Andrzej Pułło ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA
Andrzej Pułło ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA Zarys wykładu Wydanie II Gdańsk 2018
Redakcja Projekt okładki Tomasz Mikołajczewski Wydanie II, objętość 7,6 ark. wyd., Gdańsk 2018 Druk i oprawa Sowa-Druk na Życzenie, www.sowadruk.pl, tel. 22 431 81 40 Sowa Sp. z o.o., 05-500 Piaseczno, ul. Raszyńska 13 Copyright by Andrzej Pułło 2018 Wydawca WYDAWNICTWO GDAŃSKIEJ SZKOŁY WYŻSZEJ do 2011 r. pod nazwą Wydawnictwo Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji 80-875 Gdańsk, ul. Biskupia 24B tel. 58 305 08 12, tel. 58 305 08 89 Zamówienia: wydawnictwo@gsw.gda.pl http://gsw.gda.pl/wydawnictwo ISBN 978-83-89762-87-0
Spis treści Uwagi wstępne o przedmiocie wykładu...9 I. Znaczenie konstytucji w ustroju państwa... 13 1. Pojęcie ustroju i znaczenie określeń pochodnych... 13 2. Konstytucja: jej szczególna treść i forma... 16 3. Szczególna moc prawna konstytucji... 21 4. Polityczno-społeczne znaczenie konstytucji...25 II. Zasady w prawie i struktura systemu zasad ustrojowych...27 1. Zasady a normy prawne...27 2. Zasady i ich katalogi w piśmiennictwie konstytucyjnym...30 3. Zasady a wartości. Pojęcie zasad-idei ogólnych... 35 4. Struktura systemu zasad ustrojowych...38 5. Znaczenie normatywne preambuły i zasad programowych... 41 III. Idea państwa demokratycznego i zasady systemu władzy suwerena... 47 1. Pojęcie demokracji w historii konstytucjonalizmu... 47 2. Zasada zwierzchnictwa ludu pierwszą zasadą systemu władzy suwerena... 51 3. Zasada przedstawicielstwa i podstawowe zasady prawa wyborczego... 55 4. Zasada pluralizmu politycznego i problematyka partii w prawie... 61 5. Zasada demokracji bezpośredniej i jej instytucje...64
IV. Idea podziału władzy a zasady naczelne struktury organizacyjnej państwa...69 1. Geneza idei i znaczenie myśli Monteskiusza...69 2. Podział władzy w systemach rządów prezydenckich i parlamentarno-gabinetowych... 74 3. Zasada podziału władzy a zasada nadrzędności parlamentu...79 4. Podział władzy w konstytucjonalizmie polskim...83 5. Wertykalny podział władzy: państwa federalne a unitarne...90 V. Idea państwa prawnego i konstytucyjne zasady systemu źródeł prawa...93 1. Kształtowanie się koncepcji państwa prawnego...93 2. Rozumienie idei w literaturze polskiej...97 3. Państwo prawne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego... 102 4. Szczególne cechy systemu źródeł prawa... 104 5. Znaczenie ustawy w systemie prawa krajowego... 109 VI. Idea godności człowieka i zasady ogólne systemu ochrony jednostki...111 1. Historyczne antecedencje...111 2. Problematyka praw człowieka w Konstytucji... 115 3. Pojęcie godności człowieka. Godność człowieka w dokumentach konstytucyjnych... 119 4. Znaczenie prawne zasad godności, wolności i równości... 122 VII. Idea sprawiedliwości społecznej i konstytucyjne zasady państwa sprawiedliwego... 127 1. Idea sprawiedliwości w ustroju państwa... 127 2. Sprawiedliwość społeczna w polskiej myśli konstytucyjnej... 131 3. Sprawiedliwość społeczna a idea państwa sprawiedliwego... 136
4. Zasada solidarności... 138 5. Zasada dobra wspólnego... 143 6. Zasada pomocniczości... 148 7. Zasada społeczeństwa obywatelskiego... 154 8. Zasada społecznej gospodarki rynkowej... 159 Aneks... 169
Uwagi wstępne o przedmiocie wykładu Zasady ustroju politycznego państwa to jeden z kilku głównych wykładów na studiach II stopnia na kierunku administracja. Wiele go łączy z przedmiotem o nazwie Konstytucyjny system organów państwowych z programu studiów licencjackich. Niestety w obecnym systemie kształcenia słuchacze magisterskich studiów uzupełniających nie muszą być absolwentami odpowiednich studiów licencjackich. Ale to nie jedyny problem wykładowców i autorów podręczników: użyte w oficjalnej nazwie przedmiotu określenie ustroju politycznego może być różnie rozumiane, a nawet można mieć wątpliwości, czy w ogóle powinno się tam znaleźć. Znane od dawna odróżnianie ustroju politycznego od społecznogospodarczego dzisiaj nie najlepiej służy systematyzowaniu norm i zasad ustroju państwa. Czy takie zasady konstytucyjne, jak dobra wspólnego, godności człowieka czy społecznej gospodarki rynkowej nie mają znaczenia dla rozumienia zasad i instytucji ściśle związanych z samym sprawowaniem władzy w państwie? A jeśli mają, to czy są zasadami ustroju politycznego, czy społecznogospodarczego, a może obu, co przecież w gruncie rzeczy przekreśla sens różnicowania ustrojów. I dlatego w piśmiennictwie konstytucyjnym coraz częściej unika się tych określeń, zastępując je jedną kategorią ustroju państwa 1. 1 Tak na przykład w podręcznikowych uwagach Leszka Garlickiego czy Pawła Sarneckiego, a także Wojciecha Sokolewicza w komentarzu do przepisów rozdz. I Konstytucji.
