(Wariant 1) Falenty listopad 2014 r.

Transkrypt

1 ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWE PROGRAMY ROZWOJU MELIORACJI W SKALI KRAJU I WOJEWÓDZTW, Z UWZGLĘDNIENIEM POTRZEB ROLNICTWA, MOŻLIWOŚCI REALIZACYJNYCH I SKUTKÓW ŚRODOWISKOWYCH (Wariant 1) Działanie 5.2 Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych, z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego Program wieloletni na lata Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Realizacja (opracowanie, konsultacje): prof. dr hab. inż. Edmund Kaca kierownik prof. dr hab. Wiesław Dembek prof. dr hab. inż. Leszek Łabędzki prof. dr hab. inż. Waldemar Mioduszewski prof. dr hab. inż. Janusz Ostrowski dr hab. inż. Tadeusz Liziński prof. nadzw. dr hab. inż. Józef Lipiński prof. nadzw. dr hab. inż. Tadeusz Liziński prof. nadzw. dr hab. inż. Zygmunt Miatkowski prof. nadzw. dr hab. inż. Tomasz Szymczak prof. nadzw. dr inż. Wiesława Kasperska-Wołowicz adiunkt. Falenty listopad 2014 r. 1

2 Spis treści: I Wstęp II Metodyka i założenia opracowania średnio- i długookresowych programów rozwoju melioracji w skali kraju i województw 1. Informacje ogólne 2. Obliczanie zakresu i kosztów utrzymywania cieków i urządzeń melioracyjnych i wodnych w województwie 2.1. Zakres utrzymywania 2.2. Jednostkowe koszty utrzymywania 3. Obliczanie zakresu, kosztów i priorytetów odbudowy (modernizacji) urządzeń melioracyjnych i wodnych w województwach 3.1. Zakres odbudowy 3.2. Wskaźniki zasadności odbudowy nawodnień i odwodnień 3.3. Koszty odbudowy III Diagnoza z elementami prognozy stanu odwodnień i nawodnień użytków rolnych 1. Informacje wprowadzające 2. Stan odwodnień i nawodnień użytków rolnych w skali kraju 3. Stan melioracji szczegółowych UR w województwach 4. Stan rolniczych cieków i urządzeń melioracji podstawowych w województwach IV Zakres i koszty utrzymywania i odbudowy (modernizacji) urządzeń melioracji odwadniających i nawadniających w kraju oraz województwach 1. Najważniejsze założenia 2. Zakres i koszty prac utrzymaniowych i odbudów w kraju 3. Zakres i koszty prac utrzymaniowych w województwach 4. Zakres i koszty odbudowy urządzeń w województwach V Podsumowanie i rekomendacje Załącznik A Załącznik B 2

3 I WSTĘP Opracowanie powstało w ramach działania 5.2. pn. Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego. Działanie to jest wykonywane w programie wieloletnim na lata Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, ustanowionym Uchwałą Nr 202/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r., realizowanym przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Przedmiotem opracowania są krajowy i wojewódzkie programy rozwoju melioracji, w szczególności zaś rozwoju cieków wodnych, tzw. rolniczych oraz urządzeń wodnych i melioracyjnych. Do grupy urządzeń wodnych należą takie rodzaje urządzeń jak: budowle wodne (jazy, ujęcia wody, śluzy itp.) na uregulowanych i nieuregulowanych ciekach wodnych (rolniczych), kanały melioracyjne, wały przeciwpowodziowe, pompownie melioracyjne i zbiorniki rolnicze. Do urządzeń melioracyjnych zalicza się urządzenia melioracyjne w systemach melioracyjnych na trwałych użytkach zielonych (TUZ) oraz urządzenia melioracyjne w systemach melioracyjnych, najczęściej drenarskich, na gruntach ornych (GO). Przez rozwój melioracji rozumie się ciągłe skoordynowane zmiany, dostosowujące melioracje do zmieniających się warunków, w szczególności do zmieniającego się rolnictwa, wymagań środowiska naturalnego i oczekiwań społeczeństwa. Rozwój jest procesem jakościowym, polegającym na wprowadzaniu innowacji produktowych, procesowych, strukturalnych oraz innowacji w obszarze organizacji i zarządzania melioracjami. Rozwój może być realizowany poprzez wzrost zakresu i jakości (innowacyjności) utrzymywania urządzeń w sprawności i zdatności technicznej, jak również poprzez ich odbudowę, w tym rozbudowę i modernizację. Celem pracy jest przedstawienie zarysu wariantu średnio- i długookresowych programów rozwoju melioracji w skali kraju i województw z uwzględnieniem potrzeb rolnictwa, możliwości realizacyjnych i skutków środowiskowych przedsięwzięć melioracyjnych. Opracowany wariant programów dotyczy lat (programy średniookresowe) i lat (programy długookresowe). Na opracowanie składa się z pięć rozdziałów i dwa załączniki: I Wstęp, II Metodyka i założenia opracowania średnio- i długookresowych programów rozwoju melioracji w skali kraju i województw III Diagnoza z elementami prognozy stanu odwodnień i nawodnień użytków rolnych IV Zakres i koszty utrzymywania i odbudowy (modernizacji) urządzeń melioracji odwadniających i nawadniających w kraju oraz województwach V Podsumowanie i rekomendacje Załączniki A. Rolnictwo i obszary wiejskie oraz melioracje w świetle strategii rozwoju województw, B. Uwarunkowania społeczne i przyrodnicze rozwoju melioracji w skali kraju i województw, Szczególnie istotne w pracy są rozdziały II, III i IV. W rozdziale II szczegółowo omówiono przyjęte założenia oraz metody obliczania zakresu i kosztów utrzymywania oraz odbudowy (przebudowy, modernizacji) urządzeń melioracji szczegółowych i podstawowych oraz cieków rolniczych. W zaproponowanych wzorach do obliczania zakresu utrzymywania dolinowych systemów wodno-melioracyjnych wprowadzono (m.in. ze względów środowiskowych) ograniczenie tego zakresu, dążąc do zrównoważenia systemu melioracyjnego w dolinie (na trwałych użytkach zielonych TUZ) z systemem wodnym 3

4 (ciekiem i urządzeniami wodnymi). Zaproponowano oryginalną metodę szacowania kosztów utrzymywania urządzeń. Do obliczania zakresu odbudów zaproponowano metodę, w której uwzględnia się wskaźnik zasadności odbudowy nawodnień albo odwodnień w województwie. Wartość tego wskaźnika oblicza się na podstawie wyników wielokryterialnej hierarchizacji województw. Podstawę tej hierarchizacji stanowią wyniki zgromadzone w niniejszej pracy oraz dwóch wcześniejszych, będących ich podstawą. Są to dwie monografie pod redakcją naukową E. Kacy Uwarunkowania rozwoju melioracji [KACA 2014a] oraz Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych [KACA 2014b]. W rozdziale III poddano analizie, w tym statystycznej dane MRiRW [MRiRW 2013], charakteryzujące stan ilościowy i jakościowy urządzeń wodnych i melioracyjnych w Polsce i w województwach. Na podstawie tego materiału oraz metodyki i założeń opisanych w rozdziale II dokonano obliczeń planowanego zakresu i kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych oraz cieków rolniczych ( marszałkowskich ) w Polsce i województwach w średnioterminowej (do 2020 r.) i długoterminowej (do 2030 r.) perspektywie planistycznej. Wyniki dotyczące zakresu rzeczowego i kosztowego prac utrzymaniowych oraz odbudów (modernizacji) urządzeń melioracyjnych na gruntach ornych i użytkach zielonych są bardziej prognozami niż programami, gdyż realizacja tych prac zależy od uwarunkowań rynkowych i woli właścicieli tych urządzeń. Właściwy program dotyczy zakresu i kosztów utrzymywania i odbudów urządzeń melioracji podstawowych i utrzymania wody w ciekach. Za utrzymanie i odbudowę tych urządzeń odpowiada państwo. W części dotyczącej średnioterminowej perspektywy planistycznej (do 2020 r.), niniejsze opracowanie stanowi konkretyzację wynikającego ze Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata [MRiRW 2012] kierunku interwencji Rozwój infrastruktury wodno-melioracyjnej i innej łagodzącej zagrożenia naturalne. Kierunek ten realizowany jest w ramach priorytetu 2.5. Rozwój infrastruktury bezpieczeństwa na obszarach wiejskich, w celu szczegółowym 2. Poprawa warunków życia na obszarach wiejskich oraz poprawa ich dostępności przestrzennej. W opisie priorytetu podkreśla się, że w szczególności należy wspierać rozwój infrastruktury wodnomelioracyjnej i innej, łagodzącej zagrożenia naturalne na obszarach wiejskich oraz przeciwdziałającej skutkom występowania zjawisk naturalnych (np. wichury, susze i powodzie). Przy czym działania te powinny uwzględniać naturalne procesy zachodzące w przyrodzie dla zachowania środowiska naturalnego. Wg tego ważnego strategicznego dokumentu realizacja kierunku interwencji jest szczególnie istotna na obszarach wiejskich wzdłuż cieków wodnych i w dorzeczach głównych rzek przepływających przez Polskę, a przede wszystkim na terenach zalewowych narażonych na powodzie i podtopienia. Literatura do Wstępu KACA E. (red. nauk.) 2014a. Uwarunkowania rozwoju melioracji w Polsce. Woda- Środowisko-Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe i Monografie. Nr 37. Falenty Wydaw. ITP. W druku. KACA E. (red. nauk.) 2014b. Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe i Monografie. Nr 38. Falenty Wydaw. ITP. W druku. MRiRW Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 25 kwietnia 2012 r.warszawa. MRiRW RRW-10 ze stanu ilościowego i utrzymania wód istotnych dla rolnictwa i urządzeń melioracji. Stan na koniec 2013 roku. Warszawa. 4

5 II METODYKA I ZAŁOŻENIA OPRACOWANIA ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWYCH PROGRAMÓW ROZWOJU MELIORACJI W SKALI KRAJU I WOJEWÓDZTW 1. Informacje ogólne Edmund Kaca Praca została poprzedzona szczegółowymi analizami uwarunkowań rozwoju melioracji w Polsce, w wyniku których powstała monografia pod redakcją prof. Edmunda Kacy pt. Uwarunkowania rozwoju melioracji w Polsce a także analizami strategicznych i planistycznych dokumentów rozwoju województw. Wyniki tej analizy są publikowane w formie monografii pt. Rozwój melioracji w świetle strategicznych i planistycznych dokumentów województw. W pracy niezbędne okazały się dane zawarte w utworzonych w ramach programu bazach danych dotyczących stanu ewidencyjnego urządzeń melioracyjnych w województwach i Polsce, klimatu, hydrologii, gleb, ekologii, warunków społecznych oraz ekonomicznych województw i powiatów itp. Dane o stanie ewidencyjnym i utrzymywaniu urządzeń pochodzą z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, a są weryfikowane i gromadzone w bazie danych Departamentu Gospodarki Ziemią w MRiRW oraz publikowane w rocznikach GUS. W pracy wyraźnie różnicuje się system wodno-melioracyjny w kraju i województwie na system wodny i system melioracyjny. Wody tzw. rolnicze (istotne dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, służące polepszeniu zdolności produkcyjnych gleby i ułatwieniu ich uprawy) i wody inne oraz związane z nimi kompleksy urządzeń melioracji wodnych podstawowych nazywano systemami wodnymi (SW), zaś kompleksy urządzeń melioracji wodnych szczegółowych systemami melioracyjnymi (SM). Łącznie te dwa kompleksy urządzeń wraz z wodami tworzą systemy przestrzenne nazywane dalej systemami wodno-melioracyjnymi (SWM). Zgodnie z obowiązującym prawem wodnym, za utrzymanie i odbudowę systemów wodnych odpowiada państwo, zaś za utrzymanie i odbudowę systemów melioracyjnych właściciel gruntów. Wyróżnia się niżej wymienione kategorie systemów wodno-melioracyjnych. 1. Systemy wodno-melioracyjne dolinowe, w skład których wchodzą odwadniające i nawadniające systemy melioracyjne TUZ z kompleksami urządzeń melioracji odwadniających i urządzeń melioracji nawadniających oraz systemy wodne zabezpieczające funkcjonowanie systemów melioracyjnych, tj. uregulowane i nieuregulowane cieki z budowlami piętrzącymi, ujęciami wody, kanały melioracyjne itp. Systemy te istotnie ingerują w środowisko naturalne dolin. 2. Systemy wodno-melioracyjne pozadolinowe z systemami melioracyjnymi, na które składają się kompleksy urządzeń odwadniających i urządzeń nawadniających grunty orne oraz, z systemami wodnymi rowami (odpływowymi), rolniczymi zbiornikami retencyjnymi i podpiętrzonymi jeziorami. Do tych systemów nie zalicza się rzek. Systemy te mają niewielki wpływ na stan środowiska naturalnego wysoczyzn. 3. Systemy wodno-melioracyjne polderowe z systemami melioracyjnymi, w skład których wchodzą kompleksy urządzeń melioracyjnych odwadniających i urządzeń nawadniających, oraz z systemami wodnymi wałami przeciwpowodziowymi, kanałami i stacjami pomp. Do tych systemów nie zalicza się cieków. Systemy te są narażone na podtopienia i zagrożenia powodziowe ze strony cieku. 5

6 Niektóre urządzenia są wspólne dla wymienionych systemów wodno-melioracyjnych (np. kanały). Dla każdego systemu określone zostały niezbędne zakresy prac utrzymaniowych oraz niezbędne nakłady na odbudowę, do których zalicza się również przebudowę i modernizację tych systemów, oddzielnie dla systemów melioracyjnych i systemów wodnych. Do odbudowy mogą być przeznaczane urządzenia utrzymywane. Taka sytuacja będzie miała miejsce w przypadku urządzeń wymagających modernizacji, np. wyposażenia rowów w budowle piętrzące, lub gdy realizowane utrzymywanie jest bardzo drogie i po odbudowie jego koszty ulegną znacznemu obniżeniu. Zakłada się, że dolinowe systemy wodno-melioracyjne będą utrzymywane tylko częściowo. Część utrzymywana będzie tylko w zakresie wynikającym z zasad eksploatacji. Urządzenia składające się na te systemy powinny być odtwarzane po kilkudziesięciu latach eksploatacji. Podstawowym dążeniem zespołu realizującego projekty programów było opracowanie takiego produktu, który jednocześnie uwzględniałby potrzeby rolnictwa, możliwości realizacyjne (finansowe) właścicieli lub potencjalnych urządzeń, w tym Skarbu Państwa, oraz skutki środowiskowe przedsięwzięć melioracyjnych. Specyfiką opracowania jest to, że rozwiązania dla województw i kraju zostały zaproponowane przez jeden zespół specjalistów pracowników Instytutu Technologiczno- Przyrodniczego reprezentujących różne dyscypliny. W skład zespołu weszli specjaliści w zakresie melioracji, gospodarki wodnej, hydrologii, agrometeorologii, ekonomii zasobów wodnych, gleboznawstwa i ekologii. Prezentowane jest w nim zatem jednolite spojrzenie tego wielodyscyplinarnego zespołu na problemy województw. Zakłada się, że opracowanie będzie szeroko konsultowane przez Zespół MRiRW ds. Odnowy Melioracji oraz przez urzędy marszałkowskie (wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych). Wskazane byłoby wykonanie strategicznej oceny oddziaływania planowanych przedsięwzięć melioracyjnych na środowisko. 2. Obliczanie zakresu i kosztów utrzymywania cieków i urządzeń melioracyjnych i wodnych w województwie 2.1. Zakres utrzymywania Podstawę obliczania liczby/ilości L i,r (sztuk, powierzchni, długości) utrzymywanych urządzeń danego rodzaju w i-tym województwie w r-tym roku stanowiła ich liczba/ilość utrzymywana w 2013 roku (roku referencyjnym). Liczbę/ilość tę obliczano na podstawie wartości wskaźnika L ir wg zależności: L i,r = L i,2013 {1 + (r 2013) u r }, 100 jeżeli [ L i,r L i,r < Lmax i,r to L i,r = L i,r ] (1) Lmax i,r to L i,r = Lmax i,r gdzie: L i,r liczba/ilość utrzymywanych urządzeń w i-tym województwie w r-tym roku, szt., ha, km, L i,2013 liczba/ilość utrzymywanych urządzeń w i-tym województwie w 2013 r., r numer roku (r = 2015, 2016,, 2030), 6

7 Δu r przyrost w r-tym roku liczby/ilości utrzymywanych urządzeń w kraju w stosunku do liczby/ilości utrzymywanych urządzeń w kraju w 2013 r. (wielkość stała dla danego rodzaju urządzeń), %, Lmax i,r maksymalna liczba/ilość urządzeń możliwych lub zasadnych do utrzymywania w i- tym województwie w r-tym roku. W przypadku UR (GO, TUZ) miarą ilości utrzymywanych urządzeń jest pole powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami. Miarą ilości utrzymywanych cieków (uregulowanych i nieuregulowanych), kanałów oraz wałów przeciwpowodziowych jest ich długość, zaś utrzymywanych stacji pomp i zbiorników wodnych ich liczba. Przyjęto zasadę, że wartość (%) wskaźnika Δu jest ta sama dla wszystkich województw i dla rozpatrywanej serii lat. Wartość ta może być różna w wyróżnionych seriach lat, tzn. wskaźnik ten inną wartość może przyjmować w latach , inną w , a jeszcze inną w latach , jak również może być różna w obrębie różnych rodzajów urządzeń wodnych i melioracyjnych. Wartości tego wskaźnika przyjmowano metodą ekspercką, biorąc pod uwagę ważność dla rozwoju rolnictwa poszczególnych rodzajów urządzeń wodnych i melioracyjnych oraz zwracając uwagę na wysokość kosztów utrzymywania urządzeń w kolejnych rozpatrywanych seriach lat. Obliczona na podstawie przyjętej wartości Δu liczba/ilość utrzymywanych urządzeń nie może przekraczać maksymalnej wartości. Dla i-tego województwa w r-tym roku, ze względów formalnych, maksymalna liczba/ilość Lmax i,r utrzymywanych urządzeń nie może przekraczać ewidencyjnego stanu tych urządzeń w 2013 r., co wynika z założenia, że do 2030 r. liczba/ilość urządzeń wodnych i melioracyjnych w województwie nie będzie się zmieniać. Założono, że w 2020 r. maksymalna powierzchnia z utrzymywanymi urządzeniami na TUZ Lmax 2020 w Polsce jest wielokrotnością powierzchni L 2013 z utrzymywanymi urządzeniami w 2013 r. W serii lat i długość cieków utrzymywanych w województwie może osiągać wartość maksymalną, którą obliczano zgodnie z zasadą, że w dolinowych systemach wodno-melioracyjnych system wodny powinien znajdować się w równowadze z systemem melioracyjnym, a jednocześnie powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych cieków nie powinny ulegać zmniejszeniu w stosunku do roku referencyjnego (2013 r.). Zagadnienie równoważenia systemu wodnego z systemem melioracyjnym szczegółowo omówiono w pracy pod redakcją naukową E. Kacy [KACA (red.) 2014b]. Równoważenie utrzymywanego na określonym poziomie systemu melioracyjnego TUZ z utrzymywanym na określonym poziomie systemem wodnym i jednocześnie niedopuszczanie do zwiększenia się w strukturze zmeliorowanej powierzchni TUZ powierzchni z urządzeniami nieutrzymywanymi oraz w strukturze cieków długości cieków nieutrzymywanych traktuje się jako cel strategiczny interwencji publicznej w rozwój utrzymywania urządzeń w dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie. Zakłada się, że w szczególnym, krańcowym, przypadku dolinowy system wodnomelioracyjny w województwie jest zrównoważony, gdy urządzenia melioracyjne na całej zmeliorowanej powierzchni TUZ i uregulowane cieki na całej długości w województwie są utrzymywane. W pozostałych przypadkach pole zmeliorowanej powierzchni TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych uregulowanych cieków wodnych w zrównoważonym dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie mogą być mniejsze od maksymalnych. Zmeliorowaną powierzchnię TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych uregulowanych cieków w zrównoważonym dolinowym systemie wodnomelioracyjnym i-tym województwie obliczano wg wzoru zaczerpniętego po drobnych modyfikacjach z pracy pod redakcją naukową E. Kacy [KACA (red.) 2014b]: 7

8 [(ksm LSMr i LSMo i ) lub (ksw LSWr i LSWo i )], to LSMx i = LSMo i ; LSWx i = LSWo i. ksm LSMr i LSMo i, to LSMx Jeżeli ksw LSWr [(ksm LSMr i < LSMo i ) i (ksw LSWr i < LSWo i )], to jeżeli i LSWo i = ksm LSMr i ; LSWx i = ksm LSMr i LSWo i i LSMo i ksm LSMr i < LSMo i, to LSMx [ { [ ksw LSWr i LSWo i = ksw LSWr i LSMo. i ; LSWx i LSWo i = ksw LSWr i i ]}. ] (2) gdzie: ksm współczynnik wielokrotności zmiany (korekcji) zakresu utrzymywania urządzeń w systemie melioracyjnym w kraju w stosunku do tego zakresu w roku referencyjnym (2013 r.), ksm 1, ksw współczynnik wielokrotności zmiany (korekcji) zakresu utrzymywania uregulowanych cieków w systemie wodnym kraju w stosunku do tego zakresu w roku referencyjnym, ksw 1, LSWx i, LSMx i obliczana odpowiednio długość utrzymywanych uregulowanych cieków i powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami w zrównoważonym dolinowym systemie wodno-melioracyjnym i-tego województwa, LSWr i, LSMr i odpowiednio rzeczywista (ewidencyjna) długość utrzymywanych uregulowanych cieków i rzeczywista zmeliorowana powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi w roku referencyjnym w i-tym województwie, LSWo i, LSMo i odpowiednio rzeczywista (ewidencyjna) długość cieków uregulowanych i rzeczywista (ewidencyjna) zmeliorowana powierzchnia TUZ w roku referencyjnym w i-tym województwie. 8

9 Limit długości cieków nieuregulowanych utrzymywanych We wzorze (2) iloczyny ksm. LSMr i i ksw. LSWr i oznaczają wymiary założonego (hipotetycznego) utrzymywanego dolinowego systemu wodno-melioracyjnego w i tym województwie. Są to odpowiednio: pole zmeliorowanej powierzchni TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość uregulowanych utrzymywanych cieków. Jeżeli taki system jest niezrównoważony w związku z niedoborem zmeliorowanej powierzchni TUZ z utrzymywanymi urządzeniami, tzn. gdy (ksm. LSMr i ) / (ksw. LSWr i ) < LSMo i /LSWo i, to system zrównoważony w i-tym województwie będzie charakteryzował się ksw i = ksw razy większą długością uregulowanych cieków utrzymywanych w stosunku do takiej długości w roku referencyjnym (2013) oraz co najmniej ksm i = ksm razy większą zmeliorowaną powierzchnią TUZ z utrzymywanymi urządzeniami w stosunku do takiej powierzchni w roku referencyjnym. Gdy ten założony system jest niezrównoważony w związku z nadmiarem zmeliorowanej powierzchni TUZ z utrzymywanymi urządzeniami, to system zrównoważony będzie charakteryzował się ksm i = ksm razy większą zmeliorowaną powierzchnią TUZ z utrzymywanymi urządzeniami oraz co najmniej ksw i = ksw razy większą długością utrzymywanych uregulowanych cieków. W szczególnym przypadku, tzn. gdy ksm. LSMr i > LSMo i lub ksw. LSWr i > LSWo i opisana tu interpretacja współczynników ksm i ksw nie będzie słuszna. Zakresy i koszty prac utrzymaniowych w średniookresowej perspektywie programowej (do 2020 r.) obliczano z założeniem możliwego co najmniej ksm = 1,3-krotnego wzrostu zmeliorowanej powierzchni TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i co najmniej ksw = 1,1- krotnego wzrostu długości utrzymywanych cieków uregulowanych i nieuregulowanych. Największy (8-krotny) wzrost zmeliorowanej powierzchni TUZ z urządzeniami utrzymywanymi planuje się w województwie zachodniopomorskim, zaś największy (2- krotny) wzrost długości utrzymywanych i nieutrzymywanych cieków w województwie wielkopolskim. W województwie zachodniopomorskim istnieje duży przerost wielkości utrzymywanego systemu wodnego nad melioracyjnym, w województwie wielkopolskim sytuacja jest odwrotna. W czternastu województwach wzrost długości utrzymywanych cieków nie powinien przekraczać 12%.. Tabela 1. Maksymalna dopuszczalna (limit) powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i maksymalna dopuszczalna (limit) długość utrzymywanych uregulowanych i nieuregulowanych cieków w 2020 r. Województwo Polska Zmeliorowana powierzchnia TUZ w 2013 r. Długość cieków uregulowanych w 2013 r. 9 Długość cieków nieuregulowanych w 2013 r. całkowita utrzymywa -na całkowita utrzymywa -na całkowita utrzymywa -na Limit powierzchni TUZ z urządzeniami utrzymywanymi LSMxi Limit długości cieków uregulowanych utrzymywanych LSWxi Współczynnik wzrostu powierzchni TUZ z urządzeniami utrzymywanymi ksmi Współczynnik wzrostu długości utrzymywanych cieków uregulowanych i nieuregulowanych kswi tys. ha km tys. ha km bez miana Dolnośląskie 127,7 33, ,30 1,12 Kujawsko-pomorskie 72,4 34, ,63 1,10 Lubelskie 167,1 30, ,93 1,10

10 Lubuskie 71,3 15, ,41 1,10 Łódzkie 72,6 29, ,67 1,10 Małopolskie 31,7 7, ,54 1,10 Mazowieckie 213,2 112, ,45 1,10 Opolskie 61,3 19, ,67 1,10 Podkarpackie 75,1 16, ,11 1,10 Podlaskie 165,3 61, ,50 1,10 Pomorskie 135,2 33, ,16 1,10 Śląskie 52,2 17, ,30 1,56 Świętokrzyskie 49,6 9, ,77 1,10 Warmińsko-mazurskie 219,0 52, ,48 1,10 Wielkopolskie 135,6 115, ,17 2,02 Zachodniopomorskie 137,2 17, ,02 1,07 POLSKA 1 786,5 605, Współczynniki zmienności ksm= 1,3 ksw= 1,1 źródło: opracowanie własne Zakładano zwiększenie planowanej długości utrzymywanych cieków nieuregulowanych w każdym (i-tym) województwie. Długość tę obliczano, mnożąc długość utrzymywanych cieków nieuregulowanych w roku referencyjnym (2013) przez współczynnik ksm i wielokrotności wzrostu długości utrzymywanych cieków uregulowanych Jednostkowe koszty utrzymywania Ważnym wskaźnikiem eksploatacyjnym, warunkującym koszty utrzymywania urządzeń, jest czas trwania cyklu utrzymywania danego rodzaju urządzeń. Czas ten będzie nazywany okresem cyklu utrzymywania lub krócej okresem utrzymywania. W trakcie takiego cyklu wykonuje się różnego rodzaju prace obsługowe, w tym prace konserwacyjne, remontowe, itp. Okres utrzymywania, oznaczany symbolem T i,r, może być zróżnicowany między województwami i latami. W przypadku i-tego województwa i r-tego roku jego wartość można obliczyć wg wzoru: T i,r = L i L i,r (3) gdzie: L i liczba/ilość urządzeń w i-tym województwie w roku referencyjnym (2013) wg ewidencji, szt., ha, km, L i,r liczba/ilość utrzymywanych urządzeń w i-tym województwie w r-tym roku, szt., ha, km. Ze wzoru (3) wynika, że okres T i,r będzie się skracał wraz ze wzrostem liczby/ilości urządzeń utrzymywanych. Od jego wartości będzie zależał średni jednostkowy koszt utrzymywania danego rodzaju urządzeń w województwie. Skracanie tego okresu będzie powodować spadek jednostkowych kosztów utrzymania. Przyjmuje się, że okres ten będzie skracany i docelowo osiągnie wartość T i,r = 1 rok. Będzie to oznaczać, że docelowo wszystkie urządzenia będą utrzymywane. Koszt jednostkowy utrzymywania ku i,r danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie w r-tym roku obliczano z wzoru: ku i,r = (1 + φ r 100 ) k(t) i (1 + pu (r 2013) 100 ) (4) gdzie: 10

