PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY W FALENTACH Zakład Inżynierii Wodnej i Melioracji PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ WOJEWÓDZTWO LUBUSKIE Redakcja naukowa: prof. dr hab. Edmund Kaca Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011 2015) Priorytet 5. Rozwój standardów gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich Działanie 5.2 Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych, z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego Recenzenci: prof. dr hab. Stanisław Twardy dr hab. Józef Lipiński, prof. nadzw. Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. Opracowanie redakcyjne: Grażyna Pucek Skład komputerowy i przygotowanie do druku: Elżbieta Golubiewska ISSN 0860-1410 Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach 2015 Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63 Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo Ark. wyd. 2,6. Nakład 120 egz.

3 1. WSTĘP Opracowanie powstało w ramach działania 5.2. pt. Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego. Działanie to było częścią programu wieloletniego na lata 2011 2015 Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 202/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r.), realizowanego przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Przedmiotem opracowania są uwarunkowania i program rozwoju melioracji w województwie, w szczególności zaś rozwoju cieków tzw. rolniczych, oraz urządzeń wodnych i melioracyjnych. Przez rozwój melioracji rozumie się ciągłe skoordynowane zmiany, dostosowujące melioracje do zmieniających się warunków, w szczególności do zmieniającego się rolnictwa, wymagań środowiska naturalnego i oczekiwań społeczeństwa. Rozwój jest procesem jakościowym, polegającym na wprowadzaniu innowacji produktowych, procesowych, strukturalnych oraz innowacji w obszarze organizacji i zarządzania melioracjami. Rozwój może być realizowany poprzez wzrost zakresu i jakości (innowacyjności) utrzymywania urządzeń w sprawności i zdatności technicznej, jak również poprzez ich odbudowę, w tym rozbudowę i modernizację. Celem pracy jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju melioracji i propozycji programów rozwoju melioracji w województwie w średnio- i długookresowej perspektywie odpowiednio do 2020 r. i w latach 2021 2030. Opracowanie stanowi syntetyczny materiał informacyjno-wdrożeniowy i jest przeznaczone dla planistów oraz decydentów w województwie, a także innych specjalistów zajmujących się sprawami rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, szczególnie zagadnieniami związanymi z gospodarką wodną i melioracjami. Na niniejsze Materiały Informacyjne składa się siedem rozdziałów. Szczególnie istotne są rozdziały 3, 4, 5 i 6. W rozdziale 3. Diagnoza stanu odwodnień i nawodnień w województwie zawarte są najbardziej istotne dane charakteryzujące stan ilościowy i jakościowy urządzeń wodnych i melioracyjnych. Szczególną uwagę zwraca się na urządzenia melioracji wodnych szczegółowych, a więc na systemy odwodnień i nawodnień użytków rolnych. W rozdziale 4. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w świetle dokumentów strategicznych i planistycznych województwa zaprezentowano poglądy na rozwój melioracji wynikające z różnych dokumentów, w tym strategii rozwoju województwa. Bardziej szczegółową (z wykorzystaniem map i tabel) charakterystykę potrzeb (zasadności) rozwoju melioracji przedstawiono w rozdziale 5. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w województwie na podstawie wskaźników. Uwzględniono uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, glebowo-wodne i przyrodniczo-ekologiczne powiatów w województwie oraz uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. W rozdziale 6. Planowany zakres oraz koszty utrzymania i odbudowy/modernizacji

4 urządzeń w województwie przedstawiono wyniki obliczeń zakresu oraz kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych, a także cieków rolniczych (tzw. marszałkowskich) w województwie do 2020 r. i na lata 2021 2030. Dane zawarte w tym rozdziale są propozycją autorów, do ewentualnego wykorzystania. Specyfika opracowania polega na tym, że proponowane rozwiązania dla województwa zostały przygotowane przez jeden zespół specjalistów pracowników Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego reprezentujących różne dyscypliny. W skład zespołu weszli specjaliści w zakresie melioracji, gospodarki wodnej, hydrologii, agrometeorologii, ekonomii zasobów wodnych, gleboznawstwa i ekologii. Prezentowane jest zatem jednolite spojrzenie tego wielodyscyplinarnego zespołu na problemy województwa. Oczekuje się, że praca przyczyni się do poprawy informacyjnego przygotowania planistów i decydentów na szczeblu centralnym i wojewódzkim oraz poprawy trafności podejmowanych decyzji dotyczących dostosowania działalności melioracyjnej do specyfiki rolnictwa intensywnego, integrowanego (zrównoważonego) i ekologicznego, wymagań wynikających z potrzeby ochrony przyrody i środowiska oraz potrzeb przeciwdziałania skutkom coraz częstszych ekstremów pogodowych. Autorzy liczą, że wywoła ono żywą dyskusję na temat roli melioracji wodnych w województwie oraz kierunków i zakresu ich rozwoju. Wyniki tej dyskusji będą prezentowane społeczeństwu województwa za pośrednictwem środków masowej komunikacji, w tym prasy fachowej. 2. ZARYS METODYKI OPRACOWANIA I OBLICZEŃ W materiałach wykorzystano informacje zawarte w sprawozdaniach RRW-10, opracowane w MRiRW na podstawie danych z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, jak również informacje z opracowań monograficznych wykonanych w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym w Falentach w ramach ww. programu wieloletniego. Do opracowań tych zalicza się: Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce [KACA (red.) 2014], Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych [KACA (red.) 2015], Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b], Średnio- i długookresowe programy rozwoju melioracji wodnych w skali kraju i województw [KACA 2015c]. Podstawą propozycji programu rozwoju melioracji w województwie są wyniki analizy stanu melioracji w województwie w 2013 r. Analizy te wykonano, posługując się głównie danymi statystycznymi zawartymi w sprawozdaniach RRW-10, dotyczącymi m.in. stanu ilościowego i utrzymania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, podstawowych oraz cieków tzw. marszałkowskich. Na potrzeby

niniejszej pracy oceny stanu technicznego i efektów melioracji dokonano, posługując się specjalnie opracowanymi miarami, jednolitymi dla wszystkich województw. Miary te zostały szczegółowo zaprezentowane w rozdziale 3.1. Propozycje rozwiązań programowych sformułowano, kierując się wynikami badań na temat uwarunkowań rozwoju melioracji w Polsce [KACA (red.) 2014], jak również informacjami zawartymi w dokumentach strategicznych i planistycznych województw [KACA (red.) 2015]. W wyniku realizacji tych prac został opracowany m. in. wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji w województwie [KACA 2015b]. Obliczenia programowe, w wyniku których powstały tabele zakresu rzeczowego i kosztowego prac utrzymaniowych i odbudów urządzeń wodnych i melioracyjnych, wykonano posługując się metodyką opisaną w pracy Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b]. W niniejszej pracy wyraźnie różnicuje się system wodno-melioracyjny w województwie na system wodny (urządzenia melioracji wodnych podstawowych i cieki tzw. marszałkowskie) i system melioracyjny (urządzenia melioracji wodnych szczegółowych). Dla każdego systemu określone zostały niezbędne zakresy prac utrzymaniowych oraz niezbędne nakłady na odbudowę, do których zalicza się również przebudowę i modernizację tych systemów, oddzielnie dla systemów melioracyjnych i systemów wodnych. Do odbudowy mogą być przeznaczane urządzenia utrzymywane. Taka sytuacja będzie miała miejsce w przypadku urządzeń wymagających modernizacji, np. wyposażenia rowów w budowle piętrzące, lub gdy realizowane utrzymywanie jest bardzo drogie i po odbudowie jego koszty znacznie się obniżą. Stosowane metody obliczeń wiążą na zasadzie sprzężenia zwrotnego programowanie rozwoju melioracji w kraju z rozwojem melioracji w województwach. Najpierw ustala się wartości wskaźników krajowych dotyczących intensyfikacji prac utrzymaniowych i odbudów, a następnie na podstawie wartości tych wskaźników dokonuje się obliczeń zakresu prac i ich kosztów w województwach. Sumy wyników z województw składają się na program rozwoju melioracji w kraju [KACA 2015c]. Zakres (liczbę/ilość) utrzymywania urządzeń w województwie w danym roku obliczano jako sumę zakresu utrzymywania urządzeń w roku poprzednim i przyrostu zakresu tego utrzymywania w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (1) 5 gdzie: Δu i Δu = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w województwie, szt., km, ha; = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w kraju, szt., km, ha;

6 wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk = 0,3), utrzymywano urządzenia na 50 tys. ha TUZ, a w 2016 r. w kraju planuje się wzrost (w stosunku do 2015 r.) utrzymywania urządzeń na TUZ o 100 tys. ha (Δu = 100 tys. ha), to w 2016 r. w województwie przyjmowano utrzymywanie urządzeń na powierzchni 50 tys. ha + 0,12 0,3 100 tys. ha = 53,6 tys. ha TUZ. Zakłada się, że dolinowe systemy wodno-melioracyjne będą utrzymywane corocznie tylko częściowo (wprowadza się limit zakresu utrzymywania). W ich przypadku zakres prac utrzymaniowych na ciekach uregulowanych i nieuregulowanych jest powiązany z zakresem prac utrzymaniowych na zmeliorowanych TUZ. W planowaniu dąży się do tego, aby dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie był zrównoważony, tzn. aby potencjał użytkowy systemów wodnych był zgodny z potencjałem użytkowym systemów melioracyjnych, a jednocześnie aby powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych cieków w rozpatrywanych perspektywach programowych nie ulegały zmniejszeniu [KACA 2015a, b]. W szczególnym, krańcowym przypadku dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie jest zrównoważony, gdy urządzenia melioracyjne na całej zmeliorowanej powierzchni TUZ i uregulowane cieki na całej długości w województwie są utrzymywane corocznie. W pozostałych przypadkach w danym roku pole powierzchni zmeliorowanych TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych uregulowanych cieków w zrównoważonym dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie będą mniejsze od maksymalnych. Równoważenie utrzymywanego na określonym poziomie systemu melioracyjnego TUZ z utrzymywanym na określonym poziomie systemem wodnym i jednocześnie niedopuszczanie do zwiększenia się w strukturze zmeliorowanej powierzchni TUZ powierzchni z urządzeniami nieutrzymywanymi oraz w strukturze cieków długości cieków nieutrzymywanych traktuje się jako cel strategiczny interwencji publicznej w rozwój utrzymywania urządzeń w dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie. Zakłada się, że w okresie objętym programem będzie odbudowywana część urządzeń, które w 2013 r. oczekiwały na odbudowę, oraz że będą odbudowywane wszystkie urządzenia, które zostaną wyłączone z eksploatacji w trakcie realizacji tego programu. Pierwszy rodzaj odbudów nazwano odbudowami zaległymi, drugi zaś odbudowami bieżącymi. Roczny zakres odbudów zaległych δoz i realizowanych w województwie w danym roku obliczano na podstawie zakresu tych odbudów w roku poprzednim i planowanego przyrostu odbudów w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (2)