10 Uwagi wstępne o przedmiocie wykładu Choć niekiedy ustrojowi państwa nadaje się tradycyjne i wąskie znaczenie, to jednak zdecydowanie bardziej przekonywujące jest rozumienie szersze, obejmujące całość konstytucyjnych instytucji i zasad funkcjonowania państwa jako wspólnoty obywateli, a nie państwa jako tylko struktury jego organów. I dlatego w katalogu zasad ustrojowych powinny znaleźć się takie zasady, jak pomocniczości, sprawiedliwości społecznej, społeczeństwa obywatelskiego i kilka innych, a nie tylko zasady związane z samą organizacją polityczną państwa, w rodzaju zwierzchnictwa ludu, pluralizmu politycznego czy podziału władzy. Inaczej mówiąc, wprowadzenie kiedyś do nazwy przedmiotu pojęcia ustroju politycznego może niepotrzebnie skłaniać do eliminowania z jego treści zasad konstytucyjnych będących czymś więcej niż tylko zasadami zorganizowania władzy publicznej. Co więcej, można nawet sądzić, że nie takie były intencje twórców programu studiów. Z pewnością chodziło o poszerzenie wiedzy konstytucyjnej, a nie tylko powtórzenie tego, co część studentów już słyszała na wykładzie o konstytucyjnych organach państwa. Dla przedstawienia treści i znaczenia poszczególnych zasad konieczne jest ukazanie ich miejsca w całym systemie zasad określonej gałęzi prawa. Nie jest to łatwe, ponieważ zasady są ze sobą wzajemnie powiązane, ich treści przenikają się i krzyżują. Jest to jednak możliwe, jeśli odszukamy najważniejsze i zarazem najogólniejsze wartości systemu norm, który nas interesuje, a odnajdując z kolei normy, które w szczególny sposób służą realizacji tych wartości, możemy nawet przedstawić obraz całego systemu zasad. Te najogólniejsze wartości ustroju Rzeczypospolitej wyrażają zasady nazywane przez nas zasadami-ideami ogólnymi. Są nimi zasady: państwa demokratycznego, podziału władzy, państwa prawnego, przyrodzonej godności człowieka i państwa sprawiedliwego. Wyrażają one fundamentalne i znane od dawna wartości ustroju państwa. Wszystkie inne zasady służą realizacji tych kilku zasad-idei ogólnych i im także poświęcimy uwagę, nie ograniczając wykładu tylko do zasad najczęściej omawianych w podręcznikach czy rozdziałach o zasadach ustrojowych.
Zasady ustroju państwa są zasadami tego działu prawa, który nazywa się prawem konstytucyjnym. Zasady tej gałęzi prawa wyrażane są przede wszystkim w tekstach ustaw, które nazywa się konstytucjami. I dlatego w pierwszym rozdziale znalazły się znane już części studentów uwagi o samej konstytucji: czym jest, jaki charakter mają jej postanowienia, jaka jest jej rola w państwie i społeczeństwie. Z kolei na treść rozdziału drugiego składają się trudniejsze uwagi o pojmowaniu zasad ustrojowych i o cechach szczególnych całego ich systemu. Dalsze rozdziały poświęcone są już konkretnym zasadom, w porządku wynikającym z przyjętej przez nas struktury systemu zasad, poczynając od rozdziału o zasadach państwa demokratycznego, a kończąc na rozdziale poświęconym zasadom państwa sprawiedliwego. 11