, traktujące je priorytetowo. 12 Ciekawy pogląd na rozwój społeczno-gospodarczy reprezentował noblista, Amartya Sen. Jego badania wywarły ogromny wpływ na refleksję teoretyczną nad problemem rozwój międzynarodowego, przyczyniając się do zmiany paradygmatu dotyczącego rozumienia rozwoju zmiany oznaczającej odejście od fetyszyzacji wzrostu gospodarczego na rzecz skupienia się na rozwoju jako możliwości wyboru i szansy na godne życie. 13 Sen cofa się o krok zadaje fundamentalne pytanie, dlaczego wzrost gospodarczy jest w ogóle ważny. Według niego nie jest on ważny sam w sobie. Stanowi jedynie istotny (być może najistotniejszy) czynnik wpływający na rzecz bardziej fundamentalną rodzaj życia, jakie człowiek jest w stanie prowadzić, oraz wybory i możliwości dostępne dla niego w trakcie tego życia. Sen stosuje dwa kluczowe terminy do wyrażenia tej 12 B. Fiedor, K. Kociszewski, Ekonomia rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010 13 R. Lister, Bieda, Wyd. Sic! s.c., Warszawa 2009, s.29
koncepcji: funkcjonowanie (functionings) oraz możliwości (capabilities). Funkcjonowanie odnosi się do tego, co konkretny człowiek, umiejscowiony w danej rzeczywistości jest w stanie robić lub kim jest w stanie być. Obejmuje ono zarówno kwestie elementarne, takie jak pożywienie, jak i te bardziej wyrafinowane, takie jak uczestnictwo w życiu wspólnotowym oraz osiągnięcie szacunku dla samego siebie. Możliwości oznaczają z kolei, co dana osoba może robić, lub to, kim może być, to znaczy zakres wyborów, które są jej dostępne. Decydującym czynnikiem jest tu wolność prowadzenia życia, które ludzie zasadnie cenią. 14 Wzrost gospodarczy jest wiec środkiem służącym określonym celom, a jego efekty (dobra i usługi) konkretnym sposobem osiągania wybranego rodzaju życia. Rozwój zrównoważony Zrównoważony rozwój obecnie dotyczy w równym stopniu problemów gospodarczych, ekologicznych jak i ekonomicznych, jednak genezę tej koncepcji łączyć należy przede wszystkim ze wzrostem zainteresowania problemami ochrony środowiska, a wcześniej problemami ochrony przyrody. Nie da się również wskazać określonego autora lub konkretnego momentu pojawienia się koncepcji zrównoważonego rozwoju. Był to raczej stopniowy proces nawarstwiania się zmian w świadomości społecznej, dorobku nauki, rozwoju instytucji. Zwraca się często uwagę na takie istotne wydarzenia jak np. opublikowanie w 1950 r. pracy Karla W. Kappa The Socjal Cost of Private Enterprise 15, Rachel Carson Silent Spring z 1962 roku 16, Paula R. Ehrlicha The Population Bomb w 1968 roku 17, powstanie w tym samym roku Klubu Rzymskiego, czy międzynarodowa konferencja UNESCO w sprawie racjonalnego użytkowania i ochrony biosfery (1968). Do upublicznienia dyskusji nad nowym paradygmatem rozwoju przyczyniło się opublikowanie raportu specjalnej Komisji Narodów Zjednoczonych opracowanego w 1987 roku pod kierunkiem Gro Harlem Brundtland Nasza Wspólna Przyszłość 18. W raporcie wskazano nową optykę sprzężenia światowej gospodarki i środowiska zmieniając ją z dotychczasowego ujęcia - wpływu wzrostu gospodarczego na środowisko - na oddziaływanie zagrożenia środowiska na perspektywy gospodarcze, wskazując na coraz większe uzależnienia środowiska i ekonomii w skali lokalnej, regionalnej a nawet globalnej. W roku 1992 miało miejsce najważniejsze dla popularyzacji idei zrównoważonego rozwoju wydarzenie. Była nim Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Środowisko i Rozwój (UNCED United Nations 14 A. Sen, Wolność i rozwój, Wyd. Zysk i Spółka, Poznań 2002, s. 89 15 K. W. Kapp, The Socjal Cost of Private Enterprise, Wyd. Harward University, Cambridge 1950. 16 R. Carson, Silent Spring, Penguin, 1962. 17 P. Erlich, The Populatin Bomb, A Sierra Club - Ballantine Book, NY 1968 18 Our Common Future, World Commission On Environment and Development, Oxford University Press, Oxford 1987