gdzie: Δoz i = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w województwie w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; Δoz = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w kraju w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk i = 0,3) odbudowywano urządzenia na powierzchni 0,05 tys. ha TUZ, a w kraju w 2016 r. planuje się przyrost odbudów urządzeń na powierzchni 1,0 tys. ha (Δoz = 1,0 tys. ha), to w województwie w tym roku będą odbudowywane w ramach odbudów zaległych urządzenia na powierzchni δoz i = (0,05 + 0,12 0,3 1,0) = 0,086 tys. ha 0,09 tys. ha. Roczny zakres odbudów bieżących δob i w województwie jest obliczany wg wzoru [KACA 2015b]: 7 (3) gdzie: δob i δob = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w województwie; = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w kraju; L, L i = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha; Loz, Loz i = liczba/ilość urządzeń do odbudów zaległych odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha. Na przykład, jeżeli w kraju w danym roku na bieżąco (poza odbudowami zaległymi) będą odbudowywane urządzenia na powierzchni δob = 5 tys. ha trwałych użytków zielonych, a powierzchnia zmeliorowanych TUZ w województwie pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L i Loz i ) = (135,6 73,0) = 62,6 tys. ha, zaś powierzchnia zmeliorowanych TUZ w kraju pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L Loz) = (1 786,5 592,7 = 1 193,8 tys. ha), to w województwie planuje się bieżącą odbudowę urządzeń na powierzchni 5 [62,6/(1 193,8)] = 0,262 tys. ha 0,3 tys. ha TUZ. Roczny przyrost Δu liczby/ilości urządzeń utrzymywanych w kraju i przyrost Δoz odbudów zaległych w kraju wyznacza się metodą ekspercką, a zakres δob odbudów bieżących metodą ekspercką lub z zastosowaniem teorii odnów obiektów. Zagadnienia te zostały szczegółowo opisane przez KACĘ [2015b]. Na podstawie zakresów odbudów i prac utrzymaniowych oblicza się koszty tych prac. Koszty jednostkowe utrzymywania uzależniono od tzw. długości cyklu

8 utrzymywania urządzeń T. Dąży się do utrzymywania urządzeń w cyklu jednorocznym (T = 1 rok). Zagadnienie tego cyklu bardziej szczegółowo omówiono w rozdziale 3.1. Na koszty mają wpływ nie tylko zakres planowanych prac utrzymaniowych i odbudów, lecz również jednostkowe koszty tych prac i prognoza ich zmian. W obliczeniach przyjęto, że jednostkowe koszty nie będą zmniejszały się, wręcz raczej będą miały tendencję wzrostową. Zmianę kosztów wyrażano za pomocą wskaźników pu i po rocznego wzrostu (w stosunku do roku poprzedniego) kosztów jednostkowych odpowiednio prac utrzymaniowych i odbudowy. Uwzględniono również możliwość dodatkowego wzrostu kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń. Wzrost ten wyrażono za pomocą wskaźnika niedoszacowania kosztów φ. Zakładano, że wartość tego wskaźnika będzie systematycznie rosła od zera w 2013 r. do wartości φmax w 2030 r. W pracy podano tylko skrajne wyniki obliczeń, gdy pu = po = 2% i φmax = 10% i gdy pu = po = 0% i φmax = 0%. 3. DIAGNOZA STANU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE 3.1. WSKAŹNIKI OCEN DIAGNOSTYCZNYCH Stan techniczny urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych (UR) zależy od kosztów (nakładów) utrzymywania tych urządzeń oraz od długości cyklu ich utrzymywania T. Przez długość tego cyklu rozumie się czas (w latach) między kolejnymi zabiegami utrzymującymi urządzenia w zdatności i sprawności. W trakcie takiego cyklu, nazywanego dalej często cyklem T-letnim, najczęściej na koniec jego trwania, wykonuje się różnego rodzaju prace obsługowe, w tym konserwacyjne, remontowe itp. Czas ten oblicza się wg wzoru [KACA 2015b]: (4) gdzie: L e = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju wg ewidencji, szt., ha, km; L u = liczba/ilość rocznie utrzymywanych urządzeń danego rodzaju, szt. rok 1, ha rok 1, km rok 1. Można założyć, że im wyższe koszty i krótsza długość cyklu T, tym stan urządzeń jest lepszy. Na podstawie tego założenia wprowadza się dwuwymiarową porządkową skalę ocen stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na UR w skali województwa (tab. 1). Użytki rolne (UR), czyli grunty orne (GO) i trwałe użytki zielone (TUZ), w województwach są zmeliorowane tylko w części. Im większa jest ta część, tym produkcyjne efekty melioracji mogą być większe (bardziej zauważalne). Będą to efekty pozytywne w przypadku dominacji powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi i mogą być negatywne lub żadne w przypadku dominacji powierzchni

9 Tabela 1. Oceny stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Roczny koszt (nakład) specyficzny Długość cyklu utrzymywania urządzeń T lata zł ha 1 1 2 2 3 3 4 >4 >60 bdb 1) db db dst 40 60 db db dst ndst 30 40 db dst ndst ndst 20 30 dst ndst ndst ndst <20 ndst ndst ndst ndst Objaśnienia: bdb = bardzo dobry, db = dobry, dst = dostateczny, ndst = niedostateczny. Źródło: KACA [2015b]. z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy. Wielkość pozytywnych efektów melioracji ocenia się wg dwuwymiarowej, porządkowej skali ocen, przedstawionej w tabeli 2. Tabela 2. Produkcyjne efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Udział geodezyjnej powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi, % Jednostkowe rzeczywiste koszty (nakłady) utrzymywania urządzeń zł ha 1 >130 90 30 50 90 <50 >20 bardzo duże bardzo duże duże średnie 15 20 bardzo duże duże średnie małe 10 15 duże średnie małe bardzo małe 5 10 średnie małe bardzo małe brak <5 małe bardzo małe brak brak Źródło: KACA [2015b]. Zakres efektów melioracji (bilans efektów pozytywnych i negatywnych) w skali województwa zależy nie tylko od zakresu efektów pozytywnych (tab. 2), lecz również od wartości wskaźnika dominacji (WD), oznaczającego stosunek udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nie przewidywanymi do odbudowy utrzymywanymi do udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy, w ogólnej geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Efekty melioracji (bilans efektów) w skali województwa ocenia się na podstawie skali ocen przedstawionej w tabeli 3. Dolinowym systemom wodno-melioracyjnym (SWM) można przypisać cechę ciągłą jakościową, którą jest ich zrównoważenie. Ze względu na tę cechę można wyróżnić systemy zrównoważone i systemy niezrównoważone. W systemach zrównoważonych cieki oraz urządzenia melioracji wodnych podstawowych warunkują prawidłowe funkcjonowanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych.

10 Tabela 3. Produkcyjne efekty melioracji (bilans efektów) użytków rolnych w skali województwa Wskaźnik Efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych dominacji WD bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak >5 bardzo duże bardzo duże duże średnie małe brak 1,2 5 bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak 0,8 1,2 duże średnie małe bardzo małe brak ujemne 0,2 0,8 średnie małe brak ujemne ujemne ujemne <0,2 małe brak ujemne ujemne ujemne ujemne Źródło: KACA [2015b]. Odwadniające lub nawadniające funkcje melioracji wodnych szczegółowych są możliwe do realizacji poprzez odpowiednio przygotowane cieki i kanały. Obiekty te zapewniają odpływ wody ze zmeliorowanych łąk i pastwisk w czasie jej nadmiarów, są też źródłem wody do nawodnień w czasie jej niedoborów. Stopień zrównoważenia SWM w województwie można mierzyć za pomocą wskaźnika WZ zrównoważenia systemów, wyrażonego wzorem [KACA 2015a, b]: (5) gdzie: LSr = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ w województwie z utrzymywanymi urządzeniami melioracyjnymi, przypadające na jednostkę długości uregulowanych utrzymywanych cieków rolniczych, ha km 1 ; LSo = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ z urządzeniami melioracyjnymi przypadające na jednostkę długości uregulowanych cieków, ha km 1. Zakłada się, że SWM w województwie są zrównoważone (w harmonii), gdy WZ = 1. W pozostałych przypadkach systemy są niezrównoważone. Stopień i kierunek tego niezrównoważenia wynika z wartości wskaźnika WZ gdy WZ > 1, to w SWM dominują systemy melioracyjne (SM), gdy WZ < 1, to dominują systemy wodne (SW) [KACA 2015a]. Stopień zrównoważenia SWM w województwie będzie oceniany wg pięciostopniowej skali porządkowej (tab. 4). Tabela 4. Klasy zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych (SWM) w skali województwa Stopień zrównoważenia Wskaźnik zrównoważenia WZ Bardzo mały z przewagą SM >2 Mały z przewagą SM 1,2 2 Zadowalający 0,8 1,2 Mały z przewagą SW 0,5 0,8 Bardzo mały z przewagą SW <0,5 Objaśnienia: SM = dolinowe systemy melioracyjne, SW = dolinowe systemy wodne. Źródło: KACA [2015b].