11 k(t) i skorygowany koszt jednostkowy utrzymywania danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie w r-tym roku w funkcji od okresu utrzymywania T, zł. szt -1, zł. ha -1, zł. km -1, φ r współczynnik ponadnormatywnego wzrostu kosztów utrzymania urządzeń (φmax = 10%), pu wzrost procentowy (w stosunku do roku poprzedniego) kosztów jednostkowych utrzymania urządzeń w kraju (pu wskaźnik inflacji, wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych itp.), r numer roku z kosztem ku i,r (w pracy obliczenia wykonuje się dla r = 2015, 2020, 2030). Przyjmuje się, że współczynnik φ r ponadnormatywnego wzrostu kosztów utrzymania urządzeń rośnie liniowo, od wartości φ 2013 = 0% w 2013 r. do wartości maksymalnej tj. φ 2030 = φmax =10% w 2030 r. Przy tym założeniu wartość φ r w r-tym roku można wyrazić wzorem: φ r = φ max (r 2013) (5) 17 φmax współczynnik maksymalnego ponadnormatywnego wzrostu kosztów utrzymania urządzeń, %. Podstawę obliczenia skorygowanego kosztu jednostkowego k(t) i utrzymywania danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie z zadanym okresem utrzymywania T i stanowiła wartość k(t) i wyniku obliczeń wg zależności (rys. 1) k(t) i = k i, (T i T i,2013 ) jeżeli [ k(t) i kmin, to k(t) i = k(t) i k(t) i < kmin, to k(t) i = kmin ] (6) gdzie: k i,2013 koszt jednostkowy utrzymywania danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie w 2013 r, zł. ha -1, zł. km -1, zł. szt. -1, T i,2013 średni okres utrzymywania danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie w 2013 r., lata, T i średni okres utrzymywania danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie, lata, α współczynnik wzrostu jednostkowego kosztu utrzymywania urządzeń przy wzroście okresu ich utrzymywania o rok (rys. 1), zł. ha -1. rok -1, zł. km -1. rok -1, zł. szt. -1. rok -1, kmin minimalny dopuszczalny jednostkowy koszt utrzymania urządzeń w kraju, wyznaczony na podstawie analizy regresji, kosztu specyficznego lub inaczej, zł. szt. -1, zł. ha -1, zł. km -1 (rys.1). 11

12 k i,r - koszt jednostkowy, zł. ha ,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 k i,2013 kmin i=małopolskie Równanie regresji y = α. x + 38,4 R² = 0, ,0 T 0,0 i,2013 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Okres utrzymania T i,r, lata Rys. 1. Przykład zależności kosztu jednostkowego utrzymania urządzeń melioracyjnych danego rodzaju w województwach od okresu utrzymania w 2013 r., ze szczególnym uwzględnieniem województwa małopolskiego; źródło: opracowanie własne. Współczynnik α wyraża przeciętny w kraju wzrost kosztu utrzymywania danego rodzaju urządzeń gdy okres utrzymania wydłuża się o jeden rok. Koszt kmin wyznaczano na podstawie równania regresji k(t) = f(t) dla T = 1 rok (rys. 1). W przypadku gdy opracowanie zależności regresyjnej nie było możliwe lub zależność ta nie była istotna statystycznie, co miało najczęściej miejsce gdy dane pomiarowe charakteryzowały się małą zmiennością okresu T (wartość T w zakresie 1 2 lata), za α podstawiano zero (α = 0) zaś za kmin przyjmowano średni krajowy specyficzny koszt utrzymania urządzeń w 2013 r. Przez jednostkowy specyficzny koszt ks rozumie się koszt jednostkowy utrzymania urządzeń wodnych i melioracyjnych odniesiony do ilości tych urządzeń wg ewidencji. Koszt ten jest wynikiem podzielenia rocznych kosztów utrzymywania danego rodzaju urządzeń w województwie przez stan ewidencyjny tych urządzeń, np. wynikiem podzielenia rocznych kosztów utrzymywania kanałów w województwie przez stan ewidencyjny (długość) tych kanałów, niezależnie od tego, czy są one utrzymywane, czy nie. W przypadku zbiorników i stacji pomp przyjmowano kmin = 0. Oznacza to, że k i,r = k i,2013, czyli że jednostkowy koszt utrzymywania urządzeń był równy kosztowi jednostkowemu utrzymywania urządzeń w 2013 r. 3. Obliczanie zakresu, kosztów i priorytetów odbudowy (modernizacji) urządzeń melioracyjnych i wodnych w województwie 3.1. Zakres odbudowy Syntetyczne wyniki dotyczące rocznej liczby/ilości odbudowywanych urządzeń wodnych i melioracyjnych oraz rocznych nakładów inwestycyjnych na odbudowę (modernizację) tych urządzeń opracowano dla trzech okresów (serii) lat: , i Roczną w s-tej serii lat intensywność odbudów lo i,s danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie obliczano jako sumę: lo i,s = loz i,s + lob i (7) gdzie: 12

13 loz i,s roczna w s-tej serii lat liczba/ilość odbudowywanych w i-tym województwie urządzeń z grupy urządzeń do odbudowy w 2013 r., szt., tys. ha, km, lob i roczna liczba/ilość odbudowywanych w i-tym województwie na bieżąco urządzeń (wielkość niezależna od serii lat), szt., tys. ha, km, Założono stałą roczną w rozpatrywanej serii lat liczbę/ilość odbudów urządzeń. Planowaną intensywność odbudowy urządzeń do odbudowy w 2013 r. różnicowano w poszczególnych seriach lat (lata ; ; ). Podstawę obliczeń tej liczby/ilości w każdej serii stanowił stan ewidencyjny urządzeń do odbudowy (modernizacji) w roku referencyjnym (2013), planowana intensywność odbudowy oraz współczynniki zasadności odbudowy urządzeń w województwach w latach (seriach lat) i Stan ewidencyjny urządzeń do odbudowy pochodził ze zbioru Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), utworzonego na podstawie danych wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych (WZMiUW) z 2013 r. Wykorzystywano dwa rodzaje współczynników zasadności odbudowy. Były to współczynniki zasadności odbudowy urządzeń służących do odwodnień, do których zaliczono urządzenia melioracyjne na GO, stacje pomp, wały przeciwpowodziowe i kanały, oraz współczynniki zasadności odbudowy urządzeń służących do nawodnień, do których zaliczono urządzenia melioracyjne dolin rzecznych (TUZ) i zbiorniki wodne. Średnią roczną w i-tym województwie w s-tej serii lat liczbę/ilość loz i,s odbudowywanych urządzeń danego rodzaju z grupy urządzeń do odbudowy w 2013 r. obliczano wg wzoru: loz i,s = Lo moz s 100 Lo i w i,s (8) Lo i w i,s gdzie: Lo liczba/ilość danego rodzaju urządzeń do odbudowy w kraju w 2013 r., szt., tys. ha, km, Lo i liczba/ilość danego rodzaju urządzeń do odbudowy w i-tym województwie w 2013 r., szt., tys. ha, km, moz s roczny w s-tej serii lat udział odbudowywanych urządzeń danego rodzaju w liczbie/ilości tego rodzaju urządzeń do odbudowy w kraju w 2013 r., %, w i,s wskaźnik zasadności odbudowy nawodnień albo odwodnień w i-tym województwie w s-tej serii lat. Wzór (8) ma zastosowanie do czasu, gdy z obliczeń wynika, że proces zaległych odbudów jest zakończony, tzn. gdy wszystkie danego rodzaju urządzenia są odbudowane. Po tym czasie intensywność zaległych odbudów przyjmuje wartość zero. W takim przypadku średnia roczna w s-tej serii lat intensywność zaległych odbudów danego rodzaju urządzeń w i- tym województwie jest mniejsza od obliczonej wg wzoru (8). Z wzoru (8) wynika, że najwięcej odbudów planuje się w województwach charakteryzujących się dużą liczbą/ilością urządzeń do odbudowy w roku referencyjnym (2013) i dużym wskaźnikiem zasadności odbudowy. Do takich województw należy np. województwo wielkopolskie. Roczną intensywność lob i bieżących (zrealizowanych w danym roku) odbudów urządzeń w i-tym województwie obliczano na podstawie wzoru: lob i = mob 100 L i (9) gdzie: L i ewidencyjny stan urządzeń w i-tym województwie w 2013 r., szt., tys. ha, km, mob roczny udział urządzeń odbudowywanych na bieżąco w kraju, w całkowitej ilości/liczbie urządzeń w 2013 r., %, 13

14 Współczynnik mob może charakteryzować roczne procentowe zużycie techniczne lub ekonomiczne danego rodzaju urządzeń Wskaźnik zasadności odbudowy nawodnień albo odwodnień Każde województwo w Polsce charakteryzuje się specyficznymi uwarunkowaniami rozwoju melioracji. Należą do nich uwarunkowania przyrodnicze (klimatyczne, hydrologiczne, glebowo-wodne, przyrodniczo-ekologiczne), uwarunkowania społecznoekonomiczne (produkcyjno-ekonomiczne, społeczno-demograficzne) itp. Na podstawie tych uwarunkowań można wnioskować o zasadności (celowości) rozwoju melioracji w województwach. Miarą tej zasadności mogą być różnego rodzaju wskaźniki. Do nich należą zaproponowane w pracy pod redakcją Kacy [KACA red. 2014a] wskaźniki NFS. Są to: NFS1 - wskaźnik przyrodniczej zasadności (celowości) rozwoju nawodnień, NFS2 - wskaźnik przyrodniczej zasadności (celowości) rozwoju odwodnień, NFS3 - wskaźnik społeczno-ekonomicznej zasadności (celowości) rozwoju melioracji. Wartości tych wskaźników podano w tabeli 2. Wyniki punktowej oceny zasadności rozwoju melioracji w województwach, wykonanej na podstawie analizy głównych kierunków rozwoju, kierunków interwencji publicznej oraz obszarów wspierania działań prorozwojowych dotyczących rolnictwa i obszarów wiejskich, opisanych w strategiach rozwoju województw, zamieszczono w tabeli 2. Oceny te przeprowadzono metodą ekspercką, poprzez hierarchizację województw, a następnie przypisanie im oceny w skali punktowej od 1 do 5. Im wyższa ocena, tym większe znaczenie rolnictwa i obszarów wiejskich w województwie, tym większa też zasadność rozwoju melioracji. Strategiczne oceny celowości (zasadności) rozwoju melioracji w województwach były przedmiotem badań, których wyniki przedstawiono w monografii pod redakcją naukową Kacy [KACA (red.) 2014b] oraz w załączniku A. Tabela 2. Wartości wskaźników celowości rozwoju melioracji w województwach Liczba NFS Województwo punktów NFS1 NFS2 NFS3 Pkt Dolnośląskie 0,2 4,6-5,9 2 Kujawsko-pomorskie 4,7-2,9 13,6 5 Lubelskie -2,7-3,4-5,1 3 Lubuskie -2,7-6,5-8,4 3 Łódzkie -2,5 6,1 7,4 5 Małopolskie -0,9 3,6-6,0 2 Mazowieckie 5,0-0,5 8,1 3 Opolskie 8,9 6,0 3,0 4 Podkarpackie -3,0-5,0-12,1 2 Podlaskie 0,4 1,8 9,7 3 Pomorskie -11,0 6,0 3,5 1 Śląskie 3,6 5,7-4,7 2 Świętokrzyskie -5,0-8,2-8,8 2 Warmińsko-mazurskie 3,2-2,7-0,9 3 Wielkopolskie 0,5-8,3 14,0 5 Zachodniopomorskie 1,4 3,8-7,3 3 Objaśnienia: NFS1- wskaźnik przyrodniczej celowości rozwoju nawodnień w województwie, określany na podstawie uwarunkowań klimatycznych, hydrologicznych, glebowo-wodnych i przyrodniczo-ekologicznych, NFS2 - wskaźnik przyrodniczej celowości rozwoju odwodnień w województwie, określane na podstawie uwarunkowań klimatycznych, hydrologicznych, glebowo-wodnych i przyrodniczo-ekologicznych, 14

15 NFS3 - wskaźnik społeczno-gospodarczej celowości rozwoju melioracji w województwie, określany na podstawie zaangażowania melioracyjnego rolników, uwarunkowań gospodarczo-ekonomicznych i uwarunkowań społeczno-demograficznych, Pkt - punktowa ocena celowości rozwoju melioracji w województwie, określana poprzez analizę celów, głównych kierunków rozwoju, kierunków interwencji publicznej, obszarów wspierania działań prorozwojowych dotyczących rolnictwa i obszarów wiejskich, opisanych w strategiach rozwoju województw. Źródło: opracowanie własne na podstawie pracy pod red. Kacy [KACA red. 2014a]. Wartości wskaźnika w i,s we wzorze (8) zasadności odbudowy/modernizacji nawodnień i odwodnień w i-tym województwie i w s-tej perspektywie programowania (s = 1, 2; 1 oznacza lata , zaś 2 lata ) wyznaczano na podstawie wskaźnika NFS i,s wg wzoru: w i,s = NFS i,s + 15 (10) 30 Wartość wskaźnika NFS i,s obliczano w procesie hierarchizacji województw uproszczoną (nieklasyczną) wielokryterialną dialogową metodą liniowego porządkowania wariantów ELECTRE III, przyjmując poziom odcięcia (ang. NFS cutting level) λ = 0,5, biorąc za kryteria hierarchizacji wskaźniki celowości rozwoju melioracji w województwie podane w tabeli 2., a pozostałe wielkości z tabeli 3. Tabela 3. Wielkości stosowane w hierarchizacji województw metodą ELECTRE III, z uwzględnieniem perspektywy planistycznej i rodzaju działalności melioracyjnej (nawodnienia, odwodnienia) Wielkości w metodzie Nawodnienia Odwodnienia ELECTRE III Wskaźniki celowości wg tab. 2 NFS1 NFS3 Pkt NFS1 NFS3 Pkt NFS2 NFS3 Pkt NFS2 NFS3 Pkt Kierunek preferencji Waga wskaźnika celowości 0,2 0,5 0,3 0,5 0,25 0,25 0,2 0,5 0,3 0,5 0,25 0,25 α qj β qj 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 α pj β pj α vj β vj Objaśnienia: kierunek preferencji 1 w metodzie ELECTRA III oznacza, że wraz ze wzrostem wartości wskaźnika zwiększa się zasadność rozwoju melioracji w województwie. α qj, β qj, α pj, β pj, α vj, β vj - współczynniki do obliczania w ELECTRA III progów równoważności, progów preferencji oraz progów weta. Źródło: opracowanie własne. W wyniku hierarchizacji powstały cztery rankingi województw ze względu na zasadność rozwoju w nich nawodnień i rozwoju odwodnień w średnioterminowej (lata ) i długoterminowej (lata ) perspektywie programowej (tab. 4). Szczególnie istotne w tej hierarchizacji były wagi w i przypisane poszczególnym wskaźnikom celowości. W trakcie ich wyznaczania założono, że w okresie rozwój melioracji (nawodnień, odwodnień) powinien odbywać się głównie w tych województwach, w których w roku referencyjnym (2013 r.) istnieją korzystne uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne i społeczno-demograficzne, w których jest największa aktywność melioracyjna rolników oraz ze strategii rozwoju województwa wynika wsparcie dla rozwoju rolnictwa. Uwarunkowaniom tym odpowiadają wskaźniki NFS3 i Pkt celowości rozwoju melioracji w województwie. Nadano im wagi odpowiednio 0,5 i 0,3. Na drugim miejscu postawiono uwarunkowania przyrodnicze (klimatyczne, hydrologiczne, 15

16 glebowo-wodne, ekologiczne). Wskaźnikom celowości rozwoju melioracji, które odpowiadają tym uwarunkowaniom przypisano wagę 0,2. Założono również, że program rozwoju melioracji w latach powinien bazować w równej mierze na uwarunkowaniach przyrodniczych, społeczno-ekonomicznych i strategicznych. Wskaźnikom predestynacji, którym odpowiadają te uwarunkowania przypisano wagi po 0,5. Uzyskane wyniki (tabela 4) wskazują, że najbardziej celowy jest rozwój nawodnień w średnioterminowej perspektywie programowej w województwach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim, zaś w długoterminowej perspektywie w województwach kujawskopomorskim, opolskim, mazowieckim i wielkopolskim. Najmniej celowy rozwój nawodnień w średnioterminowej perspektywie programowej jest w województwach podkarpackim i świętokrzyskim, zaś w perspektywie długoterminowej w województwach świętokrzyskim, pomorskim i podkarpackim. Rozwój odwodnień jest najbardziej celowy w średnioterminowej perspektywie programowej w województwach kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i łódzkim, zaś w perspektywie długoterminowej w województwach łódzkim, opolskim i kujawsko-pomorskim. Tabela 4. Wartości wskaźników NFS i,s i w i,s Nawodnienia Odwodnienia Województwo i NFS i,1 w i,1 NFS i,2 w i,2 NFS i,1 w i,1 NFS i,2 w i,2 Dolnośląskie 1-4,75 0,34-3,01 0,40-4,17 0,36 0,50 0,52 Kujawsko-pomorskie 2 14,00 0,97 14,00 0,97 12,06 0,90 5,28 0,68 Lubelskie 3-2,69 0,41-6,34 0,29-3,33 0,39-5,96 0,30 Lubuskie 4-8,51 0,22-7,84 0,24-9,72 0,18-9,87 0,17 Łódzkie 5 7,00 0,73 2,14 0,57 10,49 0,85 14,15 0,97 Małopolskie 6-5,71 0,31-5,15 0,33-4,60 0,35-1,13 0,46 Mazowieckie 7 8,08 0,77 9,83 0,83 5,39 0,68 1,66 0,56 Opolskie 8 7,75 0,76 11,44 0,88 6,87 0,73 9,71 0,82 Podkarpackie 9-13,80 0,04-11,61 0,11-14,15 0,03-11,70 0,11 Podlaskie 10 8,35 0,78 3,72 0,62 8,46 0,78 4,45 0,65 Pomorskie 11-6,00 0,30-12,19 0,09 1,97 0,57 4,75 0,66 Śląskie 12-2,09 0,43 2,95 0,60-2,30 0,42 3,54 0,62 Świętokrzyskie 13-12,20 0,09-13,07 0,06-12,38 0,09-14,49 0,02 Warmińsko-mazurskie 14 2,64 0,59 6,42 0,71 0,57 0,52-3,13 0,40 Wielkopolskie 15 12,84 0,93 8,86 0,80 10,37 0,85-0,15 0,49 Zachodniopomorskie 16-4,90 0,34-0,16 0,49-5,53 0,32 2,38 0,58 Objaśnienia: NFS i,1, NFS i,2 wskaźniki celowości rozwoju melioracji (nawodnień i odwodnień w i-tym województwie w latach odpowiednio i w i1, w i2 - wskaźniki we wzoru 8 zasadności odbudowy w i-tym województwie urządzeń wodno-melioracyjnych do nawodnień albo odwodnień w latach odpowiednio i Źródło: opracowanie własne.. Zakres realizowanych odbudów oraz modernizacji urządzeń wodnych i melioracyjnych jest planowany z uwzględnieniem danych zawartych w tabeli 4. (wzór 8). Wyniki dotyczące nawodnień wpływają na zakres planowanych odbudów urządzeń melioracyjnych na TUZ w województwach i odbudów rolniczych zbiorników wodnych, zaś wyniki dotyczące odwodnień na zakres odbudów (modernizacji) urządzeń na GO (drenowania), urządzeń wodnych na ciekach, kanałów, wałów przeciwpowodziowych i pompowni melioracyjnych. 16

17 3.3. Koszty odbudowy Koszt jednostkowy odbudowy ko r urządzeń danego rodzaju w r-tym roku analizowanej serii lat wyrażano wzorem ko r = (1 + φ r 100 ) ko 2013 (1 + po (r 2013) 100 ) (11) gdzie: φ r współczynnik ponadnormatywnego wzrostu kosztów odbudowy urządzeń obliczany wg wzoru (5), (φmax =10%). ko 2013 jednostkowy koszt odbudowy danego rodzaju urządzeń w 2013 roku, zł. szt. -1, zł. ha -1, zł. km -1, itp., po coroczny wzrost jednostkowych kosztów odbudowy danego rodzaju urządzeń (wzrost w stosunku do roku poprzedniego, po wskaźnik inflacji, wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych itp.), %, r rok w analizowanej serii lat (r = 2014, 2015,, 2030). Koszty jednostkowe odbudowy danego rodzaju urządzeń pochodzą z bazy danych MRiRW (dane WZMiUW za 2013 r.). (tab. 5). Zakłada się, że są to wartości przeciętne w kraju. Tabela 5. Jednostkowe koszty odbudowy ko 2013 urządzeń danego rodzaju na ciekach oraz urządzeń wodnych i melioracyjnych w 2013 roku (dane MRiRW) GO TUZ UR urządzenia wały pompownie kanały zbiorniki na ciekach tys. zł. ha -1 tys. zł. km -1 tys. zł. szt -1 tys. zł. km -1 tys. zł. szt -1 17,7 17,7 17,7 374,6 832, , Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW Średni w s-tej serii lat roczny koszt odbudowy danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie obliczano, mnożąc średni w s-tej serii jednostkowy koszt odbudowy ko s przez roczny zakres odbudowy lo i,s danego rodzaju urządzeń w województwie w tej serii lat obliczony wg wzoru (7). Średni w s-tej serii jednostkowy koszt odbudowy ko s danego rodzaju urządzeń w i-tym województwie wyrażano wzorem: ko s = (1 + φ r 100 ) ko (1 + p (r 2013) o 1 + rk k rp s 100 ) rk s r=rp s (12) gdzie: rp s, rk s odpowiednio pierwszy i ostatni rok s-tej serii lat, Pozostałe oznaczenia jak we wzorze (11). Literatura do rozdziału II KACA E. (red. nauk.) 2014a. Uwarunkowania rozwoju melioracji w Polsce. Woda- Środowisko-Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe i Monografie. Nr 37. Falenty. Wydaw. ITP. W druku. 17

18 KACA E. (red. nauk.) 2014b. Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe i Monografie. Nr 38. Falenty Wydaw. ITP. W druku. MRiRW RRW-10 ze stanu ilościowego i utrzymania wód istotnych dla rolnictwa i urządzeń melioracji. Stan na koniec 2013 roku. Warszawa. GUS Ochrona środowiska. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa 18

19 III DIAGNOZA Z ELEMENTAMI PROGNOZY STANU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ UŻYTKÓW ROLNYCH Edmund Kaca 1. Informacje wprowadzające Strukturę użytkowania powierzchni kraju w opracowaniach GUS przedstawia się dwojako w ujęciu geodezyjnym i w ujęciu rolniczym. W ujęciu geodezyjnym użytki rolne (UR) zajmowały 18770,1 tys. ha (60% powierzchni kraju), w tym 13850,9 tys. ha stanowiły grunty orne, 2273,9 tys. ha łąki trwałe i 1615,6 tys. ha pastwiska trwałe stan na 1 stycznia 2013 r. Kryteria wydzielania powierzchni w ujęciu geodezyjnym zostały wprowadzone rozporządzeniem Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 III 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. Nr 38, poz. 454) i są niezmienne od 2002 roku. Uzasadnionym jest założenie, że obszary zmeliorowane to również użytki rolne w ujęciu rolniczym, a nawet użytki rolne w ujęciu geodezyjnym. W związku z tym, aby nie narazić się na zawyżanie udziału zmeliorowanej powierzchni w powierzchni użytków rolnych w ujęciu rolniczym, w dalszej części opracowania używa się pojęć użytków rolnych, gruntów rolnych, łąk trwałych i pastwisk trwałych w ujęciu geodezyjnym. W ujęciu rolniczym pojęcie powierzchnia użytków rolnych ma nieco inne znaczenie. W tym ujęciu wg danych GUS [2013] użytki rolne w czerwcu 2012 r. w Polsce zajmowały powierzchnię tylko tys. ha (47,9% powierzchni kraju). Funkcjonuje również pojęcie użytkowania gruntów w dobrej kulturze rolnej, czyli zgodnego z normami określonymi w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 III 2010 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 39, poz. 211 z późn. zm.). Powierzchnia użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej wynosiła tys. ha (46,5% powierzchni kraju). W powierzchni tej łąki trwałe zajmowały 2521 tys. ha (16,8%), a pastwiska trwałe 685 tys. ha (4,6%). 2. Stan odwodnień i nawodnień użytków rolnych w skali kraju Stan uwilgotnienia gleb użytków rolnych jest warunkowany m. in. obecnością systemów wodno-melioracyjnych oraz funkcjonalnością ich urządzeń. Na funkcjonalność mają wpływ rozwiązania techniczne, w tym struktura tych urządzeń w systemie, oraz ich stan techniczny. Panuje opinia, że systemy nieutrzymywane (niekonserwowane) mają zamiast pozytywnego negatywny wpływ na środowisko, w tym glebowe. W Polsce zmeliorowanych jest ok. 6,4 mln ha użytków rolnych (34,8% powierzchni użytków rolnych w ujęciu geodezyjnym), w tym ok. 4,6 mln ha gruntów ornych (33,2%) i 1,8 mln ha trwałych użytków zielonych (46,3%) (tab. 6). Są to znaczne powierzchnie, które powinny korzystnie warunkować rozwój rolnictwa. Problem polega jednak na tym, że urządzenia melioracyjne na tych powierzchniach w większości nie są utrzymywane w sprawności. W 2013 r. w skali kraju urządzenia melioracji szczegółowych utrzymywano na powierzchni ok. 2,9 mln ha UR, tj. na ok. 45% zmeliorowanej powierzchni. Oznacza to, że w Polsce urządzenia melioracyjne konserwuje się średnio tylko na co drugim hektarze lub urządzenia te są konserwowane średnio co drugi rok (rok przerwy między pracami utrzymaniowymi) na całej zmeliorowanej powierzchni. Najmniej urządzeń utrzymywano na trwałych użytkach zielonych (TUZ). W 2013 r. w skali kraju utrzymywano tutaj urządzenia na powierzchni 0,6 mln ha, co stanowi ok. 34% zmeliorowanej powierzchni TUZ. Oznacza to, że urządzenia melioracyjne tylko na co trzecim hektarze TUZ są utrzymywane lub też, że w Polsce na zmeliorowanej powierzchni TUZ 19