Conference on Environment and Development) nazwana później Szczytem Ziemi, która odbyła się w Rio de Janeiro. Najogólniej stwierdzić można, iż jest to koncepcją holistycznego ujęcia problemów wzrostu i rozwoju gospodarki światowej, który może być określany jako zrównoważony, jeśli zaspokaja obecne potrzeby bez uszczuplania możliwości ich zaspakajania przez przyszłe pokolenia 19, wyznaczając taki kierunek eksploatacji surowców, rodzaj inwestycji, stosowane technologie i rozwiązania instytucjonalne, które nie naruszają potencjalnego, przyszłego rozwoju i służą ludzkim potrzebom i aspiracjom 20. Tak więc wzrostowi rozumianemu tradycyjnie, jako powiększanie wielkości gospodarczych takich jak: moce wytwórcze, produkt krajowy brutto, konsumpcja społeczeństwa, nadaje się nowe jakościowe ujęcie, dzięki uwzględnieniu aspektów przede wszystkim środowiskowych, ale także społecznych. W debacie na temat rozwoju prowadzonej przez ekonomistów już od połowy ubiegłego stulecia przeplatają się w zasadzie dwa nurty: rozwój gospodarczy oraz rozwój społecznogospodarczy. Skupianie się na rozwoju gospodarczym było charakterystyczne dla dyskusji prowadzonej od lat sześćdziesiątych do późnych lat dziewięćdziesiątych oraz sporu między ekonomią podażową i popytową. Warto podkreślić, że nadal takie rozumienie rozwoju jest dominujące w teoriach głównego nutu. Wraz z wprowadzeniem do debaty nad rozwojem takich pojęć jako instytucjonalne otoczenie gospodarki oraz kapitał społeczny, większą uwagę zwrócono na wpływ sfery społecznej na procesy rozwoju gospodarki. W związku z tym nastąpiło poszerzenie zakresu pojęcia rozwój. Dzięki temu pojęcie rozwój społeczno-gospodarczy zdecydowanie zyskuje w ostatnich latach na znaczeniu. Koncepcja zrównoważonego rozwoju zyskała na popularności głównie wśród europejskich badaczy i polityków. Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju jest obecnie uważana za priorytetowy kierunek rozwoju społeczeństw Unii Europejskiej. Natomiast w międzynarodowej debacie na temat rozwoju nie zyskała dużego znaczenia i traktowana jest jako koncepcja głęboko heterodoksyjna. Zrównoważony rozwój krytykowany jest przede wszystkim za zbytnią fetyszyzację roli środowiska przyrodniczego oraz za zbyt normatywny charakter. Niewykluczone jednak, że centrum debaty nad rozwojem przesunie się w kierunku zrównoważonego rozwoju. Obecnie organizacje będące swoistymi animatorami tej debaty, takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Bank Światowy coraz częściej obok problemów społecznych wymieniają również problemy związane z degradacją zasobów i walorów środowiska. 19 Our Common Future, World Commission on Environment and Developement, Oxford University Press, Oxford 1987, s. 8; 20 D.E. James, P. Nijkamp, J.B. Opschoor, Ecological Sustainability and Economic Development [w:] F. Archibugi, P. Nijkamp (red.), Economy and Ecology: Towards Sustainable Development, Wyd. Kluwer Academic, London 1990, s. 28;