11 3.2. WYNIKI DIAGNOZY Powierzchnia geodezyjna użytków rolnych (UR) w województwie wynosi 539,5 tys. ha, w tym zmeliorowane jest 176,5 tys. ha, tj. 32,7% powierzchni UR. W skład tej powierzchni wchodzą grunty orne (GO), które zajmują 402,8 tys. ha, w tym 105,3 tys. ha (26,1%) to obszary zmeliorowane oraz trwałe użytki zielone (TUZ), zajmujące obszar 136,7 tys. ha, w tym 71,3 tys. ha (52,1%) to powierzchnia zmeliorowana (tab. 5). Wartość urządzeń melioracji wodnych szczegółowych w województwie szacuje się na ok. 3,1 mld zł, a wartość urządzeń regulacji wód na ciekach rolniczych i urządzeń melioracji wodnych podstawowych na ok. 2,4 mld zł [KACA 2015a]. W latach 2009 2013 w województwie następował wyraźny spadek udziału powierzchni GO i szybki wzrost udziału powierzchni TUZ z urządzeniami utrzymywanymi w powierzchni zmeliorowanej odpowiednio GO i TUZ. Rocznie spadek ten wynosił 0,78% na GO i wzrost 1,54% na TUZ [KACA 2014]. W ślad za tym wyraźnie zwiększała się długość cyklu utrzymywania urządzeń na GO i zmniejszała na TUZ. W 2013 r. w województwie urządzenia utrzymywano w sprawności na 13,8% zmeliorowanej powierzchni GO i 22,1% zmeliorowanej powierzchni TUZ. W latach 2009 2013 rosły koszty utrzymywania urządzeń na UR. Roczny wzrost kosztu rzeczywistego (w przeliczeniu na hektar powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami) wynosił 1,86 zł ha 1, a kosztu specyficznego (w przeliczeniu na hektar zmeliorowanej powierzchni) 0,62 zł ha 1. W 2013 r. koszt rzeczywisty wynosił 102,3 zł ha 1, a koszt specyficzny 17,5 zł ha 1. Do odbudowy zakwalifikowano urządzenia na 29,0% zmeliorowanej powierzchni GO i 42,5% zmeliorowanej powierzchni TUZ (tab. 5). Zakres ten był dwa razy większy od zakresu zakwalifikowanych do odbudowy urządzeń w latach 2009 2012. Stan melioracji szczegółowych na UR (GO, TUZ) w województwie charakteryzowano za pomocą: długości cyklu utrzymywania urządzeń T w województwie oraz specyficznego (w przeliczeniu na jednostkę zmeliorowanej powierzchni) rocznego kosztu ich utrzymywania, udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami utrzymywanymi oraz udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) województwa, stopnia zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie, zaangażowania rolników w utrzymywanie urządzeń melioracji szczegółowych w województwie. W 2013 r. urządzenia na GO były utrzymywane w cyklu 7,3-letnim (T = 7,3 lat), a na TUZ w cyklu 4,5-letnim (T = 4,5 lat), tabela 5. Jeżeli założyć, że roczny koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń był taki sam na GO i TUZ, to roczny specyficzny koszt utrzymywania urządzeń na GO wynosiłby 14,1 zł ha 1, a na TUZ 22,5 zł ha 1 zmeliorowanej powierzchni odpowiednio GO i TUZ. Biorąc pod

12 Tabela 5. Stan ewidencyjny urządzeń melioracyjnych, wodnych i utrzymywania wód, potrzeby ich odbudowy (stan na 31.12.2013 r.) oraz zakres i koszty ich utrzymywania w 2013 r. w województwie lubuskim Rodzaj urządzeń razem (100%) Liczba/ilość urządzeń Długość cyklu utrzymywania utrzymywanych zakwalifikowanych do odbudowy T Roczny koszt utrzymywania urządzeń jednostkowy łączny rzeczywisty specyficzny tys. ha tys. ha % tys. ha % lata tys. zł zł ha 1 Grunty orne (GO) 105,3 14,5 13,8 30,5 29,0 7,3 102,3 14,1 Trwałe użytki zielone (TUZ) 71,3 15,7 22,1 30,3 42,5 4,5 102,3 22,5 Użytki rolne (UR) 176,5 30,2 17,1 60,8 34,4 5,8 3 093 102,3 17,5 km km % km % lata tys. zł tys. zł km 1 Cieki uregulowane 3 266 1 573 48,2 2,1 10 380 6,6 3,2 Cieki nieuregulowane 735 342 46,5 2,1 2 305 6,7 3,1 Cieki 4 001 1 915 47,9 1 406 35,1 2,1 12 685 6,6 3,2 Kanały melioracyjne 0 Wały przeciwpowodziowe 818 649 79,3 541 66,1 1,3 4 731 7,3 5,8 szt. szt. % szt. % lata tys. zł tys. zł szt 1 Melioracyjne stacje pomp 44 43 97,7 10 22,7 1,0 8 142 189,3 185,0 Zbiorniki rolnicze 7 2 28,6 0 0,0 3,5 7 3,5 1,0 Źródło: opracowanie własne.

uwagę opisane wyżej trendy oraz wysokość rocznego specyficznego kosztu i długość cyklu utrzymywania urządzeń (na GO 14,1 zł ha 1 ; 7,3 lat, a na TUZ 22,5 zł ha 1 ; 4,5 lat), można przypuszczać (tab. 1), że średnio stan techniczny urządzeń na GO i TUZ w województwie jest niedostateczny. Efektywność funkcjonowania urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy jest niewielka. Mogą one nawet oddziaływać niekorzystnie. Największą efektywnością charakteryzują się urządzenia utrzymywane [KACA 2015a]. Negatywne oddziaływanie urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy, jak i pozytywne urządzeń utrzymywanych jest tym większe (bardziej zauważalne), im większy jest udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej tymi urządzeniami w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Pozytywne odziaływanie urządzeń utrzymywanych zależy również od ich stanu technicznego (nakładów na ich utrzymywanie, tab. 2). W 2013 r. powierzchnia GO z urządzeniami niewymagającymi odbudowy utrzymywanymi stanowiła tylko 3,6% geodezyjnej powierzchni GO i stanowiła 0,48 (wskaźnik dominacji WD = 0,48) geodezyjnej powierzchni GO z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy. Powierzchnia TUZ z urządzeniami niewymagającymi odbudowy utrzymywanymi stanowiła 11,5% geodezyjnej powierzchni TUZ i stanowiła 0,52 (wskaźnik dominacji WD = 0,52) geodezyjnej powierzchni TUZ z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy [KACA 2015a]. Biorąc pod uwagę udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej utrzymywanymi urządzeniami w powierzchni geodezyjnej UR (GO, TUZ) i koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń (102,3 zł ha 1 ), można twierdzić (tab. 2), że w skali województwa przy takim zakresie i intensywności utrzymywania urządzeń pozytywne efekty produkcyjne tego utrzymywania mogą być bardzo małe na GO i średnie na TUZ. Po uwzględnieniu wskaźnika dominacji WD efekty produkcyjne melioracji można oceniać (tab. 3) jako ujemne na GO i nie występujące (brak) na TUZ. W 2013 r. na jeden kilometr uregulowanych cieków w województwie lubuskim przypada 21,8 ha zmeliorowanych TUZ, a na jeden kilometr uregulowanych utrzymywanych cieków 10,0 ha zmeliorowanych TUZ z urządzeniami utrzymywanymi [KACA 2015a]. Druga wartość stanowi 0,46 pierwszej (wskaźnik zrównoważenia WZ = 0,46), co może oznaczać (tab. 4), że stopień zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie jest bardzo mały. Przeważają systemy wodne, tzn. rolnicze możliwości systemów wodnych nie są w pełni wykorzystane. W celu doprowadzenia do równowagi należałoby zwiększyć powierzchnię TUZ z urządzeniami utrzymywanymi. Szczegóły dotyczące równowagi w dolinowych systemach wodno-melioracyjnych zostały opisane przez KACĘ [2015a, b]. W rolnictwie na wysokim poziomie rozwoju, szczególnie na obszarach zagrożonych suszą, zasadą jest, że użytki rolne odwadniane powinny być również wyposażone w systemy nawadniające. Na TUZ powinny to być systemy nawodnień podsiąkowych (systemy odwadniające wyposażone w budowle piętrzące i doprowadzenie wody), a na GO systemy nawodnień ciśnieniowych. W 2013 r. na 71,3 13

14 tys. ha zmeliorowanych TUZ urządzenia nawadniające znajdowały się na powierzchni 20,9 tys. ha, a utrzymywano je na powierzchni 5,9 tys. ha. Powierzchnia GO z urządzeniami nawadniającymi zajmuje 5,3 tys. ha, z czego utrzymuje się 1,1 tys. ha. Ze względu na spodziewane efekty melioracji należy krytycznie oceniać ich rolę w rozwoju rolnictwa w województwie. Tę niekorzystną sytuację można poprawić m.in. przez zwiększenie jednostkowych nakładów na utrzymywanie urządzeń, zwiększenie powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi oraz zmniejszenie powierzchni UR z urządzeniami do odbudowy nieutrzymywanymi. Odbudowie urządzeń na TUZ powinno towarzyszyć wyposażanie systemów w urządzenia doprowadzające i piętrzące wodę w rowach. W poprawie aktualnej sytuacji duże znaczenie będzie miało zaangażowanie rolników. Z dotychczasowego rozpoznania wynika, że zaangażowanie to jest bardzo małe. W przeprowadzonym rankingu województw województwo lubuskie zajmowało przedostatnią (piętnastą) pozycję ze względu na aktywność rolników w utrzymywaniu urządzeń melioracyjnych [KACA 2014]. Na obszarze województwa znajduje się 4001 km cieków, w tym 3266 km cieków uregulowanych i 735 km cieków nieuregulowanych (tab. 5), wpływających na ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień, a także możliwość odwodnień czy nawodnień zmeliorowanych UR. Istotną rolę melioracyjną pełnią urządzenia melioracji podstawowych na tych ciekach. Do urządzeń tych zalicza się budowle piętrzące (np. jazy) i budowle rozrządu wody (ujęcia wody). Urządzenia te wymagają utrzymywania, które jest realizowane wraz z utrzymywaniem cieku uregulowanego bądź nieuregulowanego. W 2013 r. nastąpił kilkakrotny (w stosunku do lat 2009 2012) wzrost udziału długości cieków utrzymywanych w ogólnej długości cieków [KACA 2015a]. W tym roku cieki były utrzymywane na dość znacznej długości: uregulowane na 48,2%, a cieki nieuregulowane na 46,5%. Wraz ze wzrostem udziału cieków utrzymywanych wyraźnie zmniejszyła się długość cyklu ich utrzymywania. W 2013 r. średnio urządzenia na ciekach uregulowanych i nieuregulowanych były utrzymywane w cyklu 2,1-letnim (T = 2,1 lat). Koszt utrzymywania cieków był niski i wynosił 6,6 tys.zł km 1. Roczny koszt utrzymywania tych urządzeń w przeliczeniu na kilometr cieku był również niski i wyniósł w przypadku cieków uregulowanych 3,2 tys. zł km 1, a cieków nieuregulowanych 3,1 tys. zł km 1. Urządzenia utrzymywania wód i inne urządzenia wodne na 35,1% długości cieków zostały zakwalifikowane do odbudowy. W latach 2009 2013 udział urządzeń wodnych do odbudowy charakteryzował się bardzo wyraźną tendencją zniżkową. Ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień zależy nie tylko od stanu cieków i znajdujących się na nich urządzeń. Jest ono kształtowane także przez stan wałów przeciwpowodziowych, melioracyjnych stacji pomp oraz stan urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych na obszarze zawala. Długość wałów przeciwpowodziowych w województwie wynosi 818 km. W 2013 r. urządzenia te były utrzymywane na długości 649 km (79,3%). W latach 2009 2012 długość wałów