20 konserwuje się urządzenia melioracyjne średnio co trzeci rok (po wykonaniu prac utrzymaniowych dwa lata przerwy). Opisanym tu stanem melioracji można m. in. wyjaśniać niskie plonowanie TUZ. Wg GUS w 2012 r. średni w Polsce plon siana z łąk wynosił 52dt. ha - 1, zaś z pastwisk 38 dt. ha -1. Nieco lepsza sytuacja występowała na gruntach ornych (GO). W skali kraju w okresie ostatnich pięciu lat udział powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami melioracyjnymi w zmeliorowanej powierzchnia GO powoli się zwiększał. W 2013 r. udział ten wyniósł ok. 50%, urządzenia utrzymywano w tym czasie na powierzchni ok. 2,3 mln ha GO. Na co drugim hektarze zmeliorowanych GO utrzymywano urządzenia w stanie zdatności do użytkowania lub urządzenia te były konserwowane średnio raz na dwa lata. Podobny problem dotyczy także rowów melioracyjnych, pełniących funkcje odwadniające jak również ważne funkcje odbiorników wody z drenowań użytków zielonych i gruntów ornych. Urządzenia te utrzymuje się średnio co trzeci rok (dwa lata przerwy). Tabela 6. Stan ewidencyjny urządzeń melioracji wodnych i regulacji wód oraz potrzeby w zakresie ich odbudowy lub modernizacji i utrzymywania w 2013 r. Urządzenia melioracji wodnych oraz regulacji wód parametr CIEKI I URZĄDZENIA MELIORACJI WODNYCH PODSTAWOWYCH Cieki naturalne długość tys. km 69,8 21,7 46,8 Cieki naturalne nieuregulowane długość tys. km 26,4 27,1 Cieki naturalne uregulowane długość tys. km 43,4 58,8 Kanały długość tys. km 6,8 23,4 65,1 pojemność użyteczna mln m 3 276,9 9,2 Zbiorniki retencyjne rolnicze powierzchnia tys. ha 17,9 93,1 liczba szt ,6 Wały przeciwpowodziowe długość tys. km 8,5 48,6 87,2 Obszar chroniony przez wały powierzchnia mln ha 1,1 95,3 Melioracyjne stacje pomp wydajność m 3. s ,3 23,9 98,5 liczba szt ,9 94,5 Źródło: opracowanie własne wg danych MRiRW. Powierzchnia gruntów ornych objętych systemami nawodnień systematycznie się zmniejsza. W 1990 r. tymi systemami objęty był obszar o powierzchni 63 tys. ha, zaś w 2013 r. już tylko ok. 47 tys. ha. Systematycznie zmniejsza się również powierzchnia łąk i pastwisk objętych systemami nawodnień podsiąkowych. W 1990 r. powierzchnia ta wynosiła 428 tys. 20 Stan ewidencyjny jednostka miary wartość URZĄDZENIA MELIORACJI WODNYCH SZCZEGÓŁOWYCH Urządzenia: do odbudowy lub modernizacji utrzymywane % udziału w stanie ewidencyjnym Użytki rolne (UR) powierzchnia mln ha 6,4 22,9 45,2 Grunty orne (GO) powierzchnia mln ha 4,6 19,0 49,5 GO zdrenowane powierzchnia mln ha 4,0 48,0 GO przystosowane do nawodnień powierzchnia tys. ha 47,1 26,8 Trwałe użytki zielone (TUZ) powierzchnia mln ha 1, ,9 TUZ zdrenowane powierzchnia mln ha 0,4 27,0 TUZ przystosowane do nawodnień powierzchnia tys. ha ,5 Rowy melioracyjne długość tys. km ,1

21 szt tys. ha ha, zaś w 2013 r. 366 tys. ha. Zarówno urządzenia na gruntach ornych, jak i TUZ utrzymywane są tylko na niespełna 1/3 przystosowanej do nawodnień powierzchni. Systemy odwadniająco-nawadniające, czyli dwustronnego działania, na trwałych użytkach zielonych należą do mniejszości. Z danych statystycznych za 2013 r. wynika, że w Polsce prawie 3,9 mln ha było pokrytych trwałymi użytkami zielonymi (łąki, pastwiska). Zmeliorowanych było ok. 1,8 mln ha, z czego tylko 366 tys. ha było objęte systemami odwadniająco-nawadniającymi. Oznacza to, że tylko na 9% powierzchni trwałych użytków zielonych istnieje możliwość nawadniania i aż 36% tej powierzchni jest wyposażone tylko w systemy odwadniające, bez możliwości zatrzymywania wody np. opadowej czy roztopowej, na obiekcie. Przedstawiony stan ilościowy i techniczny melioracji skutkuje regresem nawodnień w Polsce. Liczba nawadnianych obiektów, powierzchnia nawadnianych użytków rolnych oraz ilość zużywanej wody są niewielkie (rys. 2). Zużycie wody nie zależy od warunków pogodowych w danym roku. W połowie lat osiemdziesiątych XX w. nawodnienia prowadzono na ponad 2 tys. obiektów, zajmujących powierzchnię prawie 350 tys. ha. Do nawodnień zużywano ok. 500 mln m 3 wody i ok. 50 mln m 3 ścieków. W 2012 r. nawodnieniami objęto tylko 675 obiektów zajmujących powierzchnię 67 tys. ha. Zużyto wówczas w tym celu tylko ok. 80 mln m 3 wody i ok. 1,6 mln m 3 ścieków. a) ,8 b)

22 c) hm ,1 Ścieki Woda Rys. 2. Charakterystyka nawodnień użytków rolnych: a) powierzchnia nawadniana w tys. ha, b) liczba nawadnianych obiektów, c) zużycie wody do nawodnień; źródło: opracowanie własne wg danych MRiRW [GUS ]). Ochrona przeciwpowodziowa użytków rolnych. Szczególne znaczenie ma tutaj stan koryt rzecznych i otaczających je wałów przeciwpowodziowych oraz stan melioracyjnych stacji pomp. Najbardziej narażone na powodzie i podtopienia są obszary polderowe ze stacjami pomp i obwałowanymi rzekami (np. poldery żuławskie), następnie obszary obwałowane, nie stanowiące stałych polderów i na koniec obszary przyrzeczne, bez obwałowań i stacji pomp. Źródłem zagrożenia terenów przyległych, w tym użytków rolnych, mogą być hydraulicznie niedrożne tzw. cieki (rzeki) rolnicze. Ich długość to prawie 70 tys. km, w tym 43 tys. km to cieki uregulowane. Nie wszystkie rzeki pełnią właściwie swoje funkcje przeciwpowodziowe. Według wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, w 2013 r. urządzenia melioracji podstawowych na długości ok. 15,2 tys. km cieków, tj. ok. 22% całkowitej ich długości, wymagały odbudowy. Cieki uregulowane nie były utrzymywane na 53% swej długości, zaś cieki nieuregulowane na 73% długości. Ok. 0,06% długości tych rzek jest wyposażone w wały przeciwpowodziowe, chroniące obszar o powierzchni ok. 1,1 mln ha, w tym głównie użytki rolne przed zalaniem wodami powodziowymi. Długość wałów w Polsce wynosi prawie 8,5 tys. km (tab. 5). Znaczna ich część nie spełnia wymagań stawianych tego typu budowlom. W 2013 r. wały wymagały odbudowy lub modernizacji na prawie 49% długości, a na 13% długości nie były utrzymywane. Należy przypuszczać, że podobny stan występuje obecnie, co zagraża bezpieczeństwu obszarów chronionych. Powodziom, szczególnie tzw. opadowym rozlewowym i opadowym nawalnym oraz roztopom wiosennym, towarzyszą podtopienia użytków rolnych. Na intensywność tego niekorzystnego zjawiska wpływa nie tylko hydrauliczna drożność rzek i kanałów oraz stan techniczny wałów przeciwpowodziowych, lecz również stan techniczny stacji pomp melioracyjnych odwadniających tereny polderowe oraz stan techniczny szczegółowych melioracji odwadniających. Melioracyjne stacje pomp odwadniają zawale o powierzchni ok. 0,6 mln ha. W 2013 r. funkcjonowało 587 stacji pomp, z czego ok. 24% wymagało odbudowy lub modernizacji, 5% stacji pomp nie było utrzymywane (tab. 5). Do stacji wymagających odbudowy lub modernizacji należą obiekty stare, charakteryzujące się małą sprawnością energetyczną i dużą zawodnością działania. Ochrona przed skutkami susz. W ochronie tej znaczenie mają m. in. liczebność i stan urządzeń do retencjonowania i rozrządu wody, stan systemów nawadniających i powierzchnia użytków rolnych nimi pokryta oraz organizacja nawodnień. Pojemność użytkowa rolniczych zbiorników wodnych administrowanych przez WZMiUW, położonych najbliżej miejsca potencjalnych nawodnień, nie jest duża i w 2013 r. wynosiła ok. 277 mln 22

23 m 3 (tab. 5). Do nawodnień można wykorzystywać również wodę z innych źródeł, w tym z podpiętrzonych jezior (ok. 26 mln m 3 ) i wykazywanych w sprawozdawczości WZMiUW innych zbiorników wodnych (25 mln m 3 ). W wyjątkowych przypadkach wodę można pobierać ze zbiorników przeciwpowodziowych (np. Zbiornik Zegrzyński). Zazwyczaj jednak to źródło wody jest znacznie oddalone od obszarów nawodnień i zasila w wodę duże rzeki i górskie dopływy tych rzek. Nie wszystkie zbiorniki administrowane przez WZMiUW są sprawne. Na części z nich nie można uzyskać projektowanej pojemności. Według szacunków wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, w 2013 r. modernizacji lub odbudowy wymagały zbiorniki wodne o pojemności ponad 26 mln m 3 (9% istniejącej pojemności). Możliwość nawadniania i odwadniania zapewniają różnego rodzaju kanały, mające bezpośrednią łączność z ciekami. Ich długość wynosi 6,8 tys. km, przy czym utrzymuje się kanały na 65% ich długości, a do odbudowy kwalifikują się kanały na 23% długości. Na przebieg skutków susz mniejszy wpływ ma stan cieków wodnych pełniących w okresie susz funkcję urządzeń rozrządu wody. Na utrzymanie urządzeń melioracji wodnych przeznacza się niewielkie środki, np. na utrzymanie urządzeń melioracji szczegółowych 59 zł. ha -1, zaś na utrzymanie liniowych urządzeń melioracji podstawowych (cieki uregulowane, cieki nieuregulowane, kanały, wały p.-pow.) od 7 do 10 tys. zł. km -1 długości (tab. 7). Ilość tych środków zależy od wystąpienia powodzi lub nie. Można twierdzić, że z uwagi na małe zaangażowanie środków na utrzymanie urządzeń melioracyjnych stan techniczny utrzymywanych urządzeń jest co najwyżej dostateczny. Tabela 7. Jednostkowe roczne koszty utrzymania wód oraz urządzeń melioracji wodnych szczegółowych i podstawowych Wyszczególnienie Jednostka Koszty w roku: miary Melioracje szczegółowe zł. ha -1 42,0 47,0 48,7 48,9 52,8 56,3 59,0 Melioracje w SW 1) zł. ha -1 21,7 22,8 23,3 32,6 25,8 29,2 31,7 Cieki uregulowane tys. zł. km -1 5,5 5,3 5,0 6,3 8,9 6,7 6,2 Cieki nieuregulowane tys. zł. km -1 6,1 5,3 6,4 8,8 8,4 7,0 5,8 Kanały tys. zł. km -1 5,2 4,4 3,6 3,9 7,2 6,4 5,7 Wały przeciwpowodziowe tys. zł. km -1 4,1 4,1 4,1 19,2 9,6 7,3 6,4 Zbiorniki retencyjne tys. zł. ha -1 b.d. b.d. 0,3 0,5 0,5 0,6 0,6 Stacje pomp tys. zł. szt ,6 66,0 75,2 99,7 104,0 94,6 97,8 1) Koszty w przeliczeniu na hektar powierzchni UR objętych działalnością spółek wodnych. Źródło: Opracowanie własne wg danych MRiRW [MRiRW 2013]. 3. Stan melioracji szczegółowych UR w województwach Stan zmeliorowania użytków rolnych (UR) w Polsce jest znacznie zróżnicowany. Wg ewidencji WZMiUW (stan na r.), największy odsetek zmeliorowanej powierzchni UR przypada na województwa wielkopolskie (52% UR, w tym 53% GO i 48% TUZ), warmińsko-mazurskie (49%, w tym 46% GO i 56% TUZ) i pomorskie (48%, w tym 41 % GO i najwięcej bo aż 74% TUZ) (tab. 8). Najmniejszy odsetek zmeliorowanej powierzchni UR przypada na województwa południowo wschodniej Polski. Są to województwa: świętokrzyskie (17% UR, w tym 12 % GO i 36% TUZ), lubelskie (19%UR, w tym 11% GO i 51% TUZ), małopolskie (24% GO, w tym 26% GO i 17% TUZ) i podkarpackie (25% UR, w tym 24% GO i 28% TUZ). 23

24 Tabela 8. Stan zmeliorowania w województwach i Polsce (stan na r.) Powierzchnia geodezyjna Powierzchnia UR geodezyjna GO Województwo/ Polska Powierzchnia geodezyjna TUZ razem zmeliorowana razem zmeliorowana razem zmeliorowana tys. ha tys. ha % tys. ha tys. ha % tys. ha tys. ha % Dolnośląskie 1131,0 442,9 39,2 873,8 315,2 36,1 257,2 127,7 49,7 Kujawsko-pomorskie 1125,9 462,6 41,1 994,0 390,2 39,3 132,0 72,4 54,9 Lubelskie 1647,3 317,9 19,3 1320,2 150,8 11,4 327,1 167,1 51,1 Lubuskie 539,5 176,5 32,7 402,8 105,3 26,1 136,7 71,3 52,1 Łódzkie 1205,1 473,5 39,3 1003,3 400,9 40,0 201,8 72,6 36,0 Małopolskie 851,2 203,3 23,9 659,7 171,6 26,0 191,5 31,7 16,6 Mazowieckie 2231,5 777,4 34,8 1705,3 564,2 33,1 526,2 213,2 40,5 Opolskie 577,2 248,5 43,1 491,4 187,2 38,1 85,8 61,3 71,5 Podkarpackie 881,9 220,6 25,0 610,2 145,4 23,8 271,7 75,1 27,7 Podlaskie 1168,8 350,8 30,0 769,5 185,5 24,1 399,3 165,3 41,4 Pomorskie 885,7 421,8 47,6 702,7 286,6 40,8 183,0 135,2 73,9 Śląskie 595,7 202,6 34,0 457,0 150,4 32,9 138,7 52,2 37,7 Świętokrzyskie 682,2 115,6 17,0 544,0 66,0 12,1 138,3 49,6 35,9 Warmińsko-mazurskie 1271,1 620,6 48,8 881,1 401,6 45,6 390,0 219,0 56,2 Wielkopolskie 1858,7 974,1 52,4 1575,0 838,5 53,2 283,8 135,6 47,8 Zachodniopomorskie 1087,6 404,9 37,2 861,2 267,7 31,1 226,4 137,2 60,6 POLSKA 17740,4 6413,6 36, ,9 4627,0 33,4 3889,5 1786,6 45,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Istnieje statystycznie ścisła korelacja (współczynnik korelacji liniowej istotny na poziomie istotności α = 0,01) między powierzchnią UR całkowitą i zmeliorowaną. Zależność tę można przedstawić w postaci linii prostej (rys. 3). Oznacza to, że w województwach o małej powierzchni UR (GO i TUZ) zmeliorowana powierzchnia tych użytków jest mała. 24

25 Powierzchnia TUZ zmeliorowana, tys. ha Powierzchnia GO zmeliorowanych, tys. ha a) 1000,0 800,0 600,0 y = 0,411x - 66,4 R² = 0,6326 wielkopolskie 400,0 200,0 lubelskie 0,0 0,0 500,0 1000,0 1500,0 2000,0 Powierzchnia GO, tys. ha b) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 y = 0,424x + 8,6 R² = 0,7386 0,0 0,0 100,0 200,0 300,0 400,0 500,0 600,0 Powierzchnia TUZ, tys. ha Rys. 3. Związek powierzchni zmeliorowanej z powierzchnią z utrzymywanymi urządzeniami (stan na r.) a) grunty orne (GO), b) trwałe użytki zielone (TUZ); źródło: opracowanie własne. Podstawowe systemy melioracyjne na GO to systemy odwodnień za pomocą drenów i rowów. Nawodnienia są prowadzone na niewielkim obszarze. Największa powierzchnia zmeliorowanych (odwadnianych) GO występuje w województwach wielkopolskim (838 mln ha) i mazowieckim (564 tys. ha), zaś najmniejsza w województwach świętokrzyskim (66 tys. ha) i lubuskim (105 tys. ha) tabela 9. Tylko część urządzeń melioracyjnych jest utrzymywanych w sprawności i zdatności technicznej. Najwięcej w województwach wielkopolskim (85% zmeliorowanej powierzchni GO) i podlaskim (71%), zaś najmniej w województwach lubuskim (14%) i zachodniopomorskim (14%). Najwięcej urządzeń do odbudowy jest w województwach dolnośląskim (34%) i warmińsko-mazurskim (33%), a najmniej w województwach małopolskim (4%) i lubelskim (6%). Duży odsetek urządzeń nie utrzymywanych skutkuje zmniejszeniem plonowania wynikłym z opóźnionego terminu rozpoczęcia wegetacji i nadmiernego uwilgotnienia gleb po rozlewnych opadach deszczu. 25

26 Tabela 9. Stan zmeliorowania (odwodnień) gruntów ornych (GO) stan na r. Województwo/Polska razem (100%) Powierzchnia zmeliorowanych GO z utrzymywanymi urządzeniami z urządzeniami do odbudowy Okres utrzymania T tys. ha tys. ha % tys. ha % lata Dolnośląskie 315,2 91,9 29,2 105,8 33,6 3,4 Kujawsko-pomorskie 390,2 214,7 55,0 84,5 21,7 1,8 Lubelskie 150,8 44,8 29,7 8,9 5,9 3,4 Lubuskie 105,3 14,5 13,8 30,5 29,0 7,3 Łódzkie 400,9 253,1 63,1 25,3 6,3 1,6 Małopolskie 171,6 34,8 20,3 6,4 3,7 4,9 Mazowieckie 564,2 364,4 64,6 31,3 5,5 1,5 Opolskie 187,2 68,8 36,8 42,3 22,6 2,7 Podkarpackie 145,4 53,1 36,5 8,9 6,2 2,7 Podlaskie 185,5 131,5 70,9 12,2 6,6 1,4 Pomorskie 286,6 70,3 24,5 70,3 24,5 4,1 Śląskie 150,4 63,7 42,4 35,6 23,7 2,4 Świętokrzyskie 66,0 12,7 19,3 7,3 11,1 5,2 Warmińsko-mazurskie 401,6 117,5 29,2 134,2 33,4 3,4 Wielkopolskie 838,5 716,9 85,5 232,5 27,7 1,2 Zachodniopomorskie 267,7 38,1 14,2 42,2 15,8 7,0 POLSKA 4627,0 2290,8 49,5 878,2 19,0 2,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Istnieje wyraźny (istotny statystycznie) związek między powierzchnią zmeliorowanych GO a powierzchnią GO z urządzeniami utrzymywanymi (rys. 4) oraz między zmeliorowaną powierzchnią GO a powierzchnią GO z urządzeniami przewidywanymi do odbudowy (rys. 5). Oznacza to, że wielkość zmeliorowanej powierzchni GO może być wskaźnikiem wielkości powierzchni z urządzeniami utrzymywanymi i z urządzeniami przewidywanymi do odbudowy. Zdarzają się wyjątki od tej reguły. Można je pokazać na przykładzie województwa wielkopolskiego, w którym utrzymuje się więcej urządzeń na GO i więcej urządzeń jest do odbudowy, niż wynikałoby to z reguły. Z kolei w województwach mazowieckim i łódzkim przewiduje się znacznie mniej urządzeń do odbudowy niż wynikałoby to z reguły. 26

27 Powierzchnia GO z urządzeniami do odbudowy, tys. ha Powierzcnia GO z urządzeniami utrzymywanymi, tys. ha 800,0 700,0 wielkopolskie 600,0 500,0 400,0 300,0 y = 0,0201x 1,5193 R² = 0,8289 mazowieckie 200,0 100,0 0,0 0,0 200,0 400,0 600,0 800,0 1000,0 Rys. 4. Związek między powierzchnią zmeliorowanych gruntów ornych (GO) a powierzchnią GO z urządzeniami utrzymywanymi w województwach (stan na r.); źródło: opracowanie własne.. 250,0 200,0 Powierzchnia zmeliorowanych GO, tys. ha y = 0,2424x - 15,206 R² = 0,6328 wielkopolskie 150,0 100,0 50,0 Rys. 5. Związek między powierzchnią zmeliorowanych gruntów ornych (GO) a powierzchnią GO z urządzeniami do odbudowy w województwach (stan na r.); źródło: opracowanie własne.. Stan melioracji TUZ jest silnie warunkowany stanem technicznym dolinowych systemów wodno-melioracyjnych, w szczególności zaś stanem systemów melioracyjnych szczegółowych urządzeń melioracji odwadniających i nawadniających. Powierzchnia zmeliorowanych TUZ w województwach wynosi od 30 do ponad 200 tys. ha (tab. 10). Największa powierzchnia zmeliorowanych TUZ występuje w województwach warmińskomazurskim (219 tys. ha) i mazowieckim (213 tys. ha), zaś najmniejsza w województwach małopolskim (32 tys. ha) i świętokrzyskim (50 tys. ha). Niewielka część urządzeń melioracyjnych jest utrzymywana. Regułą jest, że urządzenia utrzymuje się na powierzchni od 20 do 50% powierzchni zmeliorowanej TUZ. Wyjątek stanowi województwo zachodniopomorskie, w którym urządzenia utrzymuje się tylko na 12% zmeliorowanej 27 łódzkie mazowieckie 0,0 0,0 200,0 400,0 600,0 800,0 1000,0 Powierzchnia zmeliorowanych GO, tys. ha

28 powierzchni i województwo wielkopolskie z urządzeniami utrzymywanymi na 85% zmeliorowanej powierzchni. Urządzenia na TUZ wymagają odbudowy i modernizacji. Największe potrzeby występują w województwie wielkopolskim, w którym na odbudowę oczekują urządzenia na powierzchni 54%, zaś najmniejsze w województwie podkarpackim (8%). Tabela 10. Stan zmeliorowania (odwodnień) trwałych użytków zielonych (TUZ) stan na r. Powierzchnia zmeliorowanych TUZ Województwo Polska razem (100%) z utrzymywanymi urządzeniami z urządzeniami do odbudowy Okres utrzymania T tys. ha tys. ha % tys. ha % lata Dolnośląskie 127,7 33,1 25,9 56,2 44,0 2,3 Kujawsko-Pomorskie 72,4 34,4 47,6 24,4 33,6 3,0 Lubelskie 167,1 30,1 18,0 54,1 32,4 3,1 Lubuskie 71,3 15,7 22,1 30,3 42,5 2,4 Łódzkie 72,6 29,7 40,9 9,2 12,6 7,9 Małopolskie 31,7 7,1 22,3 3,3 10,4 9,6 Mazowieckie 213,2 112,3 52,7 62,0 29,1 3,4 Opolskie 61,3 19,6 32,0 12,7 20,6 4,8 Podkarpackie 75,1 16,9 22,5 6,4 8,5 11,7 Podlaskie 165,3 61,2 37,0 73,1 44,2 2,3 Pomorskie 135,2 33,2 24,6 40,2 29,8 3,4 Śląskie 52,2 17,7 33,8 13,2 25,2 4,0 Świętokrzyskie 49,6 9,1 18,2 13,9 28,0 3,6 Warmińsko-Mazurskie 219,0 52,9 24,2 80,3 36,7 2,7 Wielkopolskie 135,6 115,7 85,4 73,0 53,9 1,9 Zachodniopomorskie 137,2 17,1 12,4 40,4 29,5 3,4 POLSKA 1786,6 605,8 33,9 592,5 33,2 3,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Podobnie jak w przypadku GO, na TUZ również istnieje wyraźny (istotny statystycznie) związek między powierzchnią zmeliorowanych TUZ a powierzchnią TUZ z urządzeniami utrzymywanymi (rys. 6) oraz między powierzchnią zmeliorowanych TUZ a powierzchnią TUZ z urządzeniami przewidywanymi do odbudowy (rys. 7). Także w tym przypadku powierzchnia zmeliorowanych TUZ może być wskaźnikiem powierzchni z urządzeniami utrzymywanymi i z urządzeniami przewidywanymi do odbudowy. Od tej reguły też zdarzają się wyjątki (woj. wielkopolskie). 28

29 Powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami, tys. ha Powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi, tys. ha 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 y = 0,3762x - 4,1492 R² = 0,449 wielkopolskie 0,0 0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 250,0 Powierzchnia zmeliorowanych TUZ, tys. ha Rys. 6. Związek między powierzchnią zmeliorowanych trwałych użytków zielonych (TUZ) a powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi w województwach (stan na r.); źródło: opracowanie własne.. 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 y = 0,4053x - 8,2275 R² = 0,8139 0,0 0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 250,0 Zmeliorowana powierzchnia TUZ, tys. ha Rys. 7. Związek między powierzchnią zmeliorowanych trwałych użytków zielonych (TUZ) a powierzchnią TUZ z urządzeniami do odbudowy w województwach (stan na r.); źródło: opracowanie własne.. W rolnictwie na wysokim poziomie rozwoju zasadą jest, że użytki rolne odwadniane powinny być również wyposażone w systemy nawadniające. Na TUZ powinny być to systemy nawodnień podsiąkowych (systemy odwadniające wyposażone w budowle piętrzące i doprowadzenie wody), zaś na GO systemy nawodnień ciśnieniowych. Systemy nawadniające w województwach występują w małej ilości (tab. 11), nawet na TUZ. Oznacza to duże straty w plonach w razie wystąpienia susz. 29

30 Tabela. 11. Stan nawodnień trwałych użytków zielonych (TUZ) i gruntów ornych (GO) na tle odwodnienia (stan na r.) Powierzchnia TUZ Powierzchnia GO z urządzeniami do z urządzeniami do nawadniania nawadniania Województwo/ Polska Odwadniana powierzchnia TUZ razem (100% ) 30 Powierzchnia odwadnia -nych GO razem (100% ) utrzymywanymi utrzymywanymi tys. ha tys. ha tys. ha % tys. ha tys. ha tys. ha % Dolnośląskie 127,7 2,5 0,2 6,1 315,2 0,9 0,02 2,6 Kujawsko-pomorskie 72,4 7,8 1,5 19,8 390,2 4,0 1,6 39,8 Lubelskie 167,1 47,3 4,0 8,5 150,8 0,4 0,1 16,7 Lubuskie 71,3 20,9 5,9 28,4 105,3 5,3 1,1 21,6 Łódzkie 72,6 15,4 6,9 45,0 400,9 0,3 0,0 6,9 Małopolskie 31,7 0,7 0,0 0,0 171,6 0,2 0,0 0,0 Mazowieckie 213,2 55,8 16,2 29,0 564,2 1,0 0,2 25,8 Opolskie 61,3 3,9 0,5 13,8 187,2 2,1 1,6 77,6 Podkarpackie 75,1 6,7 0,5 7,0 145,4 0,3 0,0 0,0 Podlaskie 165,3 61,1 22,5 36,8 185,5 0,1 0,01 1,1 Pomorskie 135,2 33,6 8,2 24,3 286,6 14,3 0,1 0,5 Śląskie 52,2 3,6 0,1 1,4 150,4 0,0 0,0 0,0 Świętokrzyskie 49,6 9,5 0,9 9,8 66,0 0,2 0,0 0,0 Warmińsko-mazurskie 219,0 23,7 2,8 11,8 401,6 5,0 0,0 0,0 Wielkopolskie 135,6 34,3 29,2 85,1 838,5 14,3 10,4 72,4 Zachodniopomorskie 137,2 38,6 1,0 2,6 267,7 4,8 0,9 18,5 POLSKA 1786,6 365,5 100,4 27,5 4627,0 53,1 16,0 30,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Prawie wszystkie urządzenia melioracyjne na obszarach GO i TUZ chronionych wałami, a szczególnie na obszarach pod wpływem stacji pomp są utrzymywane w zdatności i sprawności technicznej (tab. 12). Wyjątek od tej reguły stanowią urządzenia melioracyjne na obszarach chronionych wałami w województwach podlaskim (urządzenia melioracyjne utrzymywane na 43% powierzchni chronionej wałami), opolskim (75%) i śląskim (80%). Również w województwie dolnośląskim urządzenia nie są utrzymywane na znacznej części powierzchni będącej pod wpływem stacji pomp 21%. Tabela 12. Powierzchnia obszarów chronionych wałami i oddziaływania stacji pomp (stan na r.) oraz utrzymywania urządzeń w 2013 r. Obszary chronione Obszary oddziaływania wałami stacji pomp Województwo Polska razem (100%) utrzymywane razem (100%) utrzymywane tys. ha tys. ha % tys. ha tys. ha % Dolnośląskie 161,5 161,5 100,0 17,9 14,1 79,0 Kujawsko-pomorskie 40,9 40,9 100,0 41,6 41,4 99,6 Lubelskie 26,6 25,0 94,0 18,9 16,7 88,8 Lubuskie 129,9 125,3 96,4 79,2 79,2 100,0 Łódzkie 10,6 10,6 100,0 0,1 0,1 100,0