utrzymywanych wzrosła 3-krotnie, a do odbudowy wzrosła ok. 1,5-krotnie. Do odbudowy zakwalifikowano wały na 66.1% długości. Na 44 stacje pomo, utrzymywanych było 43, a do odbudowy zakwalifikowano 10. Wałami przeciwpowodziowymi chroniony jest obszar 129,9 tys. ha, a pod wpływem stacji pomp znajduje się obszar 79,2 tys. ha. Urządzenia na tych powierzchniach były utrzymywane prawie w całości. W województwie znajduje się 7 rolniczych zbiorników wodnych o średniej jednostkowej pojemności zbiornika 1008 tys. m 3, z tego tylko 2 zbiorniki były utrzymywane. Średni koszt utrzymywania zbiornika wynosił 3,5 tys. zł. Z powyższego wynika, że ze względu na rolnictwo i obszary wiejskie stan urządzeń utrzymywania i regulacji wód oraz stan melioracji podstawowych są zadowalające, a trendy tych zmian właściwe. Należy jednak intensyfikować te korzystne zmiany. Przede wszystkim wskazane byłoby zwiększenie długości utrzymywanych cieków, kanałów i wałów przeciwpowodziowych, zwiększenie liczby utrzymywanych melioracyjnych stacji pomp oraz zwiększenie nakładów na utrzymywanie tych obiektów. Należy prowadzić odbudowy/modernizacje, szczególnie urządzeń na ciekach uregulowanych oraz odbudowy/modernizacje wałów przeciwpowodziowych. W planowaniu rozwoju melioracji w województwie należy brać pod uwagę, że utrzymywane dolinowe systemy wodno-melioracyjne mogą być bardzo mało zrównoważone. Przeważają systemy wodne, tzn. potencjał systemów wodnych (cieki z urządzeniami) może być w małej części rolniczo wykorzystywany w dolinowych systemach melioracyjnych. Problemem jest brak wody do nawodnień. Pojemność istniejących zbiorników rolniczych jest niewystarczająca. Zagadnienie rozwoju retencyjności w województwie powinno być przedmiotem oddzielnego opracowania. 15 4. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W ŚWIETLE DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH Za jeden z największych atutów województwa lubuskiego uważany jest kapitał przyrodniczy, tj. bogate walory środowiska naturalnego i jego różnorodność (lasy, akweny, rzeki). Województwo dysponuje znacznymi zasobami wodnymi. Na jego terenie znajdują się 52 jeziora o powierzchni ponad 50 ha, łącznie gromadzące ponad 500 tys. hm 3 wody. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych województwa stanowią ok. 4,8% zasobów kraju. Dobrze rozwinięta jest sieć hydrograficzna województwa, z czym związane jest jednak realne zagrożenie powodziami. Na wielu terenach występują wciąż braki w infrastrukturze ochrony środowiska. Użytki rolne zajmują w województwie lubuskim ok. 40% powierzchni. Jednak tylko część z nich można zaliczyć do obszarów stanowiących potencjał rozwojowy. Należy odnotować wzrost liczby gospodarstw o największym areale upraw (ponad 50 ha), czyli gospodarstw towarowych. Istotne dla obszarów wiejskich jest kształtowanie się specjalizacji. Należą do nich: produkcja mięsna, przede wszystkim

16 drobiarska, winiarstwo, produkcja szparagów, pieczarek, nasion zbóż na siew, hodowla ryb, produkcja miodu. W Programie ochrony środowiska dla województwa lubuskiego na lata 2012 2015 z perspektywą do 2019 roku rozwiązanie problemów takich, jak: gospodarka wodna, ochrona przyrody, krajobrazu i gleby oraz ich zanieczyszczeń (w tym: niski stopień zagospodarowania nieużytków oraz gleb zdegradowanych i zdewastowanych, narażenie na erozję wietrzną, wodną oraz susze), zaliczono do problemów ważnych, ale nie najpilniejszych (priorytet III). W ramach gospodarki wodnej wyodrębniono trzy najważniejsze cele ochrony środowiska. Jednym z nich jest osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód powierzchniowych i podziemnych m.in. poprzez opracowanie i wdrożenie warunków korzystania z wód regionu wodnego oraz warunków korzystania z wód zlewni. Następnym celem jest zwiększenie retencji w zlewniach i ochrona przed skutkami powodzi, m.in. poprzez opracowanie map zagrożenia powodzią, map ryzyka powodzi oraz przyjęcie i realizacja planów zarządzania ryzykiem powodzi oraz poprzez sukcesywną realizację obiektów służących retencji wodnej. Kolejnym celem jest przywrócenie i ochrona ciągłości ekologicznej rzek, m.in. poprzez udrożnienie rzek, w szczególności dla ryb dwuśrodowiskowych; zmodernizowanie urządzeń piętrzących i wybudowanie przepławek; ochronę, zachowanie i przywracanie biotopów i naturalnych siedlisk przyrodniczych, związanych z wodami i od wód zależnych. W zakresie gospodarki wodnej należy promować działania w zakresie retencji wody, które sprzyjają ochronie ukształtowanych ekosystemów, położyć nacisk na rozbudowę naturalnej, przyrodniczej retencji dolinowej i pozadolinowej (w tym ochronę polderów) oraz inne działania renaturalizacyjne podczas prowadzenia inwestycji hydrotechnicznych. Zminimalizowanie zagrożenia i strat powodziowych (na obszarach położonych wzdłuż Warty, Noteci, Bobru, Nysy Łużyckiej i Odry) można osiągnąć poprzez zbudowanie wałów przeciwpowodziowych, zastosowanie pomp polderowych i pomp o zwiększonej wydajności oraz budowę urządzeń i obiektów, takich jak: jazy, przepusty, wały cofkowe, zbiorniki retencyjne. Nie można przyjmować na obszarach zalewowych rozwiązań przestrzennych, mogących doprowadzić do zalania lub podtapiania wodami wielkimi, natomiast w strefach służących przepuszczaniu wód powodziowych należy przyjmować wyłącznie rozwiązania projektowe, zapewniające utrzymanie swobodnego przepływu wód oraz zapewniające bezpieczeństwo mieszkańcom i ochronę ich mienia. W Strategii rozwoju województwa lubuskiego [2012] wśród obszarów strategicznej interwencji (OSI) związanych z gospodarką wodną na obszarach rolniczych (wiejskich), oprócz m.in. obszarów zagrożonych powodziami oraz obszarów o największych walorach przyrodniczych, wyodrębniono obszary o najkorzystniejszych warunkach do rozwoju rolnictwa. Obejmują one w szczególności powiat wschowski oraz część powiatów żagańskiego i nowosolskiego. W Strategii [2012] w celu operacyjnym Poprawa jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej wśród kierunków interwencji znajduje się poprawa jakości gleb i zapobieganie ich degradacji. Kierunek ten będzie realizowany poprzez: re-

kultywację najsłabszych kompleksów glebowych (wapnowanie), poprawę stosunków wodnych zgodnie z Programem mała retencja wodna w województwie lubuskim oraz scalanie gruntów jako element nowego ładu w przestrzeni produkcyjnej. W celu operacyjnym Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich do istotnych kierunków interwencji należy budowa i modernizacja melioracyjnych stacji pomp i urządzeń melioracji wodnych podstawowych. Jest to ważne tym bardziej, że obecnie stan urządzeń i obiektów melioracyjnych oraz przeciwpowodziowych w regionie jest niezadowalający. W celu operacyjnym Wsparcie budowy oraz modernizacji systemów i infrastruktury zapobiegania zagrożeniom, w związku z narażeniem województwa lubuskiego na różne negatywne skutki wynikające m.in. z uwarunkowań pogodowych (np. długotrwałe opady lub susze), podejmowane będą działania dążące do zwiększania bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, przeciwpożarowego oraz minimalizacji skutków suszy. W ramach tego celu przewiduje się usprawnienie zarządzania środowiskiem w zakresie retencjonowania wód i zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego poprzez: budowę i modernizację wałów przeciwpowodziowych, pogłębianie dna rzek, współpracę jednostek samorządu terytorialnego z kraju i zagranicy (Niemcy) na rzecz realizacji programu ochrony przeciwpowodziowej, polepszenie warunków monitorowania zabezpieczenia przeciwpowodziowego oraz promowanie działań dostosowawczych do zmian klimatycznych oraz zapobiegania i zarządzania ryzykiem. Realizując Strategię, należy przestrzegać wskazań zawartych w Prognozie oddziaływania na środowisko, m.in: dbać o nienaruszalność stosunków wodnych, nie osuszać torfowisk, zachować mokradła zbiorników wodnych i inne biotopy naturalne. 17 5. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE NA PODSTAWIE WSKAŹNIKÓW 5.1. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW KLIMATYCZNYCH Negatywnym skutkom niedoborów opadów oraz nadmiernych opadów i będącym ich następstwem suszom, podtopieniom, zalaniom terenu i powodziom w rolnictwie można skutecznie przeciwdziałać między innymi poprzez melioracje melioracje nawadniające w przypadku niedoborów wody i melioracje odwadniające w przypadku nadmiarów wody. Do oceny klimatycznych uwarunkowań potrzeb rozwoju melioracji przyjęto klimatyczny bilans wodny, zwany również klimatycznym nadmiarem lub niedoborem opadów, będący różnicą między sumą opadów P i sumą ewapotranspiracji wskaźnikowej ET o obliczaną metodą Penmana Monteitha. Klimatyczny bilans wodny jest tylko jednym z czynników warunkujących rozwój melioracji i może wskazywać na potencjalne potrzeby melioracji na-