31 Okres utrzymania T Małopolskie 108,8 98,4 90,4 37,0 37,0 100,0 Mazowieckie 116,5 107,9 92,6 70,0 68,1 97,4 Opolskie 43,2 32,4 75,0 7,1 7,1 100,0 Podkarpackie 73,3 72,6 99,0 4,6 4,6 100,0 Podlaskie 7,7 3,3 43,3 18,8 18,8 100,0 Pomorskie 140,9 140,9 100,0 112,0 112,0 100,0 Śląskie 20,1 16,0 79,6 1,7 1,7 100,0 Świętokrzyskie 49,9 49,8 99,9 3,6 3,6 100,0 Warmińsko-mazurskie 37,9 37,6 99,2 43,5 42,6 97,9 Wielkopolskie 77,3 77,3 100,0 64,1 64,1 100,0 Zachodniopomorskie 56,2 49,9 88,7 88,7 88,7 100,0 POLSKA 1101,3 1049,3 95,3 608,6 599,9 98,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Podsumowując część dotyczącą stanu zmeliorowania UR należy zauważyć duże zróżnicowanie między województwami w zakresie stopnia utrzymywania urządzeń melioracyjnych (tab. 13). Największy odsetek UR z urządzeniami utrzymywanymi występuje w województwie wielkopolskim (86%), a następnie w województwach mazowieckim (61%), łódzkim (60%), podlaskim (55%) i kujawsko-pomorskim (54%). Oznacza to, że urządzenia na zmeliorowanej powierzchni są poddawane procesom utrzymania co T = 1,2 roku (woj. wielkopolskie), co 1,6 (mazowieckie), 1,7 (łódzkie) i 1,8 roku (podlaskie). Tabela 13. Stan zmeliorowania i potrzeba odbudowy urządzeń melioracyjnych na UR (stan na r.) oraz zakres i koszty utrzymania urządzeń w 2013 r. Koszt utrzymania Powierzchnia zmeliorowanych UR urządzeń jednostkowy Województwo/ Polska razem (100%) z utrzymywanymi urządzeniami z urządzeniami do odbudowy łączny (rzeczywisty) specyficzny tys. ha tys. ha % tys. ha % lata tys. zł zł. ha -1 zł. ha -1 Dolnośląskie 442,9 125,0 28,2 162,1 36,6 3, ,7 41,1 Kujawsko-pomorskie 462,6 249,2 53,9 108,9 23,5 1, ,1 43,1 Lubelskie 317,9 74,9 23,6 63,0 19,8 4, ,4 13,1 Lubuskie 176,5 30,2 17,1 60,8 34,4 5, ,3 17,5 Łódzkie 473,5 282,8 59,7 34,5 7,3 1, ,0 13,7 Małopolskie 203,3 41,8 20,6 9,7 4,8 4, ,8 29,6 Mazowieckie 777,4 476,7 61,3 93,3 12,0 1, ,8 31,8 Opolskie 248,5 88,5 35,6 54,9 22,1 2, ,8 35,2 Podkarpackie 220,6 70,0 31,7 15,3 7,0 3, ,8 29,1 Podlaskie 350,8 192,6 54,9 85,3 24,3 1, ,8 26,8 Pomorskie 421,8 103,5 24,5 110,5 26,2 4, ,8 27,0 Śląskie 202,6 81,4 40,2 48,8 24,1 2, ,8 35,7 Świętokrzyskie 115,6 21,8 18,9 21,2 18,3 5, ,6 9,2 Warmińsko-mazurskie 620,6 170,4 27,5 214,4 34,6 3, ,7 16,7 Wielkopolskie 974,1 832,6 85,5 305,5 31,4 1, ,7 27,1 Zachodniopomorskie 404,9 55,2 13,6 82,6 20,4 7, ,4 17,9 31

32 Powierzchnia zmeliorowanych UR z urządzeniami do odbudowy, tys. ha Powierzchnia zmeliorowanych UR z urządzeniami utrzymywanymi, ha POLSKA 6413,6 2896,6 45,2 1470,7 22,9 2, ,0 26,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW Między powierzchnią zmeliorowanych UR a powierzchnią UR z utrzymywanymi urządzeniami istnieje zależność liniowa, a ściślej zależność potęgowa (rys. 8). Oznacza to, że na podstawie zmeliorowanej powierzchni można z dość dużą dokładnością obliczyć powierzchnię utrzymywaną. 900,0 800,0 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 y = 0,818 x - 146,8 R² = 0,8137 wielkopolskie y = 0,0132x 1,5489 R² = 0,8131 0,0 0,0 200,0 400,0 600,0 800,0 1000,0 1200,0 Powierzchnia zmeliorowanych UR, ha Rys. 8. Związek między powierzchnią zmeliorowanych użytków rolnych (UR) a powierzchnią UR z urządzeniami utrzymywanymi w województwach (stan na r.); źródło: opracowanie własne.. Znaczna część urządzeń wymaga odbudowy (modernizacji) - najwięcej w województwach dolnośląskim (37%), warmińsko-mazurskim (35%) i lubuskim (34%). Między powierzchnią zmeliorowanych UR a powierzchnią UR z urządzeniami utrzymywanymi istnieje dość ścisła zależność liniowa (rys. 9). 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 y = 0,2784x - 19,7 R² = 0,6763 0,0 0,0 200,0 400,0 600,0 800,0 1000,0 1200,0 Powierzchnia zmeliorowanych UR, tys. ha Rys. 9. Związek między powierzchnią zmeliorowanych użytków rolnych (UR) a powierzchnią UR z urządzeniami do odbudowy w województwach (stan na r.); źródło: opracowanie własne.. 32

33 Wartości jednostkowego kosztu rzeczywistego utrzymania urządzeń melioracyjnych w województwie i wartości jednostkowego kosztu specyficznego, czyli kosztu utrzymywania urządzeń na powierzchni jednego hektara zmeliorowanej powierzchni (niekoniecznie z urządzeniami utrzymywanymi) zestawiono w tabeli 13. Koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń zależy od okresu utrzymaniowego T. Można oczekiwać, że gdy okres T jest krótki np. jak w województwie wielkopolskim (T = 1,2 lata), koszt utrzymywania urządzeń na powierzchni jednego hektara będzie niższy niż w województwie, w którym okres ten jest znacznie dłuższy (np. w województwie zachodniopomorskim T = 7,3 lata). Zależność kosztu od okresu T (rys. 10) jest istotna statystycznie na poziomie istotności α = 0,05, lecz nie jest zbyt ścisła. Wynika z niej, że tylko 33% zmienności tego kosztu można wyjaśnić za pomocą okresu T. Inne przyczyny tej zmienności to m.in. różny zakres i cena prac utrzymaniowych oraz różne warunki pracy urządzeń. W województwach południowej Polski (np. dolnośląskie i małopolskie) urządzenia melioracyjne pracują często w ekstremalnych warunkach na skutek dużych nawalnych opadów deszczu, powodujących lokalne powodzie. Z rysunku 10. wynika, że w przypadku corocznego systematycznego utrzymywania urządzeń średni koszt tego utrzymywania powinien wynosić ok. 51 zł. ha -1. Wartości tej odpowiada przeciętny stan techniczny utrzymywanych corocznie urządzeń melioracyjnych. Należy oczekiwać, że koszt ten będzie wyższy w przypadku utrzymywania urządzeń melioracyjnych w dobrym i bardzo dobrym stanie technicznym. Przyjmuje się, że jest to najniższy jednostkowy koszt utrzymywania urządzeń melioracyjnych na UR. W rozdziale I niniejszego opracowania oznaczono go symbolem kmin (wzór (6)). Jednostkowy koszt utrzymywania urządzeń melioracyjnych na UR zależy od czasu trwania cyklu utrzymaniowego (okresu utrzymaniowego). W przypadku urządzeń na UR okres ten można obliczyć z wzorów (6), wstawiając za α = 12,6 zł. ha -1. rok -1 oraz kmin=51 zł. ha -1 (rys. 10). Wtedy: k i,r = k i, ,6[zł ha 1 rok 1 ] (T i,r T i,2013 ) jeżeli ( k i,r 51[zł ha 1 ], to k i,r = k i,r k i,r < 51[zł ha 1 ], to k i,r = 51[zł ha 1 ] ) (13) gdzie: k i,2013 koszt jednostkowy utrzymywania urządzeń melioracyjnych na UR w i-tym województwie w 2013 r, zł. ha -1, T i,2013 średni okres utrzymania urządzeń melioracyjnych na UR w i-tym województwie w 2013 r., lata, T i,r średni okres utrzymania urządzeń melioracyjnych na UR w i-tym województwie w r-tym roku, lata. W obliczeniach przyjmuje się, że koszty utrzymywania urządzeń na TUZ będą takie same jak na GO. 33

34 Koszt jednostkowy, zł. ha ,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 y = 12,6 T + 38,4 R² = 0,3258 kmin=51 zł/ha dolnośląskie małopolskie świętokrzyskie 0,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Okres utrzymana T, lata Rys. 10. Koszty jednostkowe utrzymania urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych (UR) w 2013 r. w zależności od okresu T utrzymaniowego. źródło: opracowanie własne.. 4. Stan rolniczych cieków i urządzeń melioracji podstawowych w województwach Stan odwodnień i nawodnień TUZ jest silnie warunkowany stanem technicznym dolinowych systemów wodno-melioracyjnych. W skład tych systemów wchodzą odwadniające i nawadniające systemy melioracyjne z kompleksami urządzeń melioracji odwadniających i urządzeń melioracji nawadniających oraz systemy wodne zabezpieczające funkcjonowanie systemów melioracyjnych, tj.: uregulowane i nieuregulowane cieki z budowlami piętrzącymi, ujęciami wody, kanały melioracyjne itp. Cieki uregulowane są utrzymywane w różnym stopniu - największy odsetek cieków uregulowanych utrzymuje się w województwach: zachodniopomorskim (93%), podlaskim (84%) i warmińsko-mazurskim (76%), zaś najmniejszy w województwach śląskim (28%), dolnośląskim (30%), małopolskim (31%) i podkarpackim (43%), a więc w województwach południowej Polski, najbardziej narażonych na powodzie letnie (tab. 13). Koszt jednostkowy utrzymywania cieków jest dość znacznie zróżnicowany w poszczególnych województwach (tab. 14). Najwyższy koszt wystąpił kolejno w województwach dolnośląskim (21,2 tys. zł. km -1 ), podkarpackim (10,7 tys. zł. km -1 ), małopolskim (7,8 tys. zł. km -1 ) i śląskim (7,2 tys. zł. km -1 ). Są to województwa, w których cieki utrzymuje się na 30 40% ich długości, a więc co 2,3 3,5 roku. Wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych nie przewidują odbudowy urządzeń utrzymywania wód na tych ciekach. Odbudowa następuje w trybie awaryjnym naprawy zniszczeń. Inny tryb jest trudny do realizacji ze względu na ograniczenia wynikające z przepisów w zakresie ochrony przyrody. 34

35 Tabela 14. Stan ewidencyjny na r. oraz zakres i koszt utrzymywania uregulowanych cieków w województwach i Polsce w 2013 r. Długość cieków Koszt utrzymania cieków Województwo/ uregulowanych łączny jednostkowy Polska razem (100%) utrzymywanyc h Okres utrzyma -nia T rzeczywisty specyficzny km km % lata tys. zł tys. zł. km -1 tys. zł. km -1 Dolnośląskie ,0 3, ,2 6,4 Kujawsko-pomorskie ,3 1, ,0 3,5 Lubelskie ,3 1, ,9 3,2 Lubuskie ,2 2, ,6 3,2 Łódzkie ,3 1, ,2 3,2 Małopolskie ,4 3, ,8 2,4 Mazowieckie ,2 1, ,4 4,4 Opolskie ,6 2, ,9 3,8 Podkarpackie ,1 2, ,7 4,6 Podlaskie ,2 1, ,8 3,2 Pomorskie ,2 2, ,8 2,8 Śląskie ,2 3, ,2 2,0 Świętokrzyskie ,1 2, ,7 3,1 Warmińsko-mazurskie ,4 1, ,7 2,8 Wielkopolskie ,6 2, ,2 3,1 Zachodniopomorskie ,3 1, ,7 3,5 POLSKA ,8 1, ,2 3,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Na międzywojewódzkie zróżnicowanie jednostkowych kosztów utrzymywania uregulowanych cieków istotny wpływ ma między innymi długość okresu T między kolejnymi utrzymaniami (rys. 11). Tym wpływem można wyjaśnić 45% zmienności. Pozostałe czynniki wpływu to m.in. intensywność utrzymywania, przebieg warunków hydrometeorologicznych na obszarze danego województwa i in. W przypadku corocznego utrzymywania uregulowanych cieków (T = 1 rok), w przeciętnych (normalnych) warunkach hydrometeorologicznych minimalny jednostkowy koszt corocznego utrzymywania tych cieków kmin wyniesie 3,3 tys. zł. km -1 (rys. 11). Jednostkowy koszt utrzymywania uregulowanych cieków wodnych zależy od okresu utrzymaniowego. W tym przypadku koszt ten można obliczyć z wzorów (6), wstawiając za α = 3,68 tys.zł. km -1. rok -1 oraz kmin=3,3 tys.zł. km -1 (rys. 11). Wtedy: k i,r = k i, ,68[tys. zł km 1 rok 1 ] (T i,r T i,2013 ) jeżeli ( k i,r 3,3[tys. zł km 1 ], to k i,r = k i,r k i,r < 3,3[tys. zł km 1 ], to k i,r = 3,3[tys. zł km 1 ] ) (14) gdzie: k i,2013 koszt jednostkowy utrzymywania cieków uregulowanych w i-tym województwie w 2013 r., tys. zł. km -1, T i,2013 średni okres utrzymania cieków uregulowanych w i-tym województwie w 2013 r., lata, 35

36 T i,r średni okres utrzymania cieków uregulowanych w i-tym województwie w r-tym roku, lata. 25,0 Koszt jednostkowy, tys. zł. km -1 20,0 15,0 10,0 5,0 y = 3,68x - 0,38 R² = 0,4509 podkarpackie dolnośląskie małopolskie śląskie Rys. 11. Koszty jednostkowe utrzymania uregulowanych cieków w 2013 r., w zależności od okresu utrzymania T; źródło: opracowanie własne. Międzywojewódzkie zróżnicowanie zakresu utrzymywania nieuregulowanych cieków jest duże i większe od zróżnicowania utrzymywania cieków uregulowanych (tab. 14). Wynika to z przepisów prawa, w którym cieki tego rodzaju są pod szczególną ochroną. Największy odsetek tych cieków utrzymuje się w województwach: kujawsko-pomorskim (61%), zachodniopomorskim (59%), lubuskim (46%) i wielkopolskim (44%), zaś najmniejszy w województwach: podkarpackim (6%), małopolskim (6%), podlaskim (7%) i śląskim (11%), czyli w większości w województwach południowej Polski, najbardziej narażonej na powodzie letnie. Koszt jednostkowy utrzymywania nieuregulowanych cieków jest znacznie zróżnicowany między województwami (tab. 15). Najwyższy koszt wystąpił w województwach: podkarpackim (54,2 tys. zł. km -1 ), dolnośląskim (22,0 tys. zł. km -1 ), małopolskim (11,9 tys. zł. km -1 ) i śląskim (10,2 tys. zł. km -1 ). Są to województwa, w których cieki te utrzymuje się sporadycznie (co kilka, kilkanaście lat). Wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych nie przewidują odbudowy urządzeń utrzymywania wód na tych ciekach. Odbudowa następuje w wyniku naprawy zniszczeń powodziowych. Tabela 15. Stan ewidencyjny na r. oraz zakres i koszt utrzymywania nieuregulowanych cieków w województwach i Polsce w 2013 r. Koszt utrzymania cieków Długość cieków nieuregulowanych jednostkowy Województwo/ Polska 0,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 razem (100%) Okres utrzymania T, lata utrzymywanyc h 36 Okres utrzyma nia T łączny rzeczywisty specyficzny km km % lata tys. zł tys. zł. km -1 tys. zł. km -1 Dolnośląskie ,4 6, ,0 3,6 Kujawsko-pomorskie ,9 1, ,0 3,0 Lubelskie ,1 3, ,6 1,7

37 Lubuskie ,5 2, ,7 3,1 Łódzkie ,0 3, ,6 1,0 Małopolskie ,1 16, ,9 0,7 Mazowieckie ,3 5, ,2 1,3 Opolskie ,2 4, ,5 2,2 Podkarpackie ,1 16, ,2 3,3 Podlaskie ,6 15, ,0 0,4 Pomorskie ,4 3, ,5 1,5 Śląskie ,4 8, ,2 1,2 Świętokrzyskie ,1 3, ,3 1,1 Warmińsko-mazurskie ,2 5, ,0 0,6 Wielkopolskie ,0 2, ,6 2,0 Zachodniopomorskie ,3 1, ,6 0,4 POLSKA ,1 3, ,8 1,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW.. Na międzywojewódzkie zróżnicowanie jednostkowych kosztów utrzymywania nieuregulowanych cieków istotny wpływ ma między innymi długość okresu T między kolejnymi utrzymaniami (rys. 12). Tym wpływem można wyjaśnić 36% zmienności. Pozostałe czynniki wpływu to m.in. intensywność procesów utrzymaniowych i przebieg warunków hydrometeorologicznych na obszarze danego województwa. W przypadku corocznego utrzymywania nieuregulowanych cieków (T = 1 rok) w przeciętnych warunkach hydrometeorologicznych średni koszt ich utrzymywania kmin byłby ok. 1,5 razy niższy niż w przypadku utrzymywania cieków uregulowanych i wynosiłby ok. 2,2 tys. zł. km -1 (rys. 12). Jednostkowy koszt utrzymywania nieuregulowanych cieków wodnych zależy od okresu utrzymaniowego. W tym przypadku koszt ten można obliczyć z wzorów (6), wstawiając za α = 1,49 tys. zł. km -1. rok -1 oraz kmin=2,2 tys. zł. km -1 (rys. 12). Wtedy: k i,r = k i, ,49[tys. zł km 1 rok 1 ] (T i,r T i,2013 ) jeżeli ( k i,r 2,2[tys. zł km 1 ], to k i,r = k i,r k i,r < 2,2[tys. zł km 1 ], to k i,r = 2,2[tys. zł km 1 ] ) (15) gdzie: k i,2013 koszt jednostkowy utrzymywania cieków nieuregulowanych w i-tym województwie w 2013 r., tys. zł. km -1, T i,2013 średni okres utrzymania cieków nieuregulowanych w i-tym województwie w 2013 r., lata, T i,r średni okres utrzymania cieków nieuregulowanych w i-tym województwie w r-tym roku, lata. 37

38 Koszt jednostkowy, tys. zł. km -1 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 y = 1,49 T + 0,69 R² = 0,3643 dolnośląskie podkarpackie małopolskie podlaskie Okres utrzymania T, lata Rys. 12. Koszty jednostkowe utrzymania nieuregulowanych cieków w zależności od okresu utrzymania w 2013 r.; źródło: opracowanie własne. Na melioracyjnych (rolniczych) ciekach znajduje się wiele urządzeń melioracji podstawowych niezbędnych do realizacji odwodnień czy nawodnień zmeliorowanych UR, szczególnie TUZ. Zalicza się do nich budowle piętrzące (np. jazy) i rozrządu wody (ujęcia wody), a także odpływy wody z kanałów. Urządzenia te wymagają utrzymywania, które jest realizowane wraz z utrzymywaniem cieku uregulowanego bądź nieuregulowanego. Urządzenia te ulegają zużyciu i dekapitalizacji. Najwięcej urządzeń do odbudowy znajduje się na ciekach województwa kujawsko-pomorskiego (na 39% długości cieków), lubuskiego (35%), lubelskiego (30%) i wielkopolskiego (29%), zaś najmniej w województwach łódzkim (3%), świętokrzyskim (6%) i zachodniopomorskim (11%) tabela 16. Tabela 16. Stan ewidencyjny cieków i potrzeba odbudowy urządzeń melioracyjnych na tych ciekach (stan na r.) oraz zakres i koszty utrzymania cieków w 2013 r. Długość cieków naturalnych z Koszt utrzymania urządzeń urządzeniami jednostkowy Województwo Polska razem (100%) utrzymywanymi do odbudowy Okres utrzyma -nia T łączny rzeczywisty specyficzny tys. zł. tys. zł. km km % km % lata tys. zł km -1 km -1 Dolnośląskie , ,7 3, ,4 5,4 Kujawsko-pomorskie , ,1 1, ,0 3,4 Lubelskie , ,6 1, ,1 2,8 Lubuskie , ,1 2, ,6 3,2 Łódzkie , ,0 2, ,9 2,4 Małopolskie , ,7 6, ,6 1,4 Mazowieckie , ,4 1, ,5 3,4 Opolskie , ,5 2, ,1 3,4 Podkarpackie , ,3 4, ,4 3,9 Podlaskie , ,6 1, ,9 2,5 Pomorskie , ,5 2, ,7 2,3 38

39 Śląskie , ,1 4, ,7 1,7 Świętokrzyskie , ,8 2, ,3 2,1 Warmińsko-mazurskie , ,1 2, ,5 1,6 Wielkopolskie , ,6 2, ,6 2,6 Zachodniopomorskie , ,1 1, ,7 2,1 POLSKA , ,7 2, ,1 2,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Na stan melioracji UR, szczególnie odwodnień i nawodnień TUZ wpływa obecność kanałów (sztucznych cieków). Najbardziej znany z nich to Kanał Wieprz-Krzna doprowadzający wodę z Wieprza do nawodnień i odprowadzający wodę do rzeki Krzna. Największa sumaryczna długość kanałów jest w województwach zachodniopomorskim, pomorskim (Żuławy Wiślane) i wielkopolskim (ujście Warty) tabela 17. Z analizy tu zgromadzonych danych wynika, że w przypadku corocznego utrzymywania tych obiektów ich jednostkowy koszt utrzymywania będzie znacznie zróżnicowany między województwami. Wartości jednostkowego kosztu minimalnego utrzymywania tych urządzeń nie można wyznaczyć metodą analizy regresji, dlatego też przyjęto ją jako średnią dla kraju wartość specyficznego kosztu utrzymania kanałów. Jego wartość wynosi kmin = 3,7 tys. zł. km -1 (tab. 16). Tabela 17. Stan ewidencyjny kanałów i zakres potrzeby ich odbudowy (stan na r.) oraz zakres i koszty ich utrzymania w 2013 r. Koszt utrzymania kanałów Długość kanałów w 2013 r. Okres jednostkowy utrzymania T łączny rzeczy- specy- Województwo/ razem do Polska utrzymywanych (100%) odbudowy wisty ficzny tys. zł. tys. zł. km km % km % lata tys. zł km -1 km -1 Dolnośląskie ,3 0 0,0 7, ,8 1,7 Kujawsko-pomorskie , ,0 1,1 70 3,0 2,8 Lubelskie , ,0 1, ,7 3,6 Lubuskie Łódzkie , ,3 1, ,5 2,1 Małopolskie Mazowieckie , ,4 1, ,9 4,6 Opolskie , ,5 2, ,0 2,9 Podkarpackie ,3 0 0,0 3,7 25 2,8 0,8 Podlaskie , ,6 1, ,3 3,9 Pomorskie , ,1 1, ,8 3,5 Śląskie ,7 0 0,0 1, ,5 11,7 Świętokrzyskie 1 0 0,0 0 0,0 b.d. b.d. b.d. b.d. Warmińsko-mazurskie , ,7 1, ,6 8,7 Wielkopolskie , ,3 2, ,1 3,1 Zachodniopomorskie , ,9 1, ,3 3,3 POLSKA , ,4 1, ,7 3,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW 39

40 Ważnymi obiektami w krajobrazie dolin rzecznych są wały przeciwpowodziowe. Największa ich łączna długość występuje w województwach dolnośląskim (ponad 1,3 tys. km) i małopolskim (ponad 1 tys. km). Wały w siedmiu województwach są utrzymywane na ponad 90% łącznej długości, w dwóch województwach od 80 do 90% i w pozostałych siedmiu od 70 do 80% (tab. 18). Jednostkowe koszty utrzymywania wałów są znacznie zróżnicowane między województwami. W 2013 r. szczególnie duże koszty (51 tys. zł. km -1 ) odnotowano w województwie podlaskim, w którym wały mają najmniejszą łączną długość (31 km). Najmniejsze koszty utrzymywania wałów wystąpiły w województwie opolskim (1,4 tys. zł. km -1 ). Z analizy wynika, że w przypadku corocznego utrzymywania tych obiektów ich jednostkowy koszt utrzymywania będzie znacznie zróżnicowany między województwami. Przyjmuje się, że minimalny jednostkowy koszt corocznego utrzymywania wałów kmin. wyniesie 5,6 tys. zł km -1 (tab. 18). Powierzchnię obszarów chronionych wałami scharakteryzowano wcześniej w tabeli 11. Można tylko przypomnieć, że prawie wszystkie urządzenia melioracyjne na obszarach GO i TUZ chronionych wałami są utrzymywane w zdatności i sprawności technicznej. Tylko w czterech województwach obszar chroniony wałami z utrzymywanymi urządzeniami melioracyjnymi stanowi poniżej 90% obszaru chronionego (tab. 12). Do nich zalicza się województwa podlaskie (43% chronionej powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami), opolskie (75%), śląskie (80%) i zachodniopomorskie (89%). Tabela 18. Stan ewidencyjny wałów przeciwpowodziowych i zakres potrzeby ich odbudowy (stan na r.) oraz zakres i koszty ich utrzymania w 2013 r. Długość wałów w 2013 r. Okres Koszt utrzymania wałów utrzymania łączny rzeczy- specy- jednostkowy Województwo/ razem Polska utrzymywanych do odbudowy (100%) T wisty ficzny tys. zł. tys. zł. km km % km % lata tys. zł km -1 km -1 Dolnośląskie , ,6 1, ,3 5,3 Kujawsko-pomorskie , ,5 1, ,7 2,5 Lubelskie , ,7 1, ,5 6,7 Lubuskie , ,1 1, ,3 5,8 Łódzkie , ,2 1, ,1 3,1 Małopolskie , ,0 1, ,5 6,5 Mazowieckie , ,7 1, ,2 7,0 Opolskie , ,8 1, ,4 1,1 Podkarpackie , ,1 1, ,8 4,7 Podlaskie , ,1 1, ,6 37,5 Pomorskie , ,0 1, ,1 9,4 Śląskie , ,8 1, ,9 5,1 Świętokrzyskie , ,3 1, ,7 3,6 Warmińsko-mazurskie , ,8 1, ,0 9,1 Wielkopolskie , ,0 1, ,9 2,9 Zachodniopomorskie , ,0 1, ,0 4,3 POLSKA , ,6 1, ,4 5,6 źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW Z terenami polderowymi chronionymi wałami ściśle związane są melioracyjne stacje pomp. Prawie wszystkie stacje pomp są utrzymywane. Wyjątek stanowią obiekty w 40

41 województwach lubelskim (70% stacji pomp utrzymywanych) i dolnośląskim (73%). Istnieje znaczne międzywojewódzkie zróżnicowanie jednostkowych kosztów ich utrzymywania (tab. 19). W przypadku corocznego utrzymywania tych obiektów ich jednostkowy koszt utrzymywania będzie znacznie zróżnicowany między województwami. W związku z tym, że urządzenia te są utrzymywane prawie corocznie i że ich koszt utrzymywania, w szczególności zaś koszt energii, nie zależy od okresu utrzymaniowego T, w obliczeniach przyjmuje się jednostkowy koszt ich utrzymywania równy jednostkowemu kosztowi specyficznemu. Zakłada się również, że ich minimalny jednostkowy koszt utrzymywania kmin nie jest równy średniemu specyficznemu kosztowi utrzymywania pompowni w kraju. Dopuszcza się zerową wartość tego kosztu. Oznacza to brak ograniczenia jednostkowych kosztów utrzymywania pompowni. Tabela 19. Stan ewidencyjny stacji pomp i zakres potrzeby ich odbudowy (stan na r.) oraz zakres i koszty ich utrzymania w 2013 r. Koszt utrzymania stacji Liczba stacji pomp Okres pomp utrzymania jednostkowy Województwo/ łączny Polska razem T rzeczywistficzny specy- utrzymywanych do odbudowy (100%) tys. zł. tys. zł. szt. szt. % szt. % lata tys. zł szt -1 szt -1 Dolnośląskie ,7 5 15,2 1, ,4 52,7 Kujawsko-pomorskie ,6 3 10,3 1, ,5 88,3 Lubelskie ,6 3 13,0 1, ,6 29,7 Lubuskie , ,7 1, ,3 185,0 Łódzkie ,0 0 0,0 1,0 0 0,0 0,0 Małopolskie ,0 8 34,8 1, ,0 144,0 Mazowieckie ,0 4 16,7 1, ,1 165,1 Opolskie ,0 1 25,0 1, ,0 60,0 Podkarpackie ,0 1 16,7 1, ,3 261,3 Podlaskie ,0 5 35,7 1, ,8 80,8 Pomorskie , ,1 1, ,3 114,3 Śląskie ,0 2 66,7 1, ,0 49,0 Świętokrzyskie ,0 7 70,0 1, ,7 72,7 Warmińsko-mazurskie , ,5 1, ,2 64,7 Wielkopolskie , ,0 1, ,2 84,2 Zachodniopomorskie , ,7 1, ,3 66,7 POLSKA , ,4 105, ,8 92,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Powierzchnie obszarów pod wpływem stacji pomp scharakteryzowano w tabeli 12. Prawie wszystkie urządzenia melioracyjne na obszarach GO i TUZ odwadnianych mechanicznie (pompami) są utrzymywane w zdatności i sprawności technicznej. Tylko w dwóch województwach urządzenia melioracyjne są utrzymywane na mniej niż 90% obszaru pod wpływem stacji pomp (tab. 12). Do nich zalicza się województwa dolnośląskie (urządzenia utrzymywane na 79% powierzchni chronionej) i opolskie (89%). Ważny element nawadniających systemów wodno-melioracyjnych, oprócz kanałów doprowadzających wodę do nawodnień, stanowią rolnicze zbiorniki wodne. Ich liczba nie jest duża (tab. 20). Najwięcej zbiorników wodnych istnieje w województwach wielkopolskim 41

42 (34), śląskim (25) i lubelskim (23). W dziewięciu województwach ponad 90% zbiorników jest utrzymywane. Najmniej zbiorników utrzymuje się w województwach podlaskim (duży zbiornik Siemianówka), śląskim (12%) i lubuskim (29%). Pojemność tych zbiorników jest mała. Najmniejsze zbiorniki występują w województwach południowej Polski. Jednostkowe koszty ich utrzymywania są znacznie zróżnicowane między województwami. Dlatego też do obliczeń rocznych kosztów utrzymywania tych urządzeń w województwie brano pod uwagę jednostkowe koszty specyficzne i nie wprowadzano minimalnego ograniczenia kosztu jednostkowego (kmin = 0). Tabela 20. Stan ewidencyjny zbiorników wodnych i zakres potrzeby ich odbudowy (stan na r.) oraz zakres i koszty ich utrzymania w 2013 r. Koszt utrzymania Liczba (pojemność) zbiorników zbiorników WZMiUW Okres jednostkowy utrzy pojem mania Województwo/ razem ność utrzymywanycwisty łączny T rzeczy- specyficzny Polska do odbudowy (100%) jednos szt. tkowa tys. m 3. szt. % szt. % lata tys. zł szt. -1 tys. zł. tys. zł. szt. -1 szt. -1 Dolnośląskie ,0 0 0,0 1, ,5 49,5 Kujawsko-pomorskie ,0 0 0,0 1,0 6 0,5 0,5 Lubelskie ,3 8 8,8 1, ,0 77,7 Lubuskie ,6 0 0,0 3,5 7 3,5 1,0 Łódzkie ,0 0 0,0 1, ,1 95,1 Małopolskie ,0 1 1,0 1, ,0 247,0 Mazowieckie ,0 1 2,0 2, ,4 83,2 Opolskie ,0 0 0,0 1, ,4 39,4 Podkarpackie ,1 1 1,3 1, ,3 19,0 Podlaskie ,3 0 0,0 12, ,0 26,0 Pomorskie Śląskie ,0 4 33,3 8, ,3 12,0 Świętokrzyskie ,0 0 0,0 1, ,9 183,9 Warmińsko-mazurskie ,0 0 0,0 1, ,2 12,2 Wielkopolskie ,1 0 0,0 1, ,1 52,8 Zachodniopomorskie ,7 2 3,0 1, ,5 18,3 POLSKA , ,4 1, ,9 48,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW. Literatura do rozdziału III MRiRW RRW-10 ze stanu ilościowego i utrzymania wód istotnych dla rolnictwa i urządzeń melioracji. Stan na koniec 2013 roku. Warszawa. GUS Rocznik Statystyczny Rolnictwa. Warszawa 42

43 IV ZAKRES I KOSZTY UTRZYMYWANIA I ODBUDOWY (MODERNIZACJI) URZĄDZEŃ MELIORACJI ODWADNIAJĄCYCH I NAWADNIAJĄCYCH W KRAJU ORAZ WOJEWÓDZTWACH Edmund Kaca 1. Najważniejsze założenia Z przedstawionego dotychczas materiału wynika wyraźna potrzeba utrzymywania w dobrym stanie technicznym zarówno urządzeń melioracji szczegółowych, jak i podstawowych. Istnieje również potrzeba odbudowy i modernizacji tych urządzeń, które uległy zużyciu lub zniszczeniu w takim stopniu, że ich dalsza eksploatacja jest niemożliwa, zbyt kosztowna, a niekiedy szkodliwa. Do określenia podanego tu zakresu prac utrzymaniowych, jak również odbudów i prac modernizacyjnych wykorzystano następujące założenia: 1) w średniej (do 2020 r.) i dłuższej perspektywie (do 2030 r.) nie nastąpi zwiększenie zmeliorowanej powierzchni GO i TUZ, długości uregulowanych cieków oraz ilości/liczby urządzeń melioracji wodnych podstawowych (wały, pompownie, kanały, zbiorniki rolnicze); 2) podstawę wyznaczania ilości/liczby utrzymywanych i odbudowywanych urządzeń melioracyjnych stanowi odpowiednio ilość/liczba urządzeń utrzymywanych w 2013 r. i urządzeń do odbudowy w 2013 r.; 3) najbardziej zwiększy się ilość/liczba utrzymywanych urządzeń w tych województwach, w których jest najwięcej urządzeń utrzymywanych w 2013 r.; również ilość/ liczba urządzeń odbudowywanych (modernizowanych) będzie zazwyczaj większa w tych województwach, w których więcej było urządzeń do odbudowy w 2013 r. ; 4) ilość/liczba urządzeń planowanych do utrzymywania w dolinowych systemach wodno-melioracyjnych (cieki uregulowane i nieuregulowane oraz zmeliorowane powierzchnie TUZ) w średniookresowej perspektywie programowej (do 2020 r.) jest limitowana (tab. 1); limit ten obliczano zgodnie z zasadą (punkt 2.1, wzory 2), że system wodny powinien znajdować się w równowadze z systemem melioracyjnym, a jednocześnie powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych cieków nie powinny zmniejszyć się w stosunku do roku referencyjnego (2013 r.); w perspektywie do 2030 r. limit ten nie będzie obowiązywał, tzn. wszystkie urządzenia w dolinowych systemach wodno-melioracyjnym i wszystkie cieki mogą być utrzymywane; 5) na ilość/liczbę urządzeń odbudowywanych w województwie ma wpływ nie tylko ilość/liczba urządzeń do odbudowy w 2013 r. lecz również wskaźnik zasadności odbudowy nawodnień albo odwodnień w latach i ; jego wartości, wyznaczane zgodnie z procedurą opisaną w punkcie 3.2., podano w tabeli 4. 6) urządzenia (cieki) są utrzymywane cyklicznie; na koszty utrzymywanych urządzeń w województwach będzie miał wpływ czas trwania takiego cyklu. Czas ten będzie skracał się wraz ze wzrostem liczby/ilości utrzymywanych urządzeń, zmniejszał się będzie również jednostkowy koszt ich utrzymywania. Zagadnienie to opisano w punkcie ) zakres i koszty utrzymywania i odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych w kraju i w województwach w średniej i długiej perspektywie programowania kształtują wskaźniki planistyczne przedstawione w tabeli 21.; ich wartości przedstawiono w tabeli

44 Tabela 21. Wskaźniki planistyczne warunkujące zakres i koszty prac utrzymaniowych i odbudów (modernizacji) urządzeń wodnych i melioracyjnych w średniej i długoterminowej perspektywie planistycznej w kraju i województwach Symbol Nazwa i skrócona definicja φmax współczynnik maksymalnego ponadnormatywnego wzrostu kosztu utrzymywania i odbudów urządzeń kmin α pu po minimalny koszt corocznego utrzymania urządzeń w kraju współczynnik wzrostu jednostkowego kosztu utrzymywania urządzeń w kraju przy wzroście okresu ich utrzymywania o rok, wzrost procentowy (w stosunku do roku poprzedniego) kosztu jednostkowego utrzymania urządzeń w kraju wzrost procentowy (w stosunku do roku poprzedniego) kosztu jednostkowego odbudów urządzeń w kraju ko 2013 jednostkowy koszt odbudów urządzeń w kraju w 2013 r. mob roczny procent ilości/liczby odbudowywanych na bieżąco urządzeń w stosunku do stanu ewidencyjnego urządzeń w kraju w 2013 r. Δu roczny procentowy przyrost ilości/liczby utrzymywanych urządzeń w stosunku do ilości/liczby urządzeń utrzymywanych w kraju w 2013 r. moz roczny procentowy udział ilości/liczby odbudowywanych urządzeń w grupie urządzeń oczekujących na odbudowę w kraju w 2013 r. Źródło: opracowanie własne. Tabela 22. Wartości parametrów charakteryzujących zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania i odbudowy urządzeń w kraju i w województwach w krótko, średnio i długookresowej perspektywie planistycznej (lata , i ) Symbol parametru Jednostka miary 1) GO ha TUZ ha 1) j jednostka miary (ha, km, szt.), wymiar zł odnosi się do GO, TUZ i UR. Objaśnienia: zestawienie parametrów w tabeli 21. Źródło: opracowanie własne. UR ha Rodzaj urządzeń, cieków i jednostka (j) Cieki Cieki Cieki uregu- nieure- Pompownie Wały Kanały razem lowa- ne ne szt. gulowa- km km km km km dla całego okresu: lata Zbiorniki szt. ϕmax % k min zł. j -1, tys. zł. j ,3 2,2 5,6 0 3,7 0 α zł. j -1. rok -1,tys. zł. j -1. rok -1 12,6 12,6 12,6 3,68 1, pu % 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 po % 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 ko 2013 zł. j -1, tys. zł. j ,6 832, , mob % 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Lata Δu % 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 moz % 0,5 0,5 0,5 0,5 5,0 5,0 0,5 5,0 Lata Δu % 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 moz % 1,0 1,0 1,0 1,0 6,0 5,0 1,0 5,0 Lata Δu % 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 moz % 1,5 1,5 1,5 1,5 14,0 5,0 1,5 5,0 44

45 2. Zakres i koszty prac utrzymaniowych i odbudów w kraju Najważniejsze dane dotyczące zakresu i kosztów prac utrzymaniowych i odbudów urządzeń wodnych i melioracyjnych w skali kraju przedstawiono w tabelach 23., 24., 25. i 26. Są to dane odnoszące się do określonych lat w perspektywie krótko (do 2015 r.), średnio (do 2020 r.) i długoterminowej (do 2030 r.). Nie planuje się wzrostu liczby/ilości urządzeń wodnych i melioracyjnych oraz długości cieków uregulowanych. Wielkości te pozostaną na poziomie stanu z 2013 roku (tab. 23). Planuje się natomiast wzrost liczby/ilości urządzeń i długości cieków utrzymywanych, jak również wzrost liczby/ilości urządzeń odbudowywanych. Taka tendencja jest koniecznością, aby sprostać konkurencyjności polskiego rolnictwa i nie szkodzić środowisku naturalnemu. W średniookresowej perspektywie programowania planuje się wzrost powierzchni użytków rolnych (UR) z utrzymywanymi urządzeniami melioracyjnymi z 2,9 do 3,8 mln ha, zaś w długookresowej do 4,5 mln ha (tab. 23). Oznacza to wzrost udziału zmeliorowanej powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi w zmeliorowanej powierzchni UR z 45% w 2013 r. do 58% w 2020 r. i 71% w 2030 r. (tab. 24). Wraz ze wzrostem powierzchni utrzymywanych UR (GO, TUZ) powinna rosnąć intensywność odbudów. W przypadku trwałych użytków zielonych (TUZ) będą to głównie modernizacje systemów odwadniających wraz z wyposażeniem ich w urządzenia umożliwiające prowadzenie nawodnień. W latach średnio rocznie planuje się odbudowę urządzeń na powierzchni ok. 14 tys. ha UR, 21 tys. ha w latach i 28 tys. ha w latach (tab. 24). Realizacja prac utrzymaniowych i odbudów urządzeń na UR będzie zależeć od motywacji rolników, w tym w szczególności od opłacalności produkcji rolnej. Opłacalność ta będzie warunkowana m.in. kosztami prac utrzymaniowych i odbudów (tab. 25). Przewiduje się, że koszty jednostkowe tych prac wzrosną (tab. 26). W gestii Państwa jest utrzymywanie i odbudowa urządzeń melioracji podstawowych i cieków rolniczych. Zakres i koszty tych prac zaprezentowano w tabelach 23., 24., 25. i 26. Planuje się intensyfikację utrzymywania oraz odbudów urządzeń na ciekach rolniczych (tab. 23). W 2020 r. cieki uregulowane powinny być utrzymywane na 60% swej długości, zaś w roku 2030 na 90% długości. Wzrost utrzymywania cieków nieuregulowanych będzie mniejszy. W 2020 r. cieki te będą corocznie utrzymywane na 36% swej długości, zaś w 2030 r. na prawie 50%. Już w 2020 r. prawie wszystkie wały i pompownie będą utrzymywane corocznie (tab. 24). W 2030 r. zostaną prawie zakończone zaległe (z 2013 r.) odbudowy/modernizacje tych obiektów. Dalsza modernizacja będzie wykonywana na bieżąco. Utrzymywanie kanałów i zbiorników będzie rosło, przekraczając w 2030 r. poziom prawie 85%. Należy liczyć się ze wzrostem jednostkowych kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń (tab. 26). Koszt utrzymywania wszystkich urządzeń i cieków zwiększy się z 500 mln zł w 2013 r. do 730 mln zł w 2020 r. i do ponad 1 mld zł w 2030 r. (tab. 25). Podobnie wzrośnie roczny koszt odbudowy/modernizacji. W latach wynosić on będzie ponad 500 mln zł, w latach ponad 800 mln zł, a w latach ponad 1,1 mld zł. Rodzaj, charakter i intensywność wszystkich prac utrzymaniowych oraz odbudów powinny być zgodne z obowiązującym prawem, dobrymi praktykami i najlepszymi dostępnymi technikami i technologiami. 45

46 Do odbudowy w 2013 r. Tabela 23. Zakres rzeczowy utrzymywania i odbudowy urządzeń melioracji wodnych i urządzeń regulacji cieków w Polsce Średnia roczna Stan Ilość/liczba urządzeń ilość/liczba urządzeń Jedn. ewidencyjny utrzymywanych w roku: odbudowywanych Rodzaj urządzeń miary urządzeń w latach: w 2013r. Pozostało do odbudowy z zaległych odbudów w roku GO tys. ha TUZ tys. ha UR tys. ha Cieki uregulowane km Cieki nieuregulowane km Wały km Pompownie szt Kanały km Zbiorniki szt Źródło: opracowanie własne. Tabela 24. Udział (%) urządzeń utrzymywanych i przeznaczonych do odbudowy w Polsce Rodzaj urządzeń Urządzenia utrzymywane (%) w roku: Urządzenia do odbudowy (%) w roku: GO 49,5 54,5 64,0 75,8 19,0 18,8 17,8 15,0 TUZ 33,9 37,3 44,5 58,3 33,2 32,8 31,2 26,2 UR 45,2 49,7 58,6 71,0 22,9 22,7 21,6 18,1 Cieki uregulowane 58,8 64,5 65,8 89,0 Cieki nieuregulowane 27,1 29,7 30,9 48,6 35,0 34,6 32,9 27,7 Wały 87,2 92,3 99,6 100,0 48,6 43,7 29,1 6,3 Pompownie 94,5 98,0 99,7 100,0 24,9 22,4 16,2 4,9 Kanały 65,1 71,6 83,9 95,3 23,4 23,2 22,0 18,5 Zbiorniki 72,6 76,5 81,0 84,5 7,8 7,0 5,0 1,7 Źródło: opracowanie własne. 46

47 Tabela. 25. Koszty (mln zł) utrzymywania i odbudowy urządzeń melioracji wodnych i urządzeń regulacji cieków w Polsce Rodzaj urządzeń średni roczny koszt odbudowy koszt utrzymania urządzeń w roku: Razem koszt w roku: urządzeń w latach: GO TUZ UR Cieki uregulowane Cieki nieuregulowane Wały Pompownie Kanały Zbiorniki SUMA Źródło: opracowanie własne. Tabela 26. Koszty jednostkowe utrzymania i odbudowy (modernizacji) urządzeń melioracji wodnych i regulacji cieków w Polsce Rodzaj urządzeń Średni roczny koszt odbudowy Utrzymanie w roku: Jedn. w latach miary GO zł. ha -1 57,3 68,6 75,9 96, TUZ zł. ha -1 65,4 72,1 78,7 97, UR zł. ha -1 59,0 69,3 76,5 96, Cieki uregulowane tys. zł. km -1 6,2 6,5 7,1 6,8 Cieki nieuregulowane tys. zł. km -1 5,8 6,1 6,1 6, Wały tys. zł. km -1 6,4 7,6 8,7 11, Pompownie tys. zł. szt ,8 102,2 115,4 148, Kanały tys. zł. km -1 5,7 6,1 6,9 8, Zbiorniki tys. zł. szt ,8 70,2 79,5 105, źródło: opracowanie własne. 47

48 3. Zakres i koszty prac utrzymaniowych w województwach Zakres i koszty utrzymania urządzeń wodnych i melioracyjnych w województwach zostały przedstawione w tabelach W tabelach tych pogrubioną czcionką oznaczono dane pomiarowe z 2013 r. (roku referencyjnego). Pozostałe wyniki uzyskano poprzez obliczenia wykonane wg zasad i wzorów opisanych w rozdziale II. Zgodnie z tymi zasadami najwięcej urządzeń na gruntach ornych (GO) powinno być utrzymywanych w województwach wielkopolskim, mazowieckim i łódzkim, najmniej zaś w województwach świętokrzyskim i lubuskim (tab. 27). Odpowiednio do tego zakresu kształtują się środki finansowe niezbędne do realizacji utrzymywań. Najwięcej urządzeń na trwałych użytkach zielonych będzie utrzymywanych w województwach wielkopolskim i mazowieckim. W województwie wielkopolskim w długoterminowej perspektywie przewiduje się utrzymywanie wszystkich urządzeń melioracyjnych (tab. 28). Specyficzna sytuacja dotyczy cieków uregulowanych. W średnioterminowej perspektywie nie planuje się wzrostu zakresu utrzymywania tych cieków w 13 województwach (tab. 29). Długość utrzymywanych uregulowanych cieków powinna wzrosnąć w tej perspektywie tylko w województwach dolnośląskim, śląskim i wielkopolskim. Długość utrzymywanych cieków powinna wzrosnąć dopiero w długoterminowej perspektywie finansowej. Nieco inna sytuacja powinna wystąpić w przypadku cieków nieuregulowanych. Długość takich cieków utrzymywanych powinna rosnąć już w średniookresowej perspektywie planistycznej (tab. 30). W dwóch województwach (kujawsko-pomorskim i lubuskim) długość utrzymywana cieków nieuregulowanych w 2020 r. osiągnie limit utrzymywania. W tych przypadkach systemy wodne i melioracyjne dolin rzecznych zostaną zrównoważone (rozdz. II). Długość utrzymywanych wałów przeciwpowodziowych powinna szybko rosnąć. Na koniec średniookresowej perspektywy planistycznej prawie wszystkie wały powinny być utrzymywane (tab. 31). Wyjątkiem będą wały w województwach dolnośląskim i śląskim. Również prawie wszystkie stacje pomp melioracyjnych już na koniec średnioterminowej perspektywy będą utrzymywane (wyjątek stanowi województwo dolnośląskie i lubelskie - tabela 32). Dane w tabeli 32 wynikają z potrzeb rolnictwa i obszarów wiejskich. Podczas ich określania nie brano pod uwagę utrzymywania wałów w celu ochrony większych miast i obiektów pozarolniczych. Długość utrzymywanych kanałów melioracyjnych będzie rosła. W 2020 r. kanały będą utrzymywane na całej swej długości w województwach kujawsko-pomorskim, łódzkim, śląskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim (tab. 33). W 2020 r. zbiorniki rolnicze, retencjonujące wodę do nawodnień będą utrzymywane w całości w dziesięciu województwach, natomiast w 2030 r. w jedenastu (rys. 34). 48

49 Zmeliorowana powierzchnia GO w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 27. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania urządzeń melioracyjnych na gruntach ornych (GO) Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Powierzchnia GO z urządzeniami utrzymywanymi w roku Okres cyklu utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku tys. ha tys. ha tys. ha lata zł. ha -1 tys. zł Dolnośląskie 315,2 315,2 315,2 91,9 101,1 124,1 170,0 3,4 3,1 2,5 1,9 145, Kujawsko-pomorskie 390,2 390,2 390,2 214,7 236,2 289,8 390,2 1,8 1,7 1,3 1,0 80, Lubelskie 150,8 150,8 150,8 44,8 49,3 60,5 82,9 3,4 3,1 2,5 1,8 55, Lubuskie 105,3 105,3 105,3 14,5 16,0 19,6 26,8 7,3 6,6 5,4 3,9 102, Łódzkie 400,9 400,9 400,9 253,1 278,4 341,7 400,9 1,6 1,4 1,2 1,0 23, Małopolskie 171,6 171,6 171,6 34,8 38,3 47,0 64,4 4,9 4,5 3,7 2,7 143, Mazowieckie 564,2 564,2 564,2 364,4 400,8 491,9 564,2 1,5 1,4 1,1 1,0 51, Opolskie 187,2 187,2 187,2 68,8 75,7 92,9 127,3 2,7 2,5 2,0 1,5 98, Podkarpackie 145,4 145,4 145,4 53,1 58,4 71,7 98,2 2,7 2,5 2,0 1,5 91, Podlaskie 185,5 185,5 185,5 131,5 144,7 177,5 185,5 1,4 1,3 1,0 1,0 48, Pomorskie 286,6 286,6 286,6 70,3 77,3 94,9 130,1 4,1 3,7 3,0 2,2 109, Śląskie 150,4 150,4 150,4 63,7 70,1 86,0 117,8 2,4 2,1 1,7 1,3 88, Świętokrzyskie 66,0 66,0 66,0 12,7 14,0 17,1 23,5 5,2 4,7 3,8 2,8 48, Warmińsko-mazurskie 401,6 401,6 401,6 117,5 129,3 158,6 217,4 3,4 3,1 2,5 1,8 60, Wielkopolskie 838,5 838,5 838,5 716,9 788,6 838,5 838,5 1,2 1,1 1,0 1,0 31, Zachodniopomorskie 267,7 267,7 267,7 38,1 41,9 51,4 70,5 7,0 6,4 5,2 3,8 131, POLSKA 4 627, , , , , , ,2 2,0 1,8 1,6 1,3 57, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 51 zł. ha -1 α = 12,6 zł. ha -1. rok -1 49

50 Zmeliorowana powierzchnia TUZ w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 28. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania urządzeń melioracyjnych na trwałych użytkach zielonych (TUZ) Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku tys. ha tys.ha tys. ha lata zł. ha -1 tys. zł Dolnośląskie 127,7 43,0 127,7 33,1 36,4 43,0 61,2 3,9 3,5 3,0 2,1 145, Kujawsko-pomorskie 72,4 56,0 72,4 34,4 37,8 46,4 63,6 2,1 1,9 1,6 1,1 80, Lubelskie 167,1 118,3 167,1 30,1 33,1 40,6 55,7 5,6 5,0 4,1 3,0 55, Lubuskie 71,3 37,8 71,3 15,7 17,3 21,2 29,0 4,5 4,1 3,4 2,5 102, Łódzkie 72,6 49,7 72,6 29,7 32,7 40,1 54,9 2,4 2,2 1,8 1,3 23, Małopolskie 31,7 10,9 31,7 7,1 7,8 9,6 13,1 4,5 4,1 3,3 2,4 143, Mazowieckie 213,2 162,4 213,2 112,3 123,5 151,6 207,8 1,9 1,7 1,4 1,0 51, Opolskie 61,3 32,8 61,3 19,6 21,6 26,5 36,3 3,1 2,8 2,3 1,7 98, Podkarpackie 75,1 35,6 75,1 16,9 18,6 22,8 31,3 4,4 4,0 3,3 2,4 91, Podlaskie 165,3 153,2 165,3 61,2 67,3 82,6 113,2 2,7 2,5 2,0 1,5 48, Pomorskie 135,2 71,7 135,2 33,2 36,5 44,8 61,4 4,1 3,7 3,0 2,2 109, Śląskie 52,2 23,0 52,2 17,7 19,5 23,0 32,7 2,9 2,7 2,3 1,6 88, Świętokrzyskie 49,6 25,2 49,6 9,1 10,0 12,3 16,8 5,5 5,0 4,0 2,9 48, Warmińsko-mazurskie 219,0 184,1 219,0 52,9 58,2 71,4 97,9 4,1 3,8 3,1 2,2 60, Wielkopolskie 135,6 135,6 135,6 115,7 127,3 135,6 135,6 1,2 1,1 1,0 1,0 31, Zachodniopomorskie 137,2 137,2 137,2 17,1 18,8 23,1 31,6 8,0 7,3 5,9 4,3 131, POLSKA 1 786, , ,5 605,8 666,4 794, ,3 2,9 2,7 2,2 1,7 65, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 51 zł. ha -1 α = 12,6 zł. ha -1. rok -1 50