18 wadniających lub odwadniających. Na podstawie tego parametru można wydzielić obszary z ujemnym klimatycznym bilansem wodnym, na których występuje niedobór opadów w stosunku do ewapotranspiracji wskaźnikowej, lub obszary z dodatnim klimatycznym bilansie wodnym, na których występuje nadmiar opadów w stosunku do ewapotranspiracji. W odniesieniu do okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) ujemny klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie niedoborem wody i na potrzebę rozwoju melioracji nawadniających. Dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. W odniesieniu do okresu zimowego (październik marzec) dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody na końcu tego okresu (czyli w marcu) i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. Ustalono klasyfikację klimatycznego bilansu wodnego i potrzeb melioracji nawadniających i odwadniających dla okresu wegetacyjnego (tab. 6) i dla okresu zimowego (tab. 7). Tabela 6. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji < 250 skrajnie niedoborowy nawadniających bardzo duża [ 250; 200) silnie niedoborowy nawadniających duża [ 200; 150) umiarkowanie niedoborowy nawadniających umiarkowana [ 150; 100) lekko niedoborowy nawadniających mała [ 100; 100] zrównoważony brak >100 nadmiarowy odwadniających Źródło: opracowanie własne. Tabela 7. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu zimowego (październik marzec) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji (150; 200] skrajnie nadmiarowy odwadniających bardzo duża (100; 150] silnie nadmiarowy odwadniających duża (50; 100] lekko nadmiarowy odwadniających mała [0; 50] zrównoważony brak Źródło: opracowanie własne. W prawie całym województwie lubuskim w okresie wegetacyjnym występuje silnie niedoborowy klimatyczny bilans wodny (od 200 do 250 mm). Potrzeba rozwoju melioracji nawadniających jest duża. W południowej części województwa bilans jest umiarkowanie niedoborowy (powiaty nowosolski i żarski) oraz lekko

niedoborowy w powiecie żagańskim. W województwie lubuskim nie występuje zagrożenie nadmiarem opadów w okresie wegetacyjnym. Potrzeba rozwoju melioracji odwadniających, których funkcją jest odprowadzenie nadmiaru opadów po okresie zimowym, prawie w całym województwie jest duża. Spowodowane to jest silnie nadmiarowym klimatycznym bilansem wodnym w okresie zimowym opad przewyższa parowanie o 100 150 mm. Tylko w powiecie wschowskim bilans jest lekko nadmiarowy, a potrzeba rozwoju melioracji odwadniających mała. 19 5.2. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW HYDROLOGICZNYCH Jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój melioracji jest dostępność wody do nawodnień, napełniania zbiorników małej retencji i zaspokojenia potrzeb stawów rybnych. Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi w sposób ogólny zasoby wód powierzchniowych są średni odpływ rzeczny SSQ oraz roczny odpływ jednostkowy SSq. O zakresie zmienności w czasie odpływu rzecznego w danej zlewni i jego dynamice można wnioskować na podstawie relacji między przepływami oraz jednostkowymi odpływami maksymalnymi (WWQ, SWQ i WWq, SWq) i minimalnymi (NNQ, SNQ i NNq, SNq). Odpływ rzeczny w Polsce podlega dużej zmienności przestrzennej, spowodowanej znacznym zróżnicowaniem warunków środowiska geograficznego i klimatu. Średnie roczne odpływy jednostkowe odzwierciedlają naturalne zasoby wodne zlewni. Jedną z form prezentacji zmienności przestrzennej odpływów są mapy izolinii, np. mapa średniego odpływu jednostkowego. Taką mapę opracowano w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym dla obszaru Polski dla okresu obserwacyjnego 1951 2010 [SZYMCZAK 2014]. W ramach cytowanej pracy przeanalizowano także dostępne materiały ze stacji hydrometrycznych zestawionych w opracowaniu IMGW dotyczącym przepływów charakterystycznych głównych rzek polskich w latach 1951 1995 [FAL i in. 2000]. Na podstawie opublikowanych odpływów średnich miesięcznych obliczono odpływy średnie w okresie wegetacyjnym SSq IV IX. Otrzymane serie danych uzupełniono materiałami obserwacyjnymi IMGW za lata 1996 2010 pochodzącymi z Roczników Hydrologicznych publikowanych w formie elektronicznej [IMGW 1996 2010]. W tabeli 8 zestawiono znajdujące się na terenie województwa profile wodowskazowe obserwowane w latach 1951 2010 i odpowiadające im wartości odpływów średnich rocznych oraz średnich z okresu wegetacyjnego. Do zagospodarowania możliwa jest tylko część zasobów wodnych, stanowiących tak zwane zasoby dyspozycyjne. Zasoby dyspozycyjne oznaczają ilość wody, która może zostać pobrana z rzeki na cele gospodarcze, bytowe, do nawodnień i do innych celów, związanych z prowadzeniem gospodarki wodnej, bez zagrożenia

20 Tabela 8. Średnie roczne przepływy i odpływy jednostkowe oraz obliczone dla okresu wegetacyjnego w wieloleciu 1951 2010, a także hydrologiczne wskaźniki uwarunkowań określone dla wybranych posterunków wodowskazowych na obszarze województwa lubuskiego na podstawie danych obserwacyjnych z tego okresu Powiat Rzeka A SSQ SSQ IV IX SSq SSq IV IX Cq IV IX Wqnn Wqd Wqd IV IX km 2 m 3 s 1 dm 3 s 1 km 2 2 dm 3 s 1 km Gorzowski Warta Gorzów Wlkp. 52 404,3 210,38 192,84 4,015 3,680 0,9166 1,204 2,810 2,475 Słubicki Odra Słubice 53 382,0 305,63 308,19 5,725 5,773 1,0084 1,718 4,008 4,056 Wodowskaz Strzeleckodrezdenecki Noteć Nowe Drezdenko 15 970,1 73,16 67,08 4,581 4,200 0,9169 1,374 3,207 2,826 Żagański Bóbr Żagań 4 254,3 38,19 38,76 8,977 9,112 1,0150 2,693 6,284 6,419 Objaśnienia: A = powierzchnia zlewni, SSQ = średni ze średnich przepływ roczny, SSQ IV IX = średni ze średnich przepływ w okresie wegetacyjnym (IV IX), SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy roczny, SSq IV IX = średni ze średnich odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX), Cq IV IX = wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX), Wqnn = wskaźnik odpływu nienaruszalnego rocznego, Wqd = wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego, Wqd IV IX = wskaźnik średniego odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym. Źródło: opracowanie własne na podstawie: BOGDANOWICZ i in. [2012]. środowiska przyrodniczego związanego z tą rzeką. Przepływ, który powinien być zachowany w rzece, nazywany jest przepływem nienaruszalnym Q nn. Jest to minimalna ilość wody niezbędnej do utrzymania życia biologicznego w cieku. Sposób obliczania przepływu dyspozycyjnego można wyrazić zależnością: (6) gdzie: Q d = przepływ dyspozycyjny, m 3 s 1 ; Q nat = przepływ naturalny, wynikający z odpływu powierzchniowego i gruntowego z obszaru zlewni, m 3 s 1 ; Q nn = przepływ nienaruszalny, m 3 s 1. Tak więc przepływ dyspozycyjny stanowi różnicę między przepływem naturalnym a przepływem nienaruszalnym w danym profilu cieku. Aby możliwa była ocena zasobów dyspozycyjnych, konieczna jest dodatkowo znajomość przepływów nienaruszalnych (środowiskowych), których wartości są wyznaczane dla konkretnego przekroju obliczeniowego. W Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym opracowano uproszczoną metodę obliczania przepływu środowiskowego w postaci charakterystyki przepływu rzecznego, nazwanej wskaźnikiem odpływu nienaruszalnego Wqnn. Wzorowano się na metodzie Tennanta stosowanej w USA do wstępnego szacowania przepływu nienaruszalnego Qnn do celów planistycznych. Opracowując sposób określania wskaźnika Wqnn, uwzględniono wielkość powierzchni zlewni, wychodząc z założenia, że małe zlewnie są mniej zasobne w wodę ze względu na słabsze drenowanie wód podziemnych. W małych zlewniach z uwagi na uwarunkowania ekologiczne i środowiskowe należy zatem pozo-

stawiać większą część odpływu naturalnego niż w zlewniach dużych. Za małe zlewnie uznano zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2, a za duże o powierzchni większej od 2500 km 2. Przyjęto, że przepływ nienaruszalny w małych zlewniach nie może być mniejszy niż 60% SSQ, a w zlewniach dużych mniejszy niż 30% SSQ. Przepływy nienaruszalne dla zlewni mających powierzchnię z przedziału 500 2500 km 2 są obliczane proporcjonalnie do powierzchni i przyjmują wartości z przedziału: 30 60% SSQ. Mając do dyspozycji wskaźnik odpływu nienaruszalnego, można obliczyć wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego oraz średniego odpływu dyspozycyjnego dla okresu wegetacyjnego. Poniżej zestawiono wszystkie proponowane wskaźniki oraz wzory do ich obliczania. Średni roczny odpływ jednostkowy z wielolecia SSq, dm 3 s 1 km 2 ; Średni z wielolecia odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX) SSq IV IX, dm 3 s 1 km 2 ; Wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX) Cq IV IX : 21 Cq IV IX = SSq IV IX : SSq (7) Wskaźnik odpływu nienaruszalnego (środowiskowego) Wqnn, dm 3 s 1 km 2 : dla zlewni o powierzchni A > 2500 km 2 : dla zlewni o powierzchni 500 A 2500 km 2 : Wqnn = Wqnn 2500 = 0,3SSq (8) 0,6. (9) dla zlewni o powierzchni A < 500 km 2 : Wqnn = Wqnn 500 = 0,6SSq (10) Na przykład dla zlewni o powierzchni A = 1500 km 2 Wqnn 1500 = 0,45SSq. Wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego z wielolecia Wqd, dm 3 s 1 km 2 : Wqd = SSq Wqnn (11) Wskaźnik średniego z wielolecia odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym (IV IX) Wqd IV IX, dm 3 s 1 km 2 : Wqd IV IX = Cq IV IX SSq Wqn (12) Zasoby wód powierzchniowych na terenie województwa lubuskiego są mało zróżnicowane przestrzennie i stosunkowo małe rysunek 1. Punktowe oceny tych zasobów wyznaczone na podstawie średnich dla obszaru powiatów odpływów