51 Długość cieków w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 29. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania cieków uregulowanych i urządzeń wodnych na tych ciekach Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Długość cieków utrzymywanych w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku km km km lata Dolnośląskie ,3 3,0 3,0 1,8 21, Kujawsko-pomorskie ,4 1,3 1,3 1,0 5, Lubelskie ,6 1,4 1,4 1,0 4, Lubuskie ,1 1,9 1,9 1,1 6, Łódzkie ,6 1,5 1,5 1,0 5, Małopolskie ,2 2,9 2,9 1,7 7, Mazowieckie ,4 1,3 1,3 1,0 6, Opolskie ,1 1,9 1,9 1,1 7, Podkarpackie ,3 2,1 2,1 1,3 10, Podlaskie ,2 1,1 1,1 1,0 3, Pomorskie ,1 1,9 1,9 1,1 5, Śląskie ,5 3,2 2,6 1,9 7, Świętokrzyskie ,2 2,0 2,0 1,2 6, Warmińsko-mazurskie ,3 1,2 1,2 1,0 3, Wielkopolskie ,0 1,8 1,5 1,1 6, Zachodniopomorskie ,1 1,0 1,0 1,0 3, POLSKA ,7 1,6 1,5 1,1 6, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 3,3 tys. zł. km -1 α = 3,68 tys. zł. km -1. rok -1 tys. zł. km -1 tys. zł 51

52 Długość cieków w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 30. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania cieków nieuregulowanych i urządzeń wodnych na tych ciekach Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Długość cieków utrzymywanych w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku km km km lata Dolnośląskie ,1 5,5 5,4 3,3 22, Kujawsko-pomorskie ,6 1,5 1,5 1,0 5, Lubelskie ,8 3,5 3,5 2,1 6, Lubuskie ,1 2,0 2,0 1,2 6, Łódzkie ,7 3,4 3,4 2,0 3, Małopolskie ,4 14,9 14,9 8,9 11, Mazowieckie ,5 5,0 5,0 3,0 7, Opolskie ,3 3,9 3,9 2,3 9, Podkarpackie ,3 14,8 14,8 8,8 54, Podlaskie ,2 13,8 13,8 8,2 6, Pomorskie ,7 3,3 3,3 2,0 5, Śląskie ,8 8,0 6,5 4,7 10, Świętokrzyskie ,1 2,8 2,8 1,7 3, Warmińsko-mazurskie ,0 4,5 4,5 2,7 3, Wielkopolskie ,3 2,1 1,7 1,2 4, Zachodniopomorskie ,7 1,6 1,6 1,0 0, POLSKA ,7 3,4 3,2 2,1 5, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 2,2 tys. zł. km -1 α = 1,49 tys. zł. km -1. rok -1 tys. zł. km -1 tys. zł 52

53 Długość wałów w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 31. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania wałów przeciwpowodziowych Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Długość wałów utrzymywanych w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku km km km lata Dolnośląskie ,4 1,3 1,0 1,0 7, Kujawsko-pomorskie ,1 1,0 1,0 1,0 2, Lubelskie ,3 1,2 1,0 1,0 8, Lubuskie ,3 1,1 1,0 1,0 7, Łódzkie ,0 1,0 1,0 1,0 3, Małopolskie ,0 1,0 1,0 1,0 6, Mazowieckie ,0 1,0 1,0 1,0 7, Opolskie ,3 1,2 1,0 1,0 1, Podkarpackie ,0 1,0 1,0 1,0 4, Podlaskie ,3 1,2 1,0 1,0 50, Pomorskie ,2 1,1 1,0 1,0 11, Śląskie ,4 1,2 1,0 1,0 6, Świętokrzyskie ,0 1,0 1,0 1,0 3, Warmińsko-mazurskie ,2 1,1 1,0 1,0 11, Wielkopolskie ,0 1,0 1,0 1,0 2, Zachodniopomorskie ,2 1,1 1,0 1,0 5, POLSKA ,1 1,1 1,0 1,0 6, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 5,6 tys. zł. km -1 α = 0,00 tys. zł. km -1. rok -1 tys. zł. km -1 tys. zł 53

54 Liczba pompowni w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 32. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania pompowni melioracyjnych Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Liczba pompowni utrzymywanych w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku szt. szt. szt. lata tys. zł. szt. -1 tys. zł Dolnośląskie ,4 1,3 1,0 1,0 72, Kujawsko-pomorskie ,0 1,0 1,0 1,0 91, Lubelskie ,4 1,3 1,1 1,0 42, Lubuskie ,0 1,0 1,0 1,0 189, Łódzkie ,0 1,0 1,0 1,0 0, Małopolskie ,0 1,0 1,0 1,0 144, Mazowieckie ,0 1,0 1,0 1,0 165, Opolskie ,0 1,0 1,0 1,0 60, Podkarpackie ,0 1,0 1,0 1,0 261, Podlaskie ,0 1,0 1,0 1,0 80, Pomorskie ,0 1,0 1,0 1,0 114, Śląskie ,0 1,0 1,0 1,0 49, Świętokrzyskie ,0 1,0 1,0 1,0 72, Warmińsko-mazurskie ,0 1,0 1,0 1,0 66, Wielkopolskie ,0 1,0 1,0 1,0 84, Zachodniopomorskie ,1 1,0 1,0 1,0 73, POLSKA ,1 1,0 1,0 1,0 97, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 0,00 tys. zł. szt. -1 α = 0,00 tys. zł. szt. -1. rok -1 54

55 Długość kanałów w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 33. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania kanałów Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Długość kanałów utrzymywanych w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku km km km lata Dolnośląskie ,0 6,3 5,2 3,8 11, Kujawsko-pomorskie ,1 1,0 1,0 1,0 3, Lubelskie ,9 1,7 1,4 1,0 6, Lubuskie , Łódzkie ,2 1,0 1,0 1,0 2, Małopolskie , Mazowieckie ,5 1,4 1,1 1,0 6, Opolskie ,4 2,2 1,8 1,3 7, Podkarpackie ,7 3,3 2,7 2,0 2, Podlaskie ,4 1,2 1,0 1,0 5, Pomorskie ,7 1,5 1,2 1,0 5, Śląskie ,5 1,4 1,1 1,0 17, Świętokrzyskie , Warmińsko-mazurskie ,1 1,0 1,0 1,0 9, Wielkopolskie ,0 1,8 1,5 1,1 6, Zachodniopomorskie ,3 1,2 1,0 1,0 4, POLSKA ,5 1,4 1,2 1,0 5, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 3,7 tys. zł. km -1 α = 0,00 tys. zł. km -1. rok -1 tys. zł. km -1 tys. zł 55

56 Liczba zbiorników w 2013 r. Koszt jednostkowy utrzymywania w 2013 r. Tabela 34. Zakres rzeczowy i finansowy utrzymywania rolniczych zbiorników wodnych Województwo/Polska Limit utrzymywania (max) w latach Liczba zbiorników utrzymywanych w roku Okres utrzymania T w roku Koszt utrzymania w roku szt. szt. szt. lata tys. zł. szt. -1 tys. zł Dolnośląskie ,0 1,0 1,0 1,0 49, Kujawsko-pomorskie ,0 1,0 1,0 1,0 0, Lubelskie ,1 1,0 1,0 1,0 85, Lubuskie ,5 3,2 2,6 1,9 3, Łódzkie ,0 1,0 1,0 1,0 95, Małopolskie ,0 1,0 1,0 1,0 247, Mazowieckie ,0 1,8 1,5 1,1 166, Opolskie ,0 1,0 1,0 1,0 39, Podkarpackie ,3 1,2 1,0 1,0 24, Podlaskie ,0 10,9 8,9 6,5 312, Pomorskie , Śląskie ,3 7,6 6,2 4,5 100, Świętokrzyskie ,0 1,0 1,0 1,0 183, Warmińsko-mazurskie ,0 1,0 1,0 1,0 12, Wielkopolskie ,1 1,0 1,0 1,0 56, Zachodniopomorskie ,5 1,4 1,1 1,0 27, POLSKA ,4 1,3 1,2 1,2 66, Δu = 5,00% 5,00% 5,00% Objaśnienia: parametry Δu, φmax, kmin,α, pu objaśniono w tabeli 1 φmax= 10% pu = 2 % Źródło: opracowanie własne. kmin = 0,00 tys. zł. szt. -1 α = 0,00 tys. zł. szt. -1. rok -1 56

57 4. Zakres i koszty odbudowy urządzeń w województwach Zakres i koszty odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych zostały przedstawione w tabelach Sposób obliczania przedstawionych w tabelach wartości liczbowych został opisany w rozdziale II. Z danych tych wynika znaczna zmienność wartości wskaźnika zasadności odbudów urządzeń między województwami. Im mniejsza wartość wskaźnika, tym mniejszy zakres odbudowy. W wyniku realizacji programu tendencja do zwiększania się liczby/ilości urządzeń do odbudowy zostanie odwrócona. Coraz więcej urządzeń będzie odbudowywanych i coraz mniej urządzeń będzie oczekiwać na odbudowę. W przypadku gruntów ornych (GO) największa intensywność zaległych odbudów (zgodnie ze stanem z 2013 r.) powinna wystąpić w województwie wielkopolskim (tab. 35). W tym województwie istnieje największa ilość/liczba urządzeń do odbudowy na GO (urządzenia na powierzchni 232,5 tys. ha GO); charakteryzuje je duża wartość wskaźnika zasadności odbudowy (0,80 w latach i 0,49 w latach ). Przewiduje się, że w 2030 r. na GO we wszystkich województwach będzie jeszcze dużo nieodbudowanych urządzeń. Nawet w województwie wielkopolskim w 2030 r. urządzenia na powierzchni ok. 180 tys. ha GO nie zostaną odbudowane. Podobna sytuacja, jak na GO, wystąpi na trwałych użytkach zielonych (TUZ) rysunek 36. Najwięcej urządzeń będzie odbudowywanych/modernizowanych w województwie wielkopolskim. Województwo to charakteryzuje największy wskaźnik zasadności odbudowy w latach i duża wartość wskaźnika zasadności odbudowy w latach Po 2030 r. ciągle znaczna ilość/liczba urządzeń będzie oczekiwać na odbudowę, w województwie wielkopolskim nie zostaną odbudowane urządzenia na powierzchni ok. 50 tys. ha TUZ. Przewiduje się również odbudowę urządzeń wodnych na ciekach (tab. 37). Zakres rzeczowy tych odbudów jest znacznie zróżnicowany między województwami. Najwięcej odbudów urządzeń na tych ciekach będzie realizowane w województwach mazowieckim i wielkopolskim. Największe potrzeby odbudów/modernizacji wałów przeciwpowodziowych występują w województwach małopolskim i dolnośląskim. W województwach tych planuje się największe zakresy odbudów/modernizacji. Do 2021 r. planuje się zakończyć zaległe odbudowy/modernizacje w siedmiu województwach. W 2030 r. niewielka długość wałów przewidzianych od odbudowy w 2013 r. będzie nadal oczekiwała na odbudowę. Odnosi się to do województw lubuskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego. Dane zawarte w tabeli 38 wynikają z potrzeb rolnictwa i obszarów wiejskich. W trakcie ich określania nie brano pod uwagę większych miast i obiektów pozarolniczych wymagających ochrony przed powodzią. Z wałami przeciwpowodziowymi ściśle związane są pompownie melioracyjne. W Polsce 146 pompowni wymaga odbudowy/modernizacji. Najwięcej w województwach warmińsko-mazurskim i pomorskim (tab. 39). W województwach tych występuje również duża zasadność odbudowy/modernizacji tych obiektów melioracyjnych. W 2030 roku planuje się zakończyć odbudowy/modernizacje stacji pomp w siedmiu województwach. Najwięcej kanałów do odbudowy pozostaje w województwach mazowieckim i wielkopolskim (tabela 40). Tam też planuje się największe zakresy odbudów. Nie wszystkie kanały przeznaczone do odbudowy w 2013 r. będą odbudowane do 2030 r. Największa liczba zbiorników rolniczych do odbudowy znajduje się w województwie lubelskim (tab. 41). W tym też województwie przewiduje się największe tempo ich odbudowy. Po 2030 roku do odbudowy pozostaną zbiorniki w czterech województwach, w tym w województwie lubelskim. 57

58 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Tabela 35. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy urządzeń melioracyjnych na gruntach ornych (GO) Średnia roczna Wskaźnik Średnia roczna Pozostało do początkowa zasadności intensywność odbudowy z intensywność odbudowy w zaległych odbudów w zaległych zaległych odbudów latach latach odbudów w roku w latach Województwo/ Polska Średni roczny koszt odbudowy w latach tys. ha tys. ha tys. ha tys. ha tys. ha tys. zł Dolnośląskie 105,8 0,37 0,57 0,32 0,64 1,69 0,32 0,64 1,69 >2030 r , Kujawsko-pomorskie 84,5 0,88 0,68 0,61 1,22 1,59 0,61 1,22 1,59 >2030 r , Lubelskie 8,9 0,34 0,30 0,03 0,05 0,07 0,03 0,05 0,07 >2030 r , Lubuskie 30,5 0,11 0,17 0,03 0,06 0,15 0,03 0,06 0,15 >2030 r , Łódzkie 25,3 0,81 0,97 0,17 0,34 0,69 0,17 0,34 0,69 >2030 r , Małopolskie 6,4 0,36 0,46 0,02 0,04 0,08 0,02 0,04 0,08 >2030 r , Mazowieckie 31,3 0,72 0,56 0,18 0,37 0,49 0,18 0,37 0,49 >2030 r , Opolskie 42,3 0,68 0,82 0,24 0,47 0,97 0,24 0,47 0,97 >2030 r , Podkarpackie 8,9 0,03 0,11 0,00 0,00 0,03 0,00 0,00 0,03 >2030 r , Podlaskie 12,2 0,82 0,67 0,08 0,16 0,23 0,08 0,16 0,23 >2030 r , Pomorskie 70,3 0,68 0,64 0,39 0,78 1,25 0,39 0,78 1,25 >2030 r , Śląskie 35,6 0,48 0,61 0,14 0,28 0,61 0,14 0,28 0,61 >2030 r , Świętokrzyskie 7,3 0,08 0,02 0,00 0,01 0,00 0,00 0,01 0,00 >2030 r , Warmińsko-mazurskie 134,2 0,50 0,40 0,55 1,10 1,48 0,55 1,10 1,48 >2030 r , Wielkopolskie 232,5 0,80 0,49 1,53 3,06 3,21 1,53 3,06 3,21 >2030 r , Zachodniopomorskie 42,2 0,28 0,53 0,10 0,20 0,63 0,10 0,20 0,63 >2030 r , POLSKA razem/średnio 878 4,39 8,78 13,17 4,39 8,78 13, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj = tys. zł. tys.ha -1 po objaśniono w tabeli 1. moz = 0,50% 1,00% 1,50% 0,50% 1,00% 1,50% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1 po = 2% 58

59 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Tabela 36. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy urządzeń melioracyjnych na trwałych użytkach zielonych (TUZ) Województwo/ Polska Wskaźnik zasadności odbudów w latach Średnia roczna początkowa intensywność zaległych odbudów w latach Średnia roczna intensywność zaległych odbudów w latach Pozostało do odbudowy z zaległych odbudów w roku Średni roczny koszt odbudowy w latach tys. ha tys. ha tys. ha tys. ha tys. ha tys. zł Dolnośląskie 56,2 0,34 0,40 0,17 0,33 0,60 0,17 0,33 0,60 >2030 r. 55,9 54,2 48,2 0, Kujawsko-pomorskie 24,4 0,97 0,97 0,20 0,41 0,63 0,20 0,41 0,63 >2030 r. 24,0 21,9 15,6 0, Lubelskie 54,1 0,41 0,29 0,19 0,39 0,42 0,19 0,39 0,42 >2030 r. 53,7 51,8 47,6 0, Lubuskie 30,3 0,22 0,24 0,06 0,11 0,19 0,06 0,11 0,19 >2030 r. 30,2 29,6 27,7 0, Łódzkie 9,2 0,73 0,57 0,06 0,12 0,14 0,06 0,12 0,14 >2030 r. 9,1 8,5 7,1 0, Małopolskie 3,3 0,31 0,33 0,01 0,02 0,03 0,01 0,02 0,03 >2030 r. 3,3 3,2 2,9 0, Mazowieckie 62,0 0,77 0,83 0,41 0,83 1,37 0,41 0,83 1,37 >2030 r. 61,2 57,0 43,3 0, Opolskie 12,7 0,76 0,88 0,08 0,17 0,30 0,08 0,17 0,30 >2030 r. 12,5 11,7 8,7 0, Podkarpackie 6,4 0,04 0,11 0,00 0,00 0,02 0,00 0,00 0,02 >2030 r. 6,4 6,4 6,2 0, Podlaskie 73,1 0,78 0,62 0,49 0,99 1,22 0,49 0,99 1,22 >2030 r. 72,1 67,2 55,0 0, Pomorskie 40,2 0,30 0,09 0,10 0,21 0,10 0,10 0,21 0,10 >2030 r. 40,0 38,9 37,9 0, Śląskie 13,2 0,43 0,60 0,05 0,10 0,21 0,05 0,10 0,21 >2030 r. 13,1 12,6 10,5 0, Świętokrzyskie 13,9 0,09 0,06 0,01 0,02 0,02 0,01 0,02 0,02 >2030 r. 13,9 13,8 13,5 0, Warmińsko-mazurskie 80,3 0,59 0,71 0,41 0,82 1,53 0,41 0,82 1,53 >2030 r. 79,5 75,4 60,0 0, Wielkopolskie 73,0 0,93 0,80 0,59 1,18 1,55 0,59 1,18 1,55 >2030 r. 71,8 65,9 50,4 0, Zachodniopomorskie 40,4 0,34 0,49 0,12 0,24 0,54 0,12 0,24 0,54 >2030 r. 40,2 39,0 33,6 0, POLSKA razem/średnio 592,7 2,96 5,93 8,89 2,96 5,93 8, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj = tys. zł. tys.ha -1 po objaśniono w tabeli 1. moz = 0,50% 1,00% 1,50% 0,50% 1,00% 1,50% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1% pzo = 2%

60 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Województwo/ Polska Tabela 37. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy urządzeń wodnych na ciekach Wskaźnik zasadności odbudowy w latach Średnia roczna początkowa intensywność zaległych odbudów w latach Średnia roczna intensywność zaległych odbudów w latach Pozostało do odbudowy z zaległych w roku Średni roczny koszt odbudowy w latach km km km km km tys. zł Dolnośląskie ,36 0,52 4,91 9,81 23,68 4,91 9,81 23,68 >2030 r , Kujawsko-pomorskie ,90 0,68 6,42 12,84 26,64 6,42 12,84 26,64 >2030 r , Lubelskie ,39 0,30 2,86 5,72 12,30 2,86 5,72 12,30 >2030 r , Lubuskie ,18 0,17 1,62 3,25 7,45 1,62 3,25 7,45 >2030 r , Łódzkie 109 0,85 0,97 9,23 18,45 3,28 9,23 18,11 0, , Małopolskie 693 0,35 0,46 4,39 8,78 9,93 4,39 8,78 9,93 >2030 r , Mazowieckie ,68 0,56 5,27 10,55 34,32 5,27 10,55 34,32 >2030 r , Opolskie 658 0,73 0,82 7,82 15,64 16,79 7,82 15,64 16,79 >2030 r , Podkarpackie 526 0,03 0,11 1,05 2,09 1,80 1,05 2,09 1,80 >2030 r , Podlaskie 847 0,78 0,65 6,16 12,31 17,01 6,16 12,31 17,01 >2030 r , Pomorskie 421 0,57 0,66 6,25 12,50 8,59 6,25 12,50 8,59 >2030 r , Śląskie 516 0,42 0,62 5,87 11,74 9,88 5,87 11,74 9,88 >2030 r , Świętokrzyskie 147 0,09 0,02 0,16 0,32 0,08 0,16 0,32 0,08 >2030 r , Warmińsko-mazurskie ,52 0,40 3,76 7,52 16,22 3,76 7,52 16,22 >2030 r , Wielkopolskie ,85 0,49 4,70 9,40 27,20 4,70 9,40 27,20 >2030 r , Zachodniopomorskie 709 0,32 0,58 5,50 11,00 12,72 5,50 11,00 12,72 >2030 r , POLSKA razem/średnio ,96 151,92 227,88 75,96 151,58 224, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj =374,6 tys. zł. km -1 po objaśniono w tabeli 1. moz = 0,50% 1,00% 1,50% 0,50% 1,00% 1,50% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1% po =2%

61 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Tabela 38. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy wałów przeciwpowodziowych Wskaźnik Średnia roczna Średnia roczna zasadności początkowa intensywność zaległych odbudowy w intensywność zaległych odbudów w latach latach odbudów w latach Pozostało do odbudowy z zaległych w roku Średni roczny koszt odbudowy w latach Województwo/ Polska km km km km km tys. zł Dolnośląskie 612 0,36 0,52 29,03 34,83 106,25 29,03 34,83 37, , Kujawsko-pomorskie 69 0,90 0,68 8,17 9,81 15,67 8,17 9,81 0, , Lubelskie 64 0,39 0,30 3,27 3,92 6,48 3,27 3,92 3, , Lubuskie 541 0,18 0,17 12,50 15,00 31,09 12,50 15,00 31,09 >2030 r , Łódzkie 44 0,85 0,97 4,91 5,89 14,36 4,91 5,89 0, , Małopolskie 970 0,35 0,46 44,18 53,01 150,69 44,18 53,01 61, , Mazowieckie 271 0,68 0,56 24,19 29,03 50,56 24,19 29,03 7, , Opolskie 81 0,73 0,82 7,76 9,31 22,41 7,76 9,31 1, , Podkarpackie 372 0,03 0,11 1,38 1,65 13,77 1,38 1,65 13,77 >2030 r , Podlaskie 18 0,78 0,65 1,85 2,22 3,92 1,85 2,22 0, , Pomorskie 228 0,57 0,66 16,94 20,33 50,43 16,94 20,33 9, , Śląskie 147 0,42 0,62 8,18 9,81 30,52 8,18 9,81 8, , Świętokrzyskie 211 0,09 0,02 2,42 2,91 1,20 2,42 2,91 1,20 >2030 r , Warmińsko-mazurskie 154 0,52 0,40 10,50 12,60 20,48 10,50 12,60 7, , Wielkopolskie 240 0,85 0,49 26,66 32,00 39,90 26,66 32,00 2, , Zachodniopomorskie 98 0,32 0,58 4,06 4,88 19,07 4,06 4,88 6, , POLSKA razem/średnio ,00 247,20 576,80 206,00 247,20 193, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj = 832,4 tys. zł/km po objaśniono w tabeli 1. moz = 5,00% 6,00% 14,00% 5,00% 6,00% 4,60% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1% po = 2% 61

62 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Tabela 39. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy pompowni melioracyjnych Średnia roczna Wskaźnik Średnia roczna początkowa zasadności intensywność intensywność odbudowy w zaległych odbudów w zaległych odbudów w latach latach latach Województwo/ Polska Pozostało do odbudowy z zaległych w roku Średni roczny koszt odbudowy w latach szt. szt. szt. szt. szt. tys. zł Dolnośląskie 5 0,36 0,52 0,18 0,18 0,27 0,18 0,18 0,27 >2030 r. 4,6 3,7 1,0 0, Kujawsko-pomorskie 3 0,90 0,68 0,27 0,27 0,21 0,27 0,27 0, ,5 1,1 0,0 0, Lubelskie 3 0,39 0,30 0,12 0,12 0,09 0,12 0,12 0,09 >2030 r. 2,8 2,2 1,2 0, Lubuskie 10 0,18 0,17 0,18 0,18 0,18 0,18 0,18 0,18 >2030 r. 9,6 8,8 7,0 0, Łódzkie 0 0,85 0,97 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Małopolskie 8 0,35 0,46 0,28 0,28 0,39 0,28 0,28 0,39 >2030 r. 7,4 6,1 2,2 0, Mazowieckie 4 0,68 0,56 0,27 0,27 0,23 0,27 0,27 0, ,5 2,1 0,0 0, Opolskie 1 0,73 0,82 0,07 0,07 0,09 0,07 0,07 0, ,9 0,5 0,0 0, Podkarpackie 1 0,03 0,11 0,00 0,00 0,01 0,00 0,00 0,01 >2030 r. 1,0 1,0 0,9 0, Podlaskie 5 0,78 0,65 0,39 0,39 0,34 0,39 0,39 0, ,2 2,3 0,0 0, Pomorskie 26 0,57 0,66 1,47 1,47 1,79 1,47 1,47 1, ,1 15,7 0,0 0, Śląskie 2 0,42 0,62 0,08 0,08 0,13 0,08 0,08 0,13 >2030 r. 1,8 1,4 0,1 0, Świętokrzyskie 7 0,09 0,02 0,06 0,06 0,01 0,06 0,06 0,01 >2030 r. 6,9 6,6 6,4 0, Warmińsko-mazurskie 29 0,52 0,40 1,50 1,50 1,20 1,50 1,50 1,20 >2030 r. 26,0 18,5 6,5 0, Wielkopolskie 21 0,85 0,49 1,77 1,77 1,09 1,77 1,77 0, ,5 8,6 0,0 0, Zachodniopomorskie 21 0,32 0,58 0,66 0,66 1,27 0,66 0,66 1,27 >2030 r. 19,7 16,4 3,7 0, POLSKA razem/średnio 146 7,30 7,30 7,30 7,30 7,30 6, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj = 3581 tys zł/szt. po objaśniono w tabeli 1. moz = 5,00% 5,00% 5,00% 5,00% 5,00% 4,40% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1% po = 2% 62

63 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Tabela 40. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy kanałów Województwo/ Polska Wskaźnik zasadności odbudowy w latach Średnia roczna początkowa intensywność zaległych odbudów w latach Średnia roczna intensywność zaległych odbudów w latach Pozostało do odbudowy z zaległych w roku Średni roczny koszt odbudowy w latach km km km km km tys. zł Dolnośląskie 0 0,36 0,52 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, , Kujawsko-pomorskie 12 0,90 0,68 0,10 0,19 0,21 0,10 0,19 0,21 >2030 r , Lubelskie 166 0,39 0,30 0,57 1,15 1,32 0,57 1,15 1,32 >2030 r , Lubuskie 0 0,18 0,17 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, , Łódzkie 19 0,85 0,97 0,14 0,29 0,49 0,14 0,29 0,49 >2030 r , Małopolskie 0 0,35 0,46 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, , Mazowieckie 76 0,68 0,56 0,46 0,92 1,11 0,46 0,92 1,11 >2030 r , Opolskie 28 0,73 0,82 0,18 0,36 0,61 0,18 0,36 0,61 >2030 r , Podkarpackie 0 0,03 0,11 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, , Podlaskie 97 0,78 0,65 0,67 1,35 1,66 0,67 1,35 1,66 >2030 r , Pomorskie 635 0,57 0,66 3,19 6,38 11,02 3,19 6,38 11,02 >2030 r , Śląskie 0 0,42 0,62 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, , Świętokrzyskie 0 0,09 0,02 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, , Warmińsko-mazurskie 140 0,52 0,40 0,65 1,29 1,46 0,65 1,29 1,46 >2030 r , Wielkopolskie 178 0,85 0,49 1,34 2,67 2,32 1,34 2,67 2,32 >2030 r , Zachodniopomorskie 249 0,32 0,58 0,70 1,40 3,80 0,70 1,40 3,80 >2030 r , POLSKA razem/średnio ,00 16,00 24,00 8,00 16,00 24, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj = 374,6 tys. zł/km po objaśniono w tabeli 1. moz = 0,50% 1,00% 1,50% 0,5% 1% 1,5% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1% po = 2% 63

64 Do odbudowy w 2013 r. Rok zakończenia zaległych odbudów Średnia roczna intensywność odbudów bieżących Tabela 41. Zakres rzeczowy i finansowy odbudowy zbiorników rolniczych Średnia roczna Wskaźnik początkowa Średnia roczna zasadności intensywność intensywność zaległych odbudowy w zaległych odbudów w odbudów w latach latach latach Województwo/ Polska Pozostało do odbudowy z zaległych w roku Średni roczny koszt odbudowy w latach szt. szt. szt. szt. szt. tys. zł Dolnośląskie 0 0,34 0,40 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Kujawsko-pomorskie 0 0,97 0,97 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Lubelskie 8 0,41 0,29 0,41 0,41 0,28 0,41 0,41 0,28 >2030 r. 7,2 5,1 2,3 0, Lubuskie 0 0,22 0,24 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Łódzkie 0 0,73 0,57 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Małopolskie 1 0,31 0,33 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 >2030 r. 0,9 0,7 0,3 0, Mazowieckie 1 0,77 0,83 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0, ,8 0,3 0,0 0, Opolskie 0 0,76 0,88 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Podkarpackie 1 0,04 0,11 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 >2030 r. 1,0 1,0 0,8 0, Podlaskie 0 0,78 0,62 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Pomorskie 0 0,30 0,09 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Śląskie 4 0,43 0,60 0,22 0,22 0,29 0,22 0,22 0, ,6 2,5 0,0 0, Świętokrzyskie 0 0,09 0,06 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Warmińsko-mazurskie 0 0,59 0,71 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Wielkopolskie 0 0,93 0,80 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0, ,0 0,0 0,0 0, Zachodniopomorskie 2 0,34 0,49 0,08 0,08 0,12 0,08 0,08 0,12 >2030 r. 1,8 1,4 0,2 0, POLSKA razem/średnio 17 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0, , Objaśnienia: parametry moz, mob, koj, koj = 7350 tys. zł/szt po objaśniono w tabeli 1. moz = 5,00% 5,00% 5,00% 5,00% 5,00% 4,28% Źródło: opracowanie własne. mob = 0,1 % po = 2% 64

65 V. PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE Edmund Kaca, Leszek Łabędzki W opracowaniu przedstawiono wariant programu rozwoju melioracji w skali kraju i poszczególnych województw w średniookresowej (do 2020 r.) i długookresowej (do 2030 r.) perspektywie programowej. Wariant ten będzie poddany konsultacjom urzędów marszałkowskich, a następnie przekazany MRiRW do dalszego procedowania. W skali kraju planuje się wyraźny wzrost zmeliorowanej powierzchni GO z utrzymywanymi urządzeniami (tab. 24) z 50% w 2013 r. do ok. 65% w 2020 r. i do ok. 75% w 2030 r. oraz wzrost takiej powierzchni na TUZ z 34% w 2013 r. do ok. 45% w 2020 r. i ok. 60% w 2030 r. Wzrostowi utrzymywania urządzeń melioracji szczegółowych będzie towarzyszył wzrost zakresu utrzymywania cieków, szczególnie cieków uregulowanych i urządzeń wodnych na tych ciekach. Udział długości cieków uregulowanych utrzymywanych w całkowitej ich długości wzrośnie z 59% w 2013 r. do ok. 65% w 2020 r. i ok. 90% w 2030 r. Docelowo (do 2030 r.) wały przeciwpowodziowe i pompownie będą utrzymywane w całości, zaś kanały melioracyjne na ok. 95% swej długości. Liczba utrzymywanych rolniczych zbiorników retencyjnych zwiększy się z 73% do ok. 85%. Realizacji planowanego zakresu utrzymywania urządzeń będzie wymagać środków finansowych (tab. 25). Koszty utrzymania urządzeń melioracji szczegółowych wzrosną ze 171 mln zł w 2013 r. do ok. 290 mln zł w 2020 r. i do 440 mln zł w 2030 r., zaś koszty utrzymania urządzeń melioracji podstawowych i cieków wzrosną z kwoty 337 mln zł w 2013 r. do ok. 440 w 2020 r. i do ok. 610 mln zł w 2030 r. W przedstawionym wariancie planuje się również realizację zaległych i bieżących odbudów (przebudów, modernizacji) zdekapitalizowanych urządzeń wodno-melioracyjnych. Są to prace bardzo kosztowne, dlatego zakres tych prac nie będzie duży. W latach planuje się odbudowywać średnio rocznie urządzenia melioracyjne na powierzchni ok. 14 tys. ha, w latach na powierzchni ok. 21 tys. ha, a w latach na powierzchnio ok. 28 tys. ha (tab. 23). Odbudową zostaną objęte urządzenia na ciekach uregulowanych. W latach odbudową zostaną objęte urządzenia na ok. 150 km długości tych cieków, w latach na długości ok. 220 km, a w latach na długości ok. 300 km. Znaczną intensywnością będzie charakteryzować się odbudowa wałów przeciwpowodziowych. Średnie roczne tempo odbudowy tych obiektów wyniesie km. W 2030 r. pozostaną nie odbudowane urządzenia melioracji szczegółowych na ponad 1100 tys. ha GO. Prawie w całości natomiast będą odbudowane wały przeciwpowodziowe oraz melioracyjne stacje pomp (tab. 23). Średni roczny koszt odbudów urządzeń melioracji szczegółowych planuje się na kwotę ok. 250 mln zł w latach , ok. 420 mln zł w latach i ok. 690 mln zł w latach (tab. 25). Średnie roczne koszty odbudowy urządzeń melioracji podstawowych i urządzeń wodnych na ciekach szacuje się na kwotę 284 tys. zł w latach , ok. 400 tys. zł. w latach i ok. 440 tys. zł w latach Przedstawiony w opracowaniu program rozwoju melioracji należy widzieć jako wskazanie potrzeb i kierunków rozwoju melioracji w kraju oraz wycenę kosztów realizacji postawionych celów. To opracowanie ma bardziej charakter planistyczno-strategiczny i na obecnym etapie nie wskazuje się w nim konkretnych rozwiązań czy działań, które powinny być przedmiotem programów realizacyjnych czy programów działań. Niektóre z tych działań powinny być wypracowane w wyniku badań naukowych. W programie strategicznym BIOSTRATEG, finansowanym przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju wskazuje się na potrzebę podjęcia m.in. takich zagadnień, jak: 65

66 opracowanie metod oceny stanu technicznego urządzeń melioracji wodnych oraz ekologicznie akceptowalnych technologii utrzymywania ich w sprawności, opracowanie innowacyjnych metod i technologii melioracji i regulacji stosunków powietrzno-wodnych gleb oraz nawodnień grawitacyjnych trwałych użytków zielonych, rozwój metod kontroli i pomiaru rozrządu wody oraz technologii dla systemu wspomagania gospodarowania wodą w zmeliorowanej zlewni rzecznej. Na obecnym etapie w zakresie prac utrzymaniowych można wskazać działania podobne do tych, które obecnie są stosowane, uwzględniając jednak nowe metody i techniki, zwłaszcza wynikające z wymogów ochrony środowiska. Natomiast w zakresie zadań dotyczących odbudowy i modernizacji wskazane byłoby wytyczenie kierunków działań, które doprowadziłyby do unowocześnienia odbudowywanych i modernizowanych systemów melioracyjnych. W takich działaniach powinno się uwzględniać szersze widzenie funkcji melioracji, jak również aspekty środowiskowe i przewidywane zmiany klimatyczne. Działania te są jednocześnie ściśle związane z przyszłościowymi warunkami ekonomicznymi rolnictwa, jednak ze względu na trudności w wiarygodnej prognozie tych warunków uwzględnienie ich w programach działań może być bardzo utrudnione. Uwzględniając planowany zakres prac utrzymaniowych, odbudowy i modernizacji, można wskazać następujące kierunki odbudowy, modernizacji oraz budowy nowych urządzeń melioracyjnych, które powinny spełniać wymienione niżej wymagania. 1. Odbudowa i modernizacja istniejących systemów grawitacyjnych zlokalizowanych w dolinach rzek z uwzględnieniem aspektów produkcyjnych i środowiskowych (ochrona gleb organicznych przez degradacją) powinna prowadzić do: - zwiększenia efektywności wykorzystania wody, - zmniejszenia strat wody na doprowadzalnikach, - ograniczenia odpływu wody z obiektów melioracyjnych do niezbędnego minimum, - uwzględnienia kontroli i monitoringu ilości pobieranej i odprowadzanej wody, - zwiększenia trwałości i niezawodności systemów i urządzeń. 2. W odbudowie i modernizacji istniejących systemów nawodnień ciśnieniowych powinny być uwzględnione następujące podstawowe warunki: - stosowanie zasobooszczędnych technologii nawodnień zapewniających zwiększenie efektywności wykorzystania wody, - wdrażanie technologii nawożenia poprzez system nawadniający (fertygacja), - zmniejszenie ewapotranspiracji przez nawadnianie w nocy i podawanie wody bezpośrednio pod rośliny (kroplowe, minizraszanie), - wprowadzenie automatyzacji nawodnień oraz zwiększenie trwałości urządzeń i systemów, - wprowadzenie nowoczesnych urządzeń deszczujących dostosowanych do nawadniania roślin i upraw, w tym urządzeń do mikronawodnień (kroplowe itp.), - doskonalenie metod kontroli i monitoringu nawodnień. Potrzeba modernizacji i odbudowy obiektów powinna wynikać z obecnego poziomu produkcji rolniczej poszczególnych gospodarstw wyposażonych w urządzenia nawadniające i z aktualnego zainteresowania użytkowników popartego wnioskami o wykonanie tych prac na warunkach i zasadach określonych w przepisach prawnych. 3. Odbudowa i budowa urządzeń piętrzących na wodach płynących i urządzeniach melioracji szczegółowych do regulowania odpływu szczególnie w małych zlewniach, gdzie brak możliwości stosowania klasycznych systemów nawadniania ze względu na brak odpowiedniej ilości dyspozycyjnej wody. Regulowanie odpływu, charakteryzujące się niskimi kosztami inwestycyjnymi i eksploatacyjnymi, dużym wskaźnikiem wykorzystania wody i 66

67 możliwością skutecznego eliminowania niedoborów wody, można traktować jako nawadnianie, którego możliwości stosowania są bardzo szerokie i możliwe do wdrożenia. 4. Odbudowa systemów melioracyjnych powinna być realizowana w regionach i gospodarstwach spełniających następujące warunki: - wysoki poziom produkcji rolnej, której dalszy wzrost jest uzależniony od posiadania sprawnych systemów melioracyjnych, - położenie w strefie dużej celowości stosowania ekonomicznie uzasadnionych nawodnień, - istnienie źródła wód powierzchniowych o dostatecznej wydajności. Rozwój melioracji nawadniających będzie uzależniony od możliwości pokonania dwóch podstawowych ograniczeń hydrologicznych i ekonomicznych. Ograniczenia hydrologiczne stanowią bardzo często zasoby wody dyspozycyjnej i możliwości jej poboru w ilościach niezbędnych dla danego systemu nawodnień. Ograniczenia te warunkują możliwość racjonalnego prowadzenia nawodnień. Bardzo istotne ograniczenie, wynikające z uwarunkowań ekonomicznych, może być oceniane dopiero po rozwiązaniu problemów hydrologicznych. Należy więc modernizować systemy nawodnień w kierunku systemów energo- i wodooszczędnych oraz tanich (zwłaszcza w procesie eksploatacji), zarówno ciśnieniowych, jak też grawitacyjnych, zgodnie z uwarunkowaniami terenowymi, hydrologicznymi i gospodarczymi. Melioracje nawadniające, stosowane w celu intensyfikacji produkcji roślinnej, stają się coraz większym obciążeniem finansowym rolnictwa. Ponadto produkcja rolnicza w coraz większym zakresie wprowadza techniki i technologie precyzyjne zaopatrywania roślin w wodę, składniki pokarmowe i chemiczne środki ochronne. Umożliwia to tworzenie zrównoważonych układów przyrodniczo-techniczno-ekonomicznych, harmonijnie wkomponowanych w lokalne środowisko. Coraz częściej zasobooszczędność uzyskuje się przez precyzyjne sterowanie bilansem wodnym i pokarmowym, realizowane dzięki znajomości zapotrzebowania roślin na wodę i składniki pokarmowe. Już obecnie w wielu regionach czynnikiem uniemożliwiającym prowadzenie nawodnień jest brak wody. Wtedy wielką rolę odgrywa właściwe gospodarowanie wodą oraz racjonalne zarządzanie systemami melioracyjnymi i wodnymi oraz sterowanie nimi. Nie można mówić o rozwoju melioracji i osiąganiu założonych efektów bez realizacji działań w zakresie szeroko rozumianej gospodarki wodnej na obszarach rolniczych. Należy przedsięwziąć szereg działań technicznych i organizacyjnych mających na celu modernizację systemów wodnych na obszarach wiejskich przez rozbudowę techniczną, doskonalenie instrumentów zarządzania oraz mechanizmów podejmowania decyzji. Spośród wielu zadań koniecznych do wykonania jako przykładowe można wymienić: ulepszenie obecnej (istniejącej) infrastruktury umożliwiającej magazynowanie i rozprowadzanie wody; zwiększenie dyspozycyjnych zasobów wody w zlewni (w glebie, ciekach, zbiornikach), wielokrotnego i wielofunkcyjnego ich wykorzystania, zwiększenie efektywności zużycia wody; ulepszenie i rozwój istniejących metod rozrządu wody w kierunku dynamicznego, elastycznego zarządzania gospodarką wodną z wykorzystaniem wielokryterialnej optymalizacji i nowoczesnego systemu monitorowania stanu systemu wodnego (stany wody gruntowej, przepływy i stany wody w ciekach, monitoring obiektów hydrotechnicznych); dostosowanie algorytmów sterowania systemami wodnymi do zmiennych warunków meteorologicznych i występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych; rozwój systemu monitorowania agrometeorologicznego na potrzeby sterowania systemem wodno-gospodarczym; opracowanie i wdrożenie na różnym poziomie (regionalnym, zlewniowym, obszarowym, w skali gospodarstwa) systemów optymalnego rozrządu wody; 67

68 poprawa zarządzania zasobami wodnymi i ich dystrybucji w rolnictwie; stworzenie korzystnych warunków ekonomicznych w rolnictwie do inwestowania, utrzymania i eksploatacji systemów melioracyjnych, stworzenie systemu edukacyjno-instruktażowego dla użytkowników systemów melioracyjnych istniejących oraz proponowanych w niniejszym programie do odbudowy i modernizacji. Równolegle z opracowywaniem programów działań wynikających z przedstawionego programu rozwoju melioracji wskazane będzie opracowywanie i wdrażanie programów działań sprzyjających osiąganiu zamierzonych celów, głównie ukierunkowanych na: zwiększenie lokalnych zasobów wodnych (retencji powierzchniowych zasobów wodnych, retencji wodnej gleb) i ich dostępności dla rolnictwa; zwiększenie efektywności wykorzystania wody; zmniejszenie zapotrzebowania na wodę przez uprawy rolnicze. 68

69 ZAŁĄCZNIKI 69

70 A. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTW Edmund Kaca, Wiesława Kasperska Wołowicz 1. ZAŁOŻENIA I PODSTAWY METODYCZNE STRATEGII Samorządy województw są zobligowane do prowadzenia polityki regionalnej, której celem jest: zwiększenie konkurencyjności regionów (gospodarek regionalnych) - główny cel polityki regionalnej w UE, zdynamizowanie rozwoju (zaktywizowanie rozwoju gospodarki w regionach), zmniejszenie przestrzennych dysproporcji rozwoju (zmniejszenie różnic w poziomie rozwoju między regionami). W polityce regionalnej promuje się waloryzację zasobów endogenicznych i mobilizację potencjału endogenicznego w regionach, czyli nadawanie wartości i wykorzystanie tych zasobów. Odchodzi się natomiast od promowania rozwoju na bazie zasobów egzogenicznych. Przez zasoby endogeniczne rozumie się zasoby znajdujące się wewnątrz regionu, zaś zasoby egzogeniczne to zasoby znajdujące się poza nim. W rozwoju regionalnym preferuje się policentryczne struktury systemu osadniczego, gdzie dużą rolę przypisuje się ośrodkowi centralnemu (np. metropolii, aglomeracji miejskiej). Twierdzi się, że każdy z obszarów funkcjonalnych zorganizowany jest wokół aglomeracji miejskiej o znaczeniu europejskim lub krajowym, która jest zasilana przez swoje bezpośrednie otoczenie funkcjonalne oraz wspomagana przez lokalne ośrodki rozwoju. W ramach każdego z obszarów odbywa się dyfuzja procesów rozwojowych z ośrodka centralnego na teren ją otaczający. Procesy dyfuzyjne zachodzą również między poszczególnymi obszarami funkcjonalnymi województwa oraz z innymi obszarami w przestrzeni krajowej i europejskiej. Podstawowym narzędziem prowadzonej przez samorząd województwa polityki regionalnej jest strategia rozwoju województwa (SRW). W strategii tej uwzględnia się zapisy dokumentów krajowych, w tym przede wszystkim Krajowej strategii rozwoju regionalnego (KSRR), Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2030 (KPZK), umów partnerstwa, strategii sektorowych i innych dokumentów rządowych powiązanych z rozwojem regionalnym oraz zasady europejskiej polityki regionalnej. Strategia skupia się na kierunkach rozwoju regionu, które mogą być kształtowane w ramach polityki samorządu wojewódzkiego. Jej rolą jest również oddziaływanie informacyjno-koordynacyjne na obszary i sfery niebędące bezpośrednio w związku z działaniem samorządu. Zobowiązanie do określenia i uchwalenia strategii zostało zawarte w ustawie z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa. SRW to dokument strategiczny, wyznaczający cele (strategiczne, operacyjne), główne kierunki rozwoju regionu, kierunki interwencji publicznej oraz obszary wspierania działań prorozwojowych. Wskazuje się w niej na konieczność wzmacniania i lepszego wykorzystania unikalnych potencjałów rozwojowych tkwiących w regionie oraz skumulowanych w wyznaczonych obszarach funkcjonalnych. Na potencjały te składają się zasoby występujące w sferze gospodarczej, społecznej i przestrzennej. Oznacza to, że osiągnięcie spójności w rozwoju na poziomie regionalnym (spójności terytorialnej) uzyskane zostanie poprzez rozwój zrównoważony oraz spójny gospodarczo, społecznie i ekologicznie. Strategia ma charakter ogólny, gdyż koncentruje się na najważniejszych zagadnieniach. Stanowi jednocześnie podstawę do opracowania programów o charakterze operacyjnym o krótszym okresie realizacji, często odnoszących się do określonych dziedzin. Można 70

71 powiedzieć, że strategia odpowiada na pytanie, co chcemy osiągnąć, natomiast programy w jaki sposób, za pomocą jakich instrumentów chcemy to osiągnąć. Określone w strategii długoterminowe cele zapewniają ciągłość prowadzonej przez samorząd polityki regionalnej, niezależnie od zmian kadencji sejmiku wojewódzkiego. Nie oznacza to oczywiście, że zapisane cele są stałe w przypadku znaczących zmian sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lub zmian uwarunkowań zewnętrznych konieczna może być ich rewizja i aktualizacja. Ważne jest, aby nowe cele w możliwie dużym stopniu stanowiły kontynuację założonych wcześniej kierunków, oraz aby zmiany nie były dokonywane często. Strategia rozwoju województwa, przyjmowana uchwałą sejmiku, jest najważniejszym dokumentem strategicznym. Dlatego też działania podejmowane przez różne podmioty działające na terenie województwa powinny być zgodne z jej zapisami. Zgodność zapisów proponowanych przez samorząd województwa z oczekiwaniami mieszkańców jest zapewniana w drodze szerokich konsultacji społecznych. Współpraca środowisk samorządowych, gospodarczych i społecznych pozwala na ustalenie najważniejszych kierunków rozwoju regionu. Strategia jest jednocześnie jedynym dokumentem, który dzięki zaangażowaniu różnych środowisk łączy i koordynuje działania niezależnych od siebie podmiotów, działających na rzecz realizacji celu ogólnego rozwoju województwa i poprawy życia jego mieszkańców. W podejściu do opracowywania strategii rozwoju województw obowiązuje nowa zasada zintegrowanego podejścia do rozwoju, poprzez odejście od planowania sektorowego na rzecz budowy i wzmacniania kapitału terytorialnego (gospodarczego, społecznego, ekologicznego). Umożliwia to włączenie się w procesy rozwojowe całej wspólnoty samorządowej. Obecnie w polityce regionalnej nie oddziałuje się bezpośrednio na przedsiębiorstwo, lecz na jego otoczenie. Jednym z instrumentów umożliwiających realizację polityki rozwoju województw są obszary strategicznej interwencji (OSI). Obszary te, wynikające z polityki państwa, stanowią element integracji polityki rozwoju regionalnego prowadzonej na poziomie kraju z polityką rozwoju prowadzoną na poziomie regionalnym. OSI odzwierciedlają potencjały i problemy rozwojowe w układzie terytorialnym, które będą przedmiotem zainteresowania strategii rozwoju. OSI dotyczą zarówno obszarów o szczególnym potencjale rozwojowym, jak i tych, które wymagają troski ze względu na występujące zapóźnienia. Są to obszary, wobec których wymagana jest interwencja rządu ze względu na ciężar, którego region sam nie jest w stanie udźwignąć, oraz obszary, które ze względów społecznych, gospodarczych lub środowiskowych wywierają lub mogą w przyszłości wywierać istotny wpływ na rozwój kraju. Wyznaczenie OSI wynika z idei koncentracji interwencji na określonych zagadnieniach w ściśle zdiagnozowanej przestrzeni. Konsekwencją wyznaczenia OSI będzie terytorialne podejście do programów operacyjnych realizowanych przez samorząd województwa. Fakt włączenia określonych jednostek do OSI faworyzuje je w zakresie realizacji działań przypisanych danemu OSI (np. w regionalnym programie operacyjnym RPO), lecz nie wyklucza udziału np. gmin sąsiednich. Udział ten będzie możliwy w przypadku uzasadnionej współpracy w rozwiązywaniu problemów, które występują w gminach przypisanych do OSI. W KSRR wskazuje się osiem typów OSI, dając regionom możliwość ich szczegółowej delimitacji. Komisja Europejska zaproponowała listę tematycznych celów, których realizacja może być wyróżnikiem OSI. Są to: 1) wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji; 2) zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych; 71

72 3) podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury; 4) wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach; 5) promowanie dostosowania do zmian klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem; 6) ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów; 7) promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych; 8) wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników; 9) wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem; 10) inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie; 11) wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej. W Krajowej strategii rozwoju regionalnego wyodrębniono następujące typy terytoriów, które powinny służyć jako podstawa do identyfikacji OSI przez samorządy województw: ośrodki wojewódzkie miasta wojewódzkie, które od r. są siedzibą wojewody i (lub) sejmiku województwa oraz ich obszary funkcjonalne; ośrodki subregionalne miasta średniej wielkości (powyżej 20 tys.), pełniące istotne funkcje w skali sub- i regionalnej oraz ich obszary funkcjonalne; obszary wiejskie; obszary strategicznej interwencji w celu zapewnienia spójności w skali kraju, czyli województwa określone w KSRR oraz podregiony, których poziom rozwoju znacznie odbiega od średniej krajowej; obszary o najgorszych wskaźnikach dostępu do usług publicznych; obszary przygraniczne; obszary strategicznej interwencji na rzecz restrukturyzacji i rewitalizacji miast tracących funkcje społeczno-gospodarcze; obszary o ekstremalnie niskiej dostępności transportowej. Szczegółowe wyznaczanie OSI odbywać się powinno na poziomie terytorialnych jednostek statystycznych. Wg Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS) na poziomie NTS 2 (województw) i NTS 3 (podregionów), jednak ze względu na powiązania funkcjonalne może się również dokonywać na innych poziomach statystycznych (NTS 4 powiatów i miast na prawach powiatów, a nawet NTS 5 gmin). Obszary strategicznej interwencji powinny zostać zidentyfikowane przez samorządy województw w strategii rozwoju województwa oraz zdelimitowane w przestrzeni w planie zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW). Tak zidentyfikowane OSI będą stanowić podstawę do uzgadniania kontraktu terytorialnego (KT). Kontrakt terytorialny jest narzędziem polityki regionalnej OSI. Kontrakt ma być przede wszystkim narzędziem o charakterze koordynacyjnym umożliwiającym uzgodnienie najważniejszych działań prorozwojowych między rządem i samorządem, ukierunkowanych na osiągnięcie wspólnych celów. Koordynacja działań prorozwojowych oraz koncentracja na OSI pozwoli na zwiększenie efektów rozwoju regionalnego. Główne źródła finansowania poszczególnych celów operacyjnych strategii to środki wspólnych ram strategicznych (dotyczy głównie OSI), w tym Funduszu Spójności, funduszy strukturalnych, m.in. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, środki krajowe, w tym budżetu państwa, budżetu jednostek samorządu terytorialnego (JST), środki prywatne oraz pozostałe środki unijne i krajowe. W niektórych strategiach rozwoju regionalnego wskazuje się na tzw. inteligentne specjalizacje (ang. smart specialisation). Jest to nowy instrument Unii Europejskiej, który 72

73 zobowiązuje regiony państw członkowskich do wybrania tych obszarów, w których chcą się specjalizować i zwiększać konkurencyjność. Inteligentna specjalizacja to dziedzina życia gospodarki lub nauki stanowiąca nową, rozwojową specjalizację gospodarczą, która opiera się na wykorzystaniu unikalnych zasobów naturalnych regionów, połączeniu różnych branż, zastosowaniu innowacyjnych rozwiązań technologicznych. Inteligentne specjalizacje mają na celu doprowadzenie do powstania nowych rynków aktywności gospodarczej, modernizacji oraz zwiększenia konkurencyjności regionów. Na rozwój inteligentnych specjalizacji regionów została przeznaczona największa pula funduszy Unii Europejskiej w perspektywie finansowej Niemal wszystkie polskie regiony wybrały już inteligentne specjalizacje. Przykłady inteligentnych specjalizacji, to: biogospodarka, energetyka niskoemisyjna, mechatronika, ICT (ang. Information and communications technology), ekonomia wody, turystyka prozdrowotna, energia zrównoważona. 2. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W województwie dolnośląskim występują korzystne warunki glebowo-klimatyczne do prowadzenia zróżnicowanej produkcji rolniczej. Do mocnych stron województwa zalicza się m.in. skoncentrowane osadnictwo wiejskie oraz duże, zwarte obszary ekosystemów rolniczych. Słabe strony to: wyludnianie się terenów wiejskich na obszarach peryferyjnych regionu, duże rozdrobnienie gruntów, duże wieloletnie bezrobocie na obszarach wiejskich, niedostateczny dostęp do usług na obszarach wiejskich, w tym na obszarach intensywnej suburbanizacji, niski poziom rekultywacji i wykorzystania obszarów poeksploatacyjnych i poprzemysłowych. Za szanse uważa się różnicowanie działalności rolniczej w zależności od warunków naturalnych, wzrost popytu na regionalne produkty spożywcze i ekologiczne z Dolnego Śląska, uporządkowanie systemu planowania przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym, wdrażanie instrumentów polityki krajobrazowej, racjonalne wykorzystanie terenów będących w dyspozycji agend rządowych. Zagrożenia to: presja urbanizacji na rolnicze obszary o wysokiej jakości produkcyjnej, ograniczenie wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej UE, zwiększająca się asymetria w dostępności do usług społecznych w mieście i na wsi, marginalizacja społeczna na obszarach wiejskich i poprzemysłowych. Do proponowanych 12 obszarów interwencji zalicza się m.in. północne rejony województwa z Krainą Baryczy (dolina Baryczy i Stawy Milickie) oraz obszary rolnicze, głównie na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim. Krainę Baryczy stanowią obszary mające potencjalne zaplecze do rozwoju turystyki kwalifikowanej i wyjątkowe warunki do rozwijania ekologicznej gospodarki rolnej i rybnej. Obszary rolnicze, głównie na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim, charakteryzują się najlepszymi w kraju warunkami do produkcji rolnej, tzn. najwyższym wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Teren ten wymaga szczególnej ochrony i wsparcia ze względu na najwyższą jakość gleb oraz wykorzystania tego wyjątkowego potencjału (m.in. najdłuższy okres wegetacyjny w kraju) poprzez aktywizację przemysłu przetwórstwa rolno-spożywczego w celu pełnego wykorzystania naturalnych możliwości. Zgodnie z zapisami strategii rozwoju województwa dolnośląskiego, zarówno w Krainie Baryczy, jak i na obszarach rolniczych będzie realizowany jeden z najbardziej istotnych celów rozwoju, tj. 4. ochrona środowiska naturalnego, efektywne wykorzystanie zasobów oraz dostosowanie do zmian klimatu i poprawa poziomu bezpieczeństwa. Inne cele realizowane w obszarach wiejskich, to: 1. rozwój gospodarki opartej na wiedzy; 2. zrównoważony transport i poprawa dostępności transportowej; 3. zwiększenie 73