22 a) b) c) d) Rys. 1. Charakterystyka powierzchniowych zasobów wodnych wód płynących w poszczególnych powiatach: a) wskaźnik średniego rocznego odpływu jednostkowego SSq, dm 3 s 1 km 2 ; b) punktowa ocena naturalnych zasobów wód powierzchniowych wg tabeli 11; c) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni większej od 2500 km 2 wg tabeli 12; d) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2 wg tabeli 12; 1 = krośnieński, 2 = międzyrzecki, 3 = nowosolski, 4 = słubicki, 5 = strzelecko = drezdenecki, 6 = sulęciński, 7 = świebodziński, 8 = zielonogórski, 9 = żagański, 10 = żarski, 11 = wschowski, 12 = gorzowski; źródło: opracowanie własne na podstawie: SZYMCZAK [2014]

jednostkowych przyjmują wartości 3 lub 4 pkt., czyli są małe (powiaty: strzelecko- -drezdenecki, gorzowski, żarski i żagański) lub oceniane jako poniżej przeciętne w pozostałych powiatach rys. 1, tab. 11). Zasoby dyspozycyjne formowane w zlewniach o powierzchniach większych od 2500 km 2 oceniono na 4 lub 6 punktów (poniżej przeciętnych lub jako ponad przeciętne) rys. 1, tab. 12). W małych zlewniach o powierzchni mniejszej od 500 km 2, które mają szczególne znaczenie ze względu na zaopatrzenie rolnictwa w wodę do nawodnień, zasoby dyspozycyjne ocenione zostały jako wyjątkowo małe lub bardzo małe. Świadczy to o konieczności retencjonowania wód na potrzeby rolnictwa na terenie województwa. Do celów praktycznych i na potrzeby prac planistycznych można wstępnie ocenić wielkość i zmienność całkowitych zasobów wód powierzchniowych na podstawie zestawionych przepływów i odpływów charakterystycznych wyznaczonych dla pięciolecia 2006 2010 w wybranych zlewniach o naturalnym reżimie odpływu (tab. 9 i 10). 23 5.3. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW GLEBOWO-WODNYCH 5.3.1. Merytoryczne podstawy oceny uwarunkowań Glebowo-wodne uwarunkowania rozwoju melioracji określa możliwa do uzyskania produkcyjna sprawność zmeliorowanych gruntów uprawnych, warunkująca utrzymanie lub poprawę potencjału produkcyjnego gleb, ograniczonego stosunkami powietrzno-wodnymi. Sprawność produkcyjną gruntów uprawnych należy traktować całościowo, w odniesieniu do rozpatrywanego fragmentu rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gdzie melioracje wyrównują warunki uprawy i zwiększają efektywność wykorzystania potencjału produkcyjnego występujących gleb. Oceną glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji objęto rolniczą przestrzeń produkcyjną województwa, a najmniejszą jednostką podziału, do której ocena się odnosi, jest powiat. Poziom uogólnienia oceny jest adekwatny do skali dokumentów kartograficznych, z których mogą być zaczerpnięte dane przestrzenne dotyczące występujących gleb uprawnych, ich potencjału produkcyjnego (przydatności rolniczej, klas bonitacyjnych), warunków tlenowych, zdolności retencyjnej i filtracyjnej (przepuszczalności). Do oceny uwarunkowań wykorzystano dostępne mapy tematyczne w skali 1:500 000 1:1 500 000. Ponieważ brak jest kartograficznej (cyfrowej) informacji o występowaniu obszarów (użytków rolnych) zmeliorowanych, to ocena glebowo- -wodnych warunków rozwoju melioracji ma wyłącznie charakter potencjalny, czyli traktujący oceniane gleby, jakby nie były zmeliorowane. Jeżeli są już zmeliorowane, to rozwój melioracji należy rozumieć jako techniczne zachowanie sprawności

24 Tabela 9. Charakterystyczne roczne przepływy i jednostkowe odpływy w profilach wodowskazowych znajdujących się na terenie województwa lubuskiego na rzekach o naturalnym reżimie hydrologicznym wyznaczone z pięciolecia 2006 2010 Powierzchnia zlewni Rzeka Wodowskaz A km 2 Długość geograficzna Szerokość geograficzna WWQ SWQ SSQ SNQ NNQ WWq SWq SSq SNq NNq m 3 s 1 dm 3 s 1 km 2 Obrzyca Lubiatów 206,14 15 58'19" 51 55'18" 2,18 1,85 0,40 0,021 0,008 10,58 8,97 1,94 0,102 0,039 Skroda Przewoźniki 220,43 14 49'16" 51 31'32" 25,90 11,80 0,70 0,130 0,080 117,50 53,53 3,18 0,590 0,363 Paklica Międzyrzecz 277,35 15 34'38" 52 26'31" 3,20 2,28 0,75 0,070 0,039 11,54 8,22 2,70 0,252 0,141 Mierzęcka Struga Mierzęcin 506,53 15 49'50" 52 57'24" 5,30 3,08 1,38 0,400 0,080 10,46 6,08 2,72 0,790 0,158 Lubsza Pleśno 825,51 14 45'16" 51 54'56" 26,00 16,50 2,57 0,370 0,120 31,50 19,99 3,11 0,448 0,145 Czerna Wielka Żagań 894,76 15 17'23" 51 36'50" 55,90 21,40 3,58 1,050 0,800 62,47 23,92 4,00 1,173 0,894 Kwisa Łozy 899,83 15 22'07" 51 29'29" 114,00 59,40 10,90 2,010 0,630 126,69 66,01 12,11 2,234 0,700 Nysa Łużycka Przewóz 2 073,17 14 56'49" 51 28'18" 1060,00 280,00 18,50 4,290 2,410 511,29 135,06 8,92 2,069 1,162 Minimum 206,14 10,46 6,08 1,94 0,102 0,039 Średnia 737,97 110,25 40,22 4,84 0,957 0,450 Maksimum 2 073,17 511,29 135,06 12,11 2,234 1,162 Objaśnienia: WWQ = przepływ największy z maksymalnych, SWQ = przepływ średni z maksymalnych, SSQ = przepływ średni ze średnich, SNQ = przepływ średni z minimalnych, NNQ = przepływ najmniejszy z minimalnych, WWq = największy z maksymalnych odpływ jednostkowy, SWq = średni z maksymalnych odpływ jednostkowy, SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy, SNq = średni z minimalnych odpływ jednostkowy, NNq = najmniejszy z minimalnych odpływ jednostkowy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: IMGW-PIB [2012].

25 Tabela 10. Wartości wskaźników hydrologicznych uwarunkowań melioracji określone dla poszczególnych powiatów woj. lubuskiego Nr Powiat Średni ze średnich odpływ jednostkowy SSq 2 dm 3 s 1 km Wskaźnik odpływu nienaruszalnego dla zlewni o powierzchni Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego dla zlewni o powierzchni 500 km 2 Wqnn 500 2500 km 2 Wqnn 2500 500 km 2 Wqd 500 2500 km 2 Wqd 2500 dm 3 s 1 km 2 1 krośnieński 3,80 2,28 1,14 1,52 2,66 2 międzyrzecki 3,75 2,25 1,13 1,50 2,63 3 nowosolski 3,80 2,28 1,14 1,52 2,66 4 słubicki 3,80 2,28 1,14 1,52 2,66 5 strzelecko-drezdenecki 4,80 2,88 1,44 1,92 3,36 6 sulęciński 3,75 2,25 1,13 1,50 2,63 7 świebodziński 3,75 2,25 1,13 1,50 2,63 8 zielonogórski 3,75 2,25 1,13 1,50 2,63 9 żagański 4,80 2,88 1,44 1,92 3,36 10 żarski 4,75 2,85 1,43 1,90 3,33 11 wschowski 3,60 2,16 1,08 1,44 2,52 12 gorzowski 4,20 2,52 1,26 1,68 2,94 Źródło: opracowanie własne. Tabela 11. Kryteria oceny punktowej naturalnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o naturalnych zasobach wodnych wód powierzchniowych Średni odpływ jednostkowy SSq dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa powierzchniowych zasobów wodnych Wyjątkowo małych SSq < 2 1 Bardzo małych 2 SSq < 3 2 Małych 3 SSq < 4 3 Poniżej przeciętnych 4 SSq < 5 4 Przeciętnych 5 SSq < 6 5 Ponad przeciętnych 6 SSq < 8 6 Dość dużych 8 SSq < 10 7 Dużych 10 SSq < 15 8 Bardzo dużych 15 SSq < 20 9 Wyjątkowo dużych SSq 20 10 Źródło: opracowanie własne na podstawie: PUNZET [1983]. istniejących urządzeń melioracyjnych. Jeżeli nie, to rozwój należy traktować jako potrzebę przestrzennego rozszerzenia zabiegów melioracyjnych na gleby o wadliwych i nieuregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych. Dokonana analiza warunków i możliwości oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji skłania do przyjęcia systemu czterostopniowej oceny

26 Tabela 12. Kryteria oceny punktowej dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o dyspozycyjnych zasobach wód powierzchniowych Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego Wqd dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa dyspozycyjnych zasobów wodnych zlewni Wyjątkowo małych Wqd 1,5 1 Bardzo małych 1,5 < Wqd 2,0 2 Małych 2,0 < Wqd 2,5 3 Poniżej przeciętnych 2,5 < Wqd 3,0 4 Przeciętnych 3,0 < Wqd 3,5 5 Ponad przeciętnych 3,5 < Wqd 4,0 6 Dość dużych 4,0 < Wqd 4,5 7 Dużych 4,5 < Wqd 5,0 8 Bardzo dużych 5,0 < Wqd 6,0 9 Wyjątkowo dużych Wqd > 6,0 10 Źródło: SZYMCZAK [2014]. słownej, sformułowanej jako: korzystne, sprzyjające, niesprzyjające i niekorzystne uwarunkowania, które zdefiniowano w metodycznej części opracowania. Określenie kryteriów tak sformułowanej oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji jest wypadkową: celu, któremu ma służyć; warunków, które ten cel pozwala osiągnąć; formy i definicji przyjętych ocen. Ważnym elementem doboru kryteriów oceny, oprócz względów merytorycznych, jest możliwość przestrzennego sparametryzowania odpowiadających tym kryteriom wyznaczników diagnostycznych, których układ stanowi podstawę do zbudowania modelu oceny realizowanej z zastosowaniem techniki komputerowej. Z przyjętych definicji uwarunkowań wynika zasadność przyjęcia czterech podstawowych kryteriów oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji: edaficznego, ekologicznego, hydrofizycznego i użytkowego, które zwięźle scharakteryzowano w metodycznej części opracowania, zawierającej również przyjęty model oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji oraz opis procedury jej przeprowadzenia z zastosowaniem techniki komputerowej. 5.3.2. Forma prezentacji wyników oceny W wyniku przeprowadzonej oceny opracowano schematyczną mapę (kartogram) oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w powiatach należących do województwa (rys. 2) oraz zestawiono powiaty pogrupowane według dominujących przestrzennie uwarunkowań (tab. 13). Cyfrowe oznaczenia kolumn w tabeli z wartościami parametrów dotyczą następujących wyznaczników oceny:

27 Oceny uwarunkowań warunki niekorzystne Rys. 2. Mapa oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w województwie lubuskim; źródło: opracowanie własne Tabela 13. Powiaty w województwie lubuskim wg grupowania ocen glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji Struktura przestrzenna dominujących uwarunkowań glebowo wodnych Powiat % pow. UR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Warunki niekorzystne Gorzowski 73 53 69 83 44 47 Krośnieński 66 65 79 79 44 67 M. Gorzów Wielkopolski 62 57 99 63 43 63 M. Zielona Góra 97 100 100 97 97 97 Międzyrzecki 69 75 77 77 57 60 Nowosolski 64 78 74 84 63 68 Strzeleckodrezdenecki 53 60 67 61 53 46 Słubicki 62 78 81 77 58 70 Sulęciński 76 72 78 84 60 55 Świebodziński 60 90 84 62 57 51 Wschowski 62 79 62 72 65 70 Zielonogórski 62 60 74 85 45 73 Żagański 56 75 89 58 48 49 Żarki 73 80 85 75 59 62 Źródło: opracowanie własne.

28 kol. 1, 2, 3 wysoki, średni, niski potencjał produkcyjny gleb; kol. 4, 5 opadowe, gruntowe zasilanie wodą; kol. 6, 7, 8 duża, średnia, mała zdolność retencyjna gleb; kol. 9, 10 niezakłócone, zakłócone przewodnictwo wodne; kol. 11, 12, 13 korzystne, ograniczone, niekorzystne natlenienie gleb; kol. 14, 15, 16 preferencje melioracyjne (nawodnienie, odwodnienie, brak). Oznaczenia parametrów podano w modelu diagnostycznym zawartym w metodycznej części opracowania. Zawarte w tabeli dane należy traktować jako orientacyjne (wskaźnikowe) ze względu na dokładność (skalę) map, z których je pozyskano. Dla ułatwienia w podejmowaniu decyzji strategicznych w tabeli podano tylko największe wartości procentowe powierzchni gruntów rolnych powiatu odpowiadające poszczególnym wyznacznikom oceny, co nie oznacza, że jeżeli w danym powiecie występuje preferencja melioracji odwadniających, to część użytków rolnych nie będzie wymagała nawodnień. Komentarza wymaga również potrzeba rozróżniania odrębności warunków niesprzyjających od niekorzystnych. Niesprzyjające warunki odnoszą się do rolniczej przestrzeni produkcyjnej o właściwych lub uregulowanych stosunkach powietrznowodnych. Warunki niekorzystne dotyczą gruntów rolnych niskiej jakości, których nie można poprawić, stosując zabiegi wodno-melioracyjne. Ponieważ przyjęto zasadę oceny na poziomie powiatów, włączono do niej również powiaty miejskie. Ze względu na niewielki udział w ich powierzchni gruntów rolnych charakteryzujące je wskaźniki należy traktować jako orientacyjne. Powiatów miejskich nie uwzględniono w opisie. 5.3.3. Charakterystyka rolniczej przestrzeni produkcyjnej województwa Województwo lubuskie jako jedyne w kraju charakteryzuje się przewagą obszarową gleb uprawnych o niskim potencjale produkcyjnym we wszystkich powiatach (tab. 13, kol. 3). Mimo dominującej gospodarki opadowo wodnej (od 60 do 90% powierzchni użytków rolnych), na glebach piaskowych o małej zdolności retencyjnej plonowanie roślin uprawnych ogranicza nie tylko woda, lecz również mała zawartość próchnicy i mała naturalna zasobność w składniki pokarmowe roślin, które są główną przyczyną ograniczenia ich zdolności produkcyjnej. Fragmentarycznie w obniżeniach terenowych okresowo występuje wysoki poziom wód gruntowych pogarszający warunki tlenowe rozwoju roślin, a jego melioracyjne obniżenie usprawni agrotechniczną funkcjonalność gleb. Nie oznacza to, że lokalnie, gdzie występują bardziej urodzajne gleby czynnik wodny nie wymaga melioracyjnej korekty. W tych przypadkach sprawność urządzeń melioracyjnych podtrzymuje stabilność plonowania roślin uprawnych na poziomie limitowanym przez ich naturalną zasobność i dodatnią reakcję na nawożenie.

Ogólny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej województwa, uwzględniający nie tylko rolnicze właściwości gleb, lecz także agroklimat, rzeźbę terenu i warunki wodne, wg IUNG [STUCZYŃSKI i in. 2007] wynosi 62,2 pkt. i jest mniejszy od średniej krajowej (66,6 pkt.). Tylko na krańcach południowych osiąga 66 82,5 pkt. Na przeważającym obszarze wynosi 56 66 pkt., osiągając fragmentarycznie poniżej 52 pkt. W związku z powyższym melioracyjną regulację warunków wodnych powinna poprzedzać poprawa agrotechnicznych właściwości i zasobności gleb uprawnych. 29 5.3.4. Ocena glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji Według danych statystycznych w województwie lubuskim zmeliorowano 43% powierzchni użytków rolnych zaspokajając 69% potrzeb pod względem obszarowym [GUS 2015]. Parametryczna ocena warunków glebowo-wodnych gleb uprawnych wskazuje na dominację niekorzystnych uwarunkowań dla rozwoju melioracji (tab. 13, rys. 2), ponieważ zabiegi melioracyjne generalnie nie spowodują poprawy niskiego potencjału produkcyjnego gleb do poziomu opłacalności zastosowania tych zabiegów ze względu na inne niekorzystne właściwości gleb uprawnych ograniczające wzrost poziomu plonowania roślin uprawnych. Nie oznacza to jednak lokalnych potrzeb uregulowania stosunków tlenowo- -wodnych poprawiających warunki tlenowe rozwoju roślin uprawnych oraz podtrzymywania i odnowy sprawności technicznej przede wszystkim istniejących systemów drenarskich. Na tego typu działania powinna być nastawiona strategia rozwoju melioracji w tym województwie uwzględniająca glebowo-wodne uwarunkowania ograniczające możliwości produkcyjne gleb uprawnych. Należy zwrócić uwagę na parametryzację warunków glebowo-wodnych w powiecie strzelecko-drezdeńskim, preferującą stosowanie nawodnień (tab. 13). Uznano jednak, że ze względu na niski potencjał produkcyjny gleb nawadnianie uprawianych na nich roślin będzie ekonomicznie nieefektywne. 5.4. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW PRODUKCYJNO-EKONOMICZNYCH 5.4.1. Metodyka oceny uwarunkowań produkcyjno-ekonomicznych melioracji Do oceny uwarunkowań (celowości) produkcyjno-ekonomicznych melioracji w Polsce w układzie województw, powiatów i gmin można przyjąć wiele wskaźników (tab. 14). Większość wymienionych w tabeli wskaźników można obliczyć na podstawie informacji GUS opartych na wynikach spisu rolnego. Tylko wskaźniki przedstawiające grupy wielkości gospodarstw wg ESU pochodzą z literatury fachowej.

30 Po wyborze wskaźników i zebraniu informacji o ich wartościach przystępuje się do sporządzenia rankingu województw, powiatów, gmin czy obszarów wydzielonych ze względu na kryteria przyrodniczo-gospodarcze. Wyróżnia się cztery sposoby sporządzania rankingów. Pierwszy, najprostszy, polega na przypisaniu danej jednostce przestrzennej (np. województwu) punktów za miejsce jakie ona zajmuje wśród pozostałych jednostek (województw) ze względu na dany wskaźnik. Należy zwrócić uwagę na wektor zmian wartości danego wskaźnika i jego związek z celem analizy, np. za 1. miejsce województwa pod względem udziału gospodarstw <2 ESU przyznaje się najmniejszą liczbę punktów (1pkt), a za ostatnie największą (16 pkt), zaś za 1. miejsce województwa pod względem udziału gospodarstw >8 ESU przyznaje się 16 pkt. Należy dokonać tylu przypisań, ile jest branych pod uwagę wskaźników oceny. Za każdym razem uzyskuje się odpowiednią liczbę punktów. Na podstawie sumy tych punktów, uzyskanych przez wszystkie jednostki przestrzenne (województwa) można wyznaczyć jej (województwa) miejsce (rangę) wśród pozostałych jednostek (województw). W celu łatwiejszej interpretacji wyników sumy punktów uzyskanych przez województwa można przedstawić w skali 100-punktowej (100 pkt. za 1. miejsce). Drugi sposób polega na nadaniu wagi poszczególnym wskaźnikom przez eksperta lub ekspertów, ale także przez przedstawicieli samorządów regionalnych i lokalnych. Wagi mogą uwzględniać regionalne i lokalne preferencje, wynikające ze strategii rozwoju województw, powiatów czy gmin oraz dokumentów dotyczących przestrzennego zagospodarowania analizowanych jednostek. Oczywiście, suma wag dla wszystkich przyjętych do analizy wskaźników musi być równa jedności. Na podstawie wag i punktów ustalonych jak w metodzie pierwszej dla każdego województwa oblicza się średnią ważoną liczbę punktów. Na podstawie tak obliczonych wartości prowadzi się ranking województw. W trzecim sposobie rangowania jednostek (województw) bada się siłę związków statystycznych, wyrażonych wartościami współczynnika korelacji R, jakie zachodzą między branymi pod uwagę wskaźnikami charakteryzującymi uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne i wskaźnikami charakteryzującymi aktualny stan melioracji. Na podstawie wartości tych współczynników wyznacza się wagi branych pod uwagę wskaźników uwarunkowań produkcyjno-ekonomicznych rozwoju melioracji. W czwartym sposobie rankingowania bazuje się na obliczeniu i ustaleniu porządku analizowanych jednostek przestrzennych (województw) na podstawie bilansów wartości współczynników wiarygodności oraz metodzie ELECTRE III. Metoda współczynników korelacji i metoda ELECTRE III zostały bliżej przedstawione i praktycznie zastosowane m.in. w rozdziałach pt.: Społeczno-demograficzne uwarunkowania celowości rozwoju melioracji w ujęciu wojewódzkim oraz Produkcyjno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju melioracji w monografii pt. Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce [KACA (red.) 2014].

31 5.4.2. Wyniki rankingu województwa Województwo lubuskie w rankingu na podstawie 17 wskaźników charakteryzujących potencjał produkcyjno-ekonomiczny uzyskuje określoną liczbę punktów za każdy z tych wskaźników na zasadach opisanych w pracy: LIZIŃSKI, KACA [2014] tabela 14. Tabela 14. Potencjał produkcyjno-ekonomiczny województwa lubuskiego Symbol Nazwa wskaźnika Liczba pkt. x 1 udział procentowy gospodarstw rolnych należących do grupy 8 ESU 6 x 2 udział procentowy gospodarstw <2 ESU 6 x 3 średnia powierzchnia gospodarstw 13 x 4 udział procentowy gospodarstw o powierzchni ponad 15 ha 8 x 5 obsada bydła w sztukach fizycznych na 100 ha użytków rolnych 3 x 6 obsada trzody chlewnej w sztukach fizycznych na 100 ha gruntów ornych 2 x 7 wyposażenie w ciągniki w szt. na 100 ha gruntów rolnych 15 x 8 wyposażenie w kombajny zbożowe w szt. na 100 ha gruntów ornych 15 x 9 punktowa intensywność produkcji roślinnej wg Kopcia 6 x 10 wartość brutto środków trwałych w przeliczeniu na ha użytków rolnych 7 x 11 nakłady inwestycyjne na ha użytków rolnych 15 x 12 rzeki i kanały w mb. na 100 ha użytków rolnych 7 x 13 rzeki i kanały uregulowane w mb. Na 100 ha użytków rolnych 3 x 14 obwałowania w mb. na 100 ha użytków rolnych 3 x 15 udział powierzchni chronionej obwałowaniami w powierzchni UR ogółem 16 x 16 pojemność użytkowa zbiorników wodnych 13 x 17 udział obszarów odwadnianych za pomocą stacji pomp w powierzchni UR 16 SUMA 154 Źródło: opracowanie własne na podstawie [LIZIŃSKI, KACA 2014]. Razem województwo uzyskało 154 pkt., co plasuje je wśród województw w Polsce na 7. miejscu. Województwo wyróżnia się na tle innych ponadprzeciętną wartością większości wskaźników produkcyjno-ekonomicznych i jednocześnie małym udziałem rzek i kanałów w stosunku do powierzchni użytków rolnych oraz małym udziałem powierzchni chronionej obwałowaniami. W rankingu z uwzględnieniem wag obliczanych na podstawie wartości współczynnika korelacji (R > 0,5) brano pod uwagę tylko sześć następujących wskaźników: x 1 udział procentowy gospodarstw należących do grupy 8 ESU, x 4 udział procentowy gospodarstw ponad 15 ha, x 5 obsada bydła na w sztukach fizycznych na 100 ha UR, x 6 obsada trzody chlewnej w sztukach fizycznych na 100 ha GO,

32 x 7 wyposażenie w ciągniki w szt. na 100 ha UR, x 10 wartość środków trwałych brutto w przeliczeniu na ha UR. W tym rankingu województwo lubuskie zajęło 14. lokatę. W rankingu wg metody ELECTRE III, na podstawie bilansów wartości współczynników wiarygodności, województwo zajmuje 13. pozycję [LIZIŃSKI, KACA 2014]. W ramach województwa może być przeprowadzona doprecyzująca analiza. Wymaga to dokładniejszych ocen na poziomie lokalnym (powiaty i gminy) na podstawie proponowanego drugiego sposobu rankingowania, w którym do wyboru i nadawania wag proponowanym wskaźnikom wykorzystuje się lokalnych i regionalnych ekspertów oraz przedstawicieli samorządów. Z przeprowadzonych porównań międzywojewódzkich wynika, że ze względu na uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne rozwój melioracji w województwie w najbliższych latach jest celowy i uzasadniony. 5.5. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH Przyjęto założenie, że o przyrodniczo-ekologicznych uwarunkowaniach rozwoju melioracji w skali powiatów w dużej mierze decyduje udział w ich powierzchni różnych, wielkoobszarowych form ochrony przyrody: parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000. Biorąc pod uwagę zróżnicowaną restrykcyjność ograniczeń związanych z określonymi formami ochrony przyrody o różnej randze, przyjęto arbitralnie punktową skalę ograniczeń rozwoju melioracji, wynikających z rangi i udziału określonych form ochrony przyrody w powierzchni powiatu (tab. 15). Uznano przy tym, że największe ograniczenia przypisane są do kategorii parków narodowych, nieco mniejsze do obszarów Natura 2000, a następnie kolejno do parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu. Wagi ograniczeń ustalono, kierując się zapisami ustawy o ochronie przyrody [Ustawa 2004] oraz wiedzą ekspercką w tym zakresie. Tabela 15. Punktowa skala ograniczeń w odniesieniu do rozwoju melioracji Udział formy ochrony w powierzchni powiatu % Wagi ograniczeń w punktach od 0 do 10 na obszarze objętym ochroną parki narodowe obszary Natura 2000 parki krajobrazowe obszary chronionego krajobrazu 0 0 0 0 0 0,1 20,0 2 1 1 0 20,1 40,0 4 2 2 1 40,1 60,0 6 4 3 2 60,1 80,0 8 6 4 3 80,1 100,0 10 8 5 4 Źródło: opracowanie własne.

Po analizie wykresu częstotliwości, opracowywanego na podstawie danych punktowych przypisanych do poszczególnych powiatów, przyjęto podział na cztery klasy obiektów, a graniczne wartości określono metodą naturalnych przerw z wykorzystaniem narzędzi dostępnych w oprogramowaniu ArcGIS. Z oprogramowania tego korzystano również do analiz przestrzennych i sporządzania map. Klasy obiektów: 0 2 pkt. ograniczenia małe, 3 5 pkt. ograniczenia umiarkowane, 6 9 pkt. ograniczenia duże, 10 14 pkt. ograniczenia największe. Mapy, będące podstawą analizy, opracowano z wykorzystaniem danych przestrzennych obrazujących granice powiatów (wg stanu na rok 2011) pochodzących z Państwowego Rejestru Granic [Dane przestrzenne ] oraz danych statystycznych o powierzchni obszarów chronionych w poszczególnych powiatach [GUS 2012], uzupełnionych o analizę danych przestrzennych, pochodzących z portali internetowych Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska [Geoserwis niedatowane] i Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) [Natura 2000 ] rysunek 3. Analiza danych przestrzennych i statystycznych umożliwiła przypisanie poszczególnym powiatom (z wyłączeniem miast na prawach powiatu) procentowego udziału, który w całkowitej ich powierzchni zajmują poszczególne wielkoobszarowe formy ochrony przyrody: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000. Dane te zostały następnie zwizualizowane metodą kartogramu, z przyjęciem podziału na 5 równych przedziałów procentowych i osobną klasę dla wartości zerowych. Województwo lubuskie charakteryzuje się znacznymi ograniczeniami rozwoju melioracji ze względu na udział obszarowych form ochrony. Na terenie województwa funkcjonuje Drawieński Park Narodowy i Park Narodowy Ujścia Warty oraz 7 parków krajobrazowych. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 zajmują 21% powierzchni województwa, a specjalne obszary ochrony siedlisk 13,6% [GUS 2014]. Największymi walorami przyrodniczymi, a tym samym największym udziałem obszarów chronionych wyróżnia się powiat strzelecko-drezdenecki, gdzie znajduje się Drawieński Park Narodowy i związane z nim obszary Natura 2000 (ograniczenie w odniesieniu do melioracji w zakresie 10 14 pkt.). W nieco mniejszym stopniu dotyczy to powiatów gorzowskiego i sulęcińskiego (6 9 pkt.). Możliwości rozwoju melioracji ogranicza również największe w kraju zalesienie województwa. 33

34 Rys. 3. Wyniki analizy ograniczeń rozwoju melioracji w województwie lubuskim wynikających z udziału w powierzchni powiatów wielkoobszarowych form ochrony przyrody; stan na rok 2011; źródło: opracowanie własne wg danych GUS, GDOŚ, EEA i PRG