74 konkurencyjności przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich; 5. zwiększenie dostępności technologii komunikacyjno-informacyjnych; 6. wzrost zatrudnienia i mobilności pracowników; 7. włączenie społeczne, podnoszenie poziomu i jakości życia; 8. podniesienie poziomu edukacji i kształcenie ustawiczne. Osiągnięcie celów założonych w strategii rozwoju województwa będzie możliwe dzięki skupieniu prowadzonych działań (interwencji) w ośmiu kluczowych grupach działań, nazwanych makrosferami. Należą do nich m. in. 2. ROZWÓJ OBSZARÓW MIEJSKICH I WIEJSKICH grupa działań zakładających m.in. wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich z ochroną najcenniejszych zasobów rolnych, 3. ZASOBY grupa działań zakładających poprawę efektywności wykorzystania zasobów środowiska naturalnego, 5. ZDROWIE I BEZPIECZEŃSTWO grupa działań zakładających ograniczenie negatywnych skutków powodzi i innych zjawisk katastrofalnych na Dolnym Śląsku, 8. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I INNOWACYJNOŚĆ grupa działań wspierających rozwój mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności umożliwienie implementacji rozwiązań naukowych i patentów oraz transfer wiedzy w relacji gospodarka-nauka. W makrosferze 2. ROZWÓJ OBSZARÓW wskazuje się m.in. takie priorytety związane z rozwojem obszarów wiejskich, jak: wspieranie restrukturyzacji i wielofunkcyjnego rozwoju wsi, racjonalna organizacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, poprawa warunków życia na obszarach wiejskich. W wyniku realizacji działań wynikających z tej makrosfery planuje się uzyskać takie korzyści, jak: zróżnicowanie działalności na obszarach wiejskich, poprawa efektywności produkcji rolniczej i konkurencyjności sektora rolno-spożywczego. Przedsięwzięcia związane z realizacją celów i priorytetów to: programowanie i realizacja prac urządzeniowo-rolnych, wsparcie działań na rzecz zwiększenia samowystarczalności żywnościowej regionu (produkcja i przetwórstwo rolnospożywcze) i kreowanie marki dolnośląskich produktów oraz poprawa dostępności do rynków zbytu, wspieranie działań rolnośrodowiskowych, szczególnie na obszarach cennych przyrodniczo i krajobrazowo, promowanie inwestycji umożliwiających zwiększenie wydajności i efektywności energetycznej w produkcji rolno-spożywczej wraz z ograniczaniem emisji, ochrona ziem o najwyższej klasie bonitacji, opracowanie i wdrożenie wojewódzkiego programu ochronnego gleb w największych klasach bonitacyjnych. Do priorytetów związanych z 3. ZASOBAMI zalicza się m.in. zachowanie i racjonalne wykorzystanie zasobów glebowych, wykorzystanie gospodarczego i rekreacyjnego potencjału rzek, ochronę i udostępnianie walorów przyrodniczo-krajobrazowych oraz kulturowych. Do przedsięwzięć w tej makrosferze zalicza się: rekultywację i zagospodarowanie terenów poprzemysłowych i powydobywczych, prowadzenie polityki ochrony oraz właściwego wykorzystania gruntów rolnych i leśnych, realizację programu małej retencji na obszarach rolnych i leśnych regionu, wspieranie racjonalnej gospodarki zasobami wód w regionie, zrównoważoną aktywizację i zagospodarowanie dolin rzecznych, działania na rzecz scalania gruntów. Do priorytetów związanych ze 5. ZDROWIEM I BEZPIECZEŃSTWEM zalicza się: ochronę przed klęskami żywiołowymi, w tym szczególnie likwidację zagrożeń powodziowych. Ma to spowodować minimalizację strat powodziowych. Służyć temu mają m.in. właściwe zagospodarowanie przestrzenne terenów zagrożonych zjawiskami przyrodniczymi, w tym powodziami i suszami, oraz uwzględnienie wymagań zawartych w ocenach zagrożenia i ryzyka powodziowego. W makrosferze 8. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I INNOWACYJNOŚĆ przewiduje się wspieranie efektywności energetycznej oraz wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE) w przedsiębiorstwach, w tym w rolnictwie. 74

75 3. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO Obszary wiejskie województwa kujawsko-pomorskiego zamieszkuje ponad 830 tys. osób i jest to społeczność bardzo zróżnicowana, gdyż aż 1/5 zamieszkuje silnie zurbanizowane obszary podmiejskie Bydgoszczy i Torunia cechujące się relatywnie najlepszą sytuacją gospodarczą w województwie. W sektorze rolniczym pracuje ok. 110 tys. osób. Aż 1/4 obszarów wiejskich zajmują lasy (które w niektórych rejonach są podstawą dobrze rozwiniętej działalności przetwórczej), a 1/3 tereny chronione. Rozwój województwa zamierza się stymulować z wykorzystaniem potencjałów endogenicznych czyli przewag konkurencyjnych wynikających z wyjątkowo sprzyjających specyficznych uwarunkowań województwa. Wśród nich wymienia się bardzo duży potencjał produkcji rolnej, który zamierza się wykorzystać do rozwoju przetwórstwa rolnospożywczego oraz rozwoju sektora energetyki odnawialnej bazującej na surowcach okołorolniczych. Województwo kujawsko-pomorskie należy do czołowych producentów rolnych w Polsce, co wiąże się z dobrymi warunkami rozwoju rolnictwa, dużymi powierzchniami pól użytków rolnych oraz wysoką kulturą rolną. Dotychczas wielkość podstawowej produkcji rolniczej była wyraźnie większa niż produkcja sektora rolno-spożywczego. Oznacza to deficyt przetwórstwa, który zamierza się niwelować za pomocą kompleksowych działań na rzecz rozwoju sektora rolno-spożywczego, jako jednej z najsilniejszych inteligentnych specjalizacji województwa. Wzrost gospodarczy w tym sektorze będzie się odbywał zarówno poprzez wspieranie tradycyjnie pojmowanej przedsiębiorczości, jak i różnego rodzaju liderów oraz rozwój przedsiębiorstw. Działania te są elementem szerszego planu modernizacji obszarów wiejskich pośrednio mają wpłynąć na efektywność rolnictwa poprzez zdjęcie obciążeń ekonomicznych w postaci bezrobocia jawnego i ukrytego (poprawa struktury agrarnej). Wyróżnia się następujące priorytety rozwoju województwa do 2020 roku: konkurencyjna gospodarka, modernizacja przestrzeni wsi i miast, silna metropolia i nowoczesne społeczeństwo. Priorytety dotyczą zarówno dziedzin już obecnie dobrze rozwiniętych, wymagających działań na rzecz utrzymania tego wysokiego poziomu rozwoju, jak i dziedzin, w których duży potencjał nie jest w pełni wykorzystany. Każdy z priorytetów może być realizowany za pomocą kilku celów strategicznych. Bezpośrednią podstawą sformułowania priorytetu Modernizacja przestrzeni wsi i miast jest m.in. dążenie do znacznego przyśpieszenia rozwoju obszarów wiejskich. Na potrzeby tego priorytetu przestrzeń województwa kujawsko-pomorskiego pod względem hierarchicznym i funkcjonalnym dzieli się na cztery poziomy. Są to trzy grupy miast (Bydgoszcz i Toruń, miasta średnie predestynowane do pełnienia roli centrów rozwoju gospodarczego województwa oraz pozostałe miasta powiatowe i wybrane ośrodki koncentrujące funkcje powiatowe) oraz obszary wiejskie (których integralną częścią są także lokalne ośrodki rozwoju małe miasta i wiejskie siedziby gmin) o zróżnicowanym charakterze funkcjonalnym, cechujące się licznymi problemami gospodarczymi i często wymagające aktywizacji społeczno-gospodarczej. Głównym kierunkiem interwencji jest stymulowanie rozwoju społecznego (kluczowa rola usług publicznych szczebla gminnego w kształtowaniu właściwych postaw społecznych) oraz lokalnych rynków pracy. Ten poziom polityki terytorialnej w rejonach tradycyjnego rolnictwa ma decydujące znaczenie dla aktywizacji mieszkańców wiejskich, jest także odpowiedzialny za lokalne aspekty rozwoju społecznego i gospodarczego. 75

76 Wyznaczono osiem celów strategicznych: gospodarka i miejsca pracy, dostępność i spójność, aktywne społeczeństwo i sprawne usługi, innowacyjność, nowoczesny sektor rolnospożywczy, bezpieczeństwo, sprawne zarządzanie oraz tożsamość i dziedzictwo. Cel strategiczny Nowoczesny sektor rolno-spożywczy odnosi się przede wszystkim do obszarów wiejskich i małych miast, a więc realizuje zadania istotne dla priorytetów Konkurencyjna gospodarka oraz Modernizacja przestrzeni wsi i miast. Zapewnienie funkcjonowania nowoczesnego sektora rolno-spożywczego zamierza się osiągnąć poprzez kilka rodzajów interwencji, obejmujących złożony proces i powiązania produkcji rolnej, przetwórstwa, marketingu i sprzedaży oraz badań naukowych i doradztwa. Zakłada się wszechstronny rozwój produkcji i przetwórstwa, a więc zarówno działalności związanych z tradycyjnymi uprawami polowymi, produkcją warzywniczą i sadowniczą, ale także chowem i hodowlą zwierząt. Zwraca się również uwagę na rosnące znaczenie i bardzo duży potencjał produkcji rolniczej służącej przetwórstwu na cele energetyczne (zwłaszcza produkcja biomasy). Zwiększanie produkcyjności i efektywności działalności rolniczej zamierza się również osiągać poprzez promowanie wszelkich działań związanych z ideą spółdzielczości w rolnictwie. Wytwarzanie żywności wysokiej jakości wymaga jak najlepszych warunków przyrodniczych do realizacji działalności rolniczej, dlatego istotny jest rozwój systemów małej retencji i nawodnień. Z jednej strony jest to szczególnie ważne na terenach zagrożonych powodzią, gdzie lokalne podtopienia powodują straty w rolnictwie, z drugiej zaś na obszarach zagrożonych deficytem wody (głównie Pojezierze Kujawskie i Równina Inowrocławska). Dostrzega się tu związek z zamiarem realizacji zapory na Wiśle poniżej Włocławka, ponieważ powstały zbiornik wodny ma być również wykorzystywany do zaopatrywania systemu nawodnień na Kujawach (ewentualne kompleksowe zagospodarowanie całej doliny Wisły w województwie może być podstawą do rozbudowy systemu nawodnień także w innych częściach regionu). Niezbędna jest kontynuacja działań na rzecz małej retencji system powinien być rozwijany w dużo szerszym zakresie niż dotychczas wskazuje się potrzebę podejścia kompleksowego, na bazie koncepcji zakładającej ambitne cele. Z uwagi na uwarunkowania w znacznej części województwa przewiduje się wsparcie działań na rzecz rozwoju produkcji żywności ekologicznej. Założenia celu strategicznego Nowoczesny sektor rolno-spożywczy będą zrealizowane za pomocą kilkunastu kierunków działań i przedsięwzięć. Do kierunków działań zalicza się m.in. poprawę przyrodniczych warunków realizacji produkcji rolnej, w tym poprawę gospodarki wodnej w rolnictwie, zaś do przedsięwzięć m.in. rozwój systemów małej retencji oraz rozwój i odbudowę sieci melioracji. W województwie kujawsko-pomorskim wyznaczono dziewięć obszarów strategicznej interwencji (OSI), a wśród nich: OSI: Zagospodarowanie Dolnej Wisły i nowy stopień wodny. Interwencja w tym obszarze powinna przyczynić się przede wszystkim do zwiększenia bezpieczeństwa powodziowego w dolinie Wisły oraz ochrony istniejącego stopnia wodnego we Włocławku przed katastrofą budowlaną. Dodatkowymi bardzo istotnymi korzyściami będzie m.in. stworzenie podstaw do realizacji systemu nawodnień w celu poprawy efektywności gospodarki rolnej na Kujawach. OSI: Kujawy wyspecjalizowana strefa gospodarcza dla rolnictwa. Obejmuje tereny rolne powiatów południowej części województwa: włocławskiego, radziejowskiego, aleksandrowskiego, inowrocławskiego, mogileńskiego, żnińskiego objęte trwałym deficytem wód opadowych w sezonie wegetacyjnym. Interwencja w tym obszarze może w znacznym stopniu ograniczyć problem niedoboru wody poprzez realizację systemu nawodnień, systemów retencji oraz przerzutu wody ze zbiornika na Wiśle, powstałego w wyniku realizacji stopnia poniżej Włocławka (realizacja nowego stopnia wodnego na Wiśle 76

77 poniżej Włocławka jest niezbędnym warunkiem powodzenia przedsięwzięcia). Planowany zakres interwencji wobec tego obszaru to: szczegółowa delimitacja obszaru wymagającego nawodnień; realizacja systemu nawodnień na potrzeby rolnictwa wykorzystującego lokalną małą retencję oraz przerzut wody z Wisły; rozwój i utworzenie nowych terenów inwestycyjnych powiązanych z wykorzystaniem potencjału rolnego (tereny przedsiębiorczości bazującej na przetwórstwie rolno-spożywczym oraz na rzecz OZE) czyli stworzenie wyspecjalizowanej strefy gospodarczej, ukierunkowanej na produkcję rolniczą Kujaw. OSI: Bory Tucholskie strefa wykorzystania potencjałów endogenicznych północno-zachodniej części województwa. Obszar ten obejmuje tereny powiatów tucholskiego, sępoleńskiego i świeckiego. Główną przesłanką identyfikacji jest współwystępowanie specyficznych dla wskazanego obszaru potencjałów endogenicznych, związanych z występowaniem szczególnych uwarunkowań predestynujących do rozwoju gospodarki leśnej i przetwórstwa drewna, rozwoju turystyki zdrowotnej, rozwoju funkcji turystycznej na bazie walorów przyrodniczych, rozwoju niektórych specjalistycznych dziedzin gospodarki rolnej. OSI: Ochrona rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Zasięg terytorialny wymaga uściślenia z założeniem objęcia interwencją terenów rolnych o największej przydatności dla rolnictwa (gleb chronionych klas I III oraz dużych powierzchni zwartych obszarów gleb klas IV). Gleby wysokich klas występują głównie na Kujawach, Pojezierzu Chełmińskim, Wysoczyźnie Świeckiej i Pojezierzu Krajeńskim. Planowany zakres interwencji wobec obszaru to szczegółowa delimitacja obszarów rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz ustanowienie zasad ochrony w dokumentach planistycznych rangi wojewódzkiej. W strategii województwa dokonano ustaleń w odniesieniu do wybranych aspektów funkcjonowania województwa. Zalicza się do nich: drogi wodne, markę i pozycję województwa, naukę, ochronę przeciwpowodziową, odnawialne źródła energii, rolnictwo i środowisko przyrodnicze. Zagadnienia dotyczące ochrony przeciwpowodziowej zostały ujęte w strategii w aspektach: zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego na wszystkich rzekach stwarzających tego typu zagrożenie, w szczególności na Wiśle, wobec której wskazuje się na potrzebę kompleksowego zagospodarowania doliny; prewencji przeciwpowodziowej, czyli realizacji, modernizacji i utrzymywania we właściwym stanie całości infrastruktury składającej się na system zabezpieczeń przed możliwością wystąpienia powodzi. Zagadnienia dotyczące rolnictwa zostały ujęte w strategii w następujących aspektach: gospodarczym rozwój działalności związanych z produkcją oraz przetwórstwem żywności (tradycyjne uprawy polowe, produkcja warzywnicza i sadownicza, chów i hodowla zwierząt), w tym rozwój bazy przechowalnictwa płodów rolnych wskazuje się na szczególnie korzystne warunki dla powiązań klastrowych (planuje się powołanie Kujawsko- Pomorskiego Klastra Produkcji Żywności Wysokiej Jakości), dostrzega się również potencjał województwa w zakresie produkcji żywności ekologicznej, produkcji rolniczej służącej przetwórstwu na cele energetyczne (zwłaszcza produkcja biomasy) oraz lokalnie dobre uwarunkowania do rozwoju rybactwa śródlądowego, ponadto zamierza się promować wszelkie działania zwiększające konkurencyjność i efektywność rolnictwa (m.in. promocja idei spółdzielczości w rolnictwie), przyrodniczym stworzenie jak najlepszych warunków przyrodniczych do realizacji produkcji rolnej (działania związane z małą retencją i nawodnieniami przeciwdziałanie zjawiskom suszy i powodzi), ochrona zwartych obszarów gruntów rolnych przed użytkowaniem pozarolniczym. 77

78 4. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W województwie występują względnie duże obszary o wysokiej jakości produkcyjnej przestrzeni rolniczej. Potencjał ten jest znacznie korzystniejszy w porównaniu za średnimi wartościami w Polsce. Wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w województwie lubelskim wyniósł 74,1 pkt. (w kraju 66,6 pkt.) i jest jednym z najwyższych w Polsce (po województwach opolskim i dolnośląskim). Potencjał ten nie jest jednak wykorzystany ze względu na duży udział tradycyjnego, niskotowarowego i mało efektywnego rolnictwa, zwłaszcza w strukturze zatrudnienia (ukryte bezrobocie w rolnictwie). Do słabych stron zalicza się również nisko produktywną gospodarkę jako pochodną obciążenia rolnictwem oraz niedobór zabezpieczeń przeciwpowodziowych na głównych rzekach regionu. Najlepsze gleby pod względem przydatności dla rolnictwa występują w południowowschodniej części województwa (gminy: Dołhobyczów, Hrubieszów, Ulhówek, Telatyn, Trzeszczany) oraz w okolicach Lublina (Konopnica i Jastków), natomiast najgorsze w północnej części województwa (powiaty: bialski, włodawski, łukowski i lubartowski) W województwie lubelskim nie utworzono ani jednego polderu, w tym szczególnie w dolinie Wisły koło Wilkowa i w dolinie Wieprza koło Tarzymiech (w gm. Izbica), gdzie te obiekty miałyby bardzo duże znaczenie. Wzrost zagrożenia powodzią jest w dużej mierze rezultatem źle prowadzonych i niewystarczających zalesień, niewłaściwie prowadzonych zabiegów agrotechnicznych, niepotrzebnych regulacji rzek oraz rosnącej zabudowy technicznej powodujących zmniejszanie zdolności retencyjnej zlewni. Z istniejących dużych zbiorników retencyjnych do ograniczenia fali powodziowej może być przydatny jedynie zbiornik Nielisz na rz. Wieprz, natomiast zbiorniki retencyjne w systemie Kanału Wieprz- Krzna nie spełniają roli przeciwpowodziowej. Niemal połowa powierzchni województwa (47,85%) obejmującej północną i wschodnią część regionu jest zaliczana do strefy o największych zagrożeniach suszą. W odróżnieniu od wód podziemnych, zasoby wód powierzchniowych Lubelszczyzny są niewielkie. Użytkowanie istniejących w województwie urządzeń melioracji rolnych jest niezadowalające. Urządzenia odwadniające są utrzymywane (konserwowane) na ok. 36,3% powierzchni zmeliorowanej. Złe funkcjonowanie urządzeń melioracyjnych przyczynia się do zmniejszania się retencji naturalnej zasobów wodnych. Zakłada się, że opracowana strategia rozwoju województwa na lata (z perspektywą do 2030 r.) powinna zainicjować przezwyciężanie najważniejszych ograniczeń rozwojowych, do których zalicza się m.in. niekorzystną strukturę społeczno-zawodową z największym w Polsce udziałem mało wydajnego rolnictwa. W omawianym dokumencie określono cztery strategiczne cele rozwoju, są to: 1. Wzmacnianie urbanizacji regionu; 2. Restrukturyzacja rolnictwa oraz rozwój obszarów wiejskich; 3. Selektywne zwiększanie potencjału wiedzy, kwalifikacji, zaawansowania technologicznego, przedsiębiorczości i innowacyjności regionu; 4. Funkcjonalna, przestrzenna, społeczna i kulturowa integracja regionu. Na cel 2. składają się niżej wymienione cele operacyjne Poprawa warunków dla wzrostu konkurencyjności i towarowości gospodarstw przez m.in. promowanie i wspieranie scalania gruntów i powiększania obszaru gospodarstw, poprawę struktury gospodarstw i przyspieszenie przepływu ziemi do gospodarstw większych obszarowo i nastawionych na produkcję towarową Rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego pozwalający na wykorzystanie istniejącego potencjału surowcowego regionu. 78

79 2.3. Wzmocnienie doradztwa rolniczego oraz promowanie i wspieranie inicjatyw współpracy rolników i mieszkańców wsi (grupy producenckie, spółdzielnie itp.) Wspieranie przedsiębiorczości na wsi i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich w najbardziej efektywnych sektorach gospodarki (głównie usług, w tym usług dla rolnictwa) Wyposażanie obszarów wiejskich w infrastrukturę transportową, komunalną i energetyczną w sposób skoordynowany z innymi przedsięwzięciami i spójny wewnętrznie. W ramach celu operacyjnego 2.5 przewiduje się kilka kierunków działań, w tym wspieranie działań na rzecz uzupełnienia sieci dróg lokalnych o brakujące ogniwa lub ich modernizowanie oraz wspieranie wysiłków samorządów lokalnych w budowaniu i modernizacji sieci infrastruktury komunalnej oraz infrastruktury melioracyjnej na obszarach wiejskich. Podstawowe kierunki działań na rzecz realizacji celu operacyjnego 4.5 Racjonalne i efektywne wykorzystywanie zasobów przyrody dla potrzeb gospodarczych i rekreacyjnych, przy zachowaniu i ochronie walorów środowiska przyrodniczego, to: wprowadzanie sposobów upraw i hodowli zmniejszających presję na środowisko przyrodnicze i umożliwiających adaptację do zmian klimatu; poprawa jakości i efektywności korzystania z zasobów wodnych wraz z rozwojem funkcji towarzyszących (np. przeciwpowodziowa, gospodarcza, rekreacyjna, przyrodnicza); wspieranie ekologicznie/ekonomicznie uzasadnionych działań na rzecz produkcji energii z odnawialnych źródeł. Do obszarów strategicznej interwencji (OSI), stanowiących przestrzenne odzwierciedlenie potencjałów i problemów rozwojowych zalicza się m.in. obszary ochrony i kształtowania zasobów wodnych oraz obszar nowoczesna wieś. Obszary ochrony i kształtowania zasobów wodnych są to obszary wymagające modernizacji systemów melioracyjnych, budowy zbiorników retencyjnych i wielofunkcyjnych. Wsparcie rozwoju tych obszarów będzie służyć rozwiązaniu problemów gospodarowania zasobami wodnymi i zrównoważonemu rozwojowi oraz wykorzystaniu specyficznego potencjału obszarów funkcjonalnych poprzez ograniczenie zagrożeń rozwoju funkcji gospodarczych i osadnictwa. Interwencja w tym obszarze powinna obejmować działania mające na celu poprawę bezpieczeństwa poprzez eliminowanie zagrożeń powodziowych oraz będzie służyć zrównoważonemu rozwojowi funkcji ochronnych i gospodarczych (np. w tym turystycznych) na obszarach o różnym stanie zainwestowania i statusie ochrony przyrody i krajobrazu (korytarze ekologiczne o randze europejskiej i krajowej). Interwencja powinna być ukierunkowana również na rozwiązanie problemów konfliktowych narosłych w wyniku degradacji technicznej urządzeń przeciwpowodziowych i melioracyjnych, niedoboru zbiorników niezbędnych do przetrzymywania wody, jak też niedoinwestowania gospodarki komunalnej Obszar nowoczesna wieś obejmuje obszary intensywnej produkcji rolniczej, obszar rozwoju gospodarki hodowlanej i obszar rozwoju gospodarki rybackiej. 5. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO Za jeden z największych atutów Lubuskiego uważany jest kapitał przyrodniczy, tj. bogate walory środowiska naturalnego i jego różnorodność (lasy, zbiorniki wodne, cieki). Na wielu terenach występują wciąż braki w infrastrukturze ochrony środowiska. Przez 79

80 województwo lubuskie przepływa wiele większych rzek Polski. W związku z tym należy podkreślić realne zagrożenia związane z powodziami oraz istotność inwestycji w obiekty infrastruktury ochrony przeciwpowodziowej (zbiorniki retencyjne, wały przeciwpowodziowe, kanały ulgi, poldery stałe i przepływowe, urządzenia melioracyjne), a także pozostałe prace związane z regulacją rzek. Słabą stroną województwa jest niezadowalający stan urządzeń melioracyjnych i przeciwpowodziowych. Wyraźnym wyzwaniem rozwojowym jest potrzeba zachowania dużych wartości środowiska przyrodniczego w połączeniu z koniecznością bardziej intensywnego rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym wysoko wyspecjalizowanego rolnictwa. Wyróżniono osiem obszarów strategicznej interwencji podzielonych na dwie grupy. Pierwszą stanowią najważniejsze OSI w aspekcie krajowym, wyróżnione w KSSR i ujęte w kontrakcie terytorialnym. Należą do nich m.in.: obszary wiejskie, w szczególności o słabym dostępie do usług publicznych. Do drugiej grupy OSI zaliczono inne obszary, które wymagają wsparcia i ochrony z poziomu regionalnego lub krajowego. Są wśród nich: obszary zagrożone powodziami, obszary o największych walorach przyrodniczych, w tym objęte ochroną prawną oraz obszary o najkorzystniejszych warunkach do prowadzenia gospodarki rolnej. Obszary zagrożone powodzią w województwie obejmują obszary miejskie i wiejskie wzdłuż Warty (Gorzów Wlkp., Krobielewko, Świniary, Skwierzyna, Santok, Jeżyki, Kołczyn, Świerkocin, Witnica, Słońsk, Kostrzyn nad Odrą, Deszczno, Bogdaniec, Krzeszyce), tereny wzdłuż Noteci (Drezdenko, Trzebicz, Goszczanowiec, Górecko, Stare Polichno, Przynotecko), tereny wzdłuż Bobru (Leszno Górne, Szprotawa, Żagań, Nowogród Bobrzański, Bobrowice, Dychów), tereny wzdłuż Nysy Łużyckiej (Gubin, Strzegów, Markosice, Żytowań), tereny wzdłuż Odry (Bytom Odrzański, Nowa Sól, Cigacice, Nietków, Krosno Odrzańskie, Cybinka, Słubice, Górzyca, Kostrzyn nad Odrą). Zminimalizowanie strat spowodowanych występowaniem rzek z ich koryt jest osiągalne poprzez zbudowanie wałów przeciwpowodziowych, zastosowanie pomp polderowych i pomp o zwiększonej wydajności, a także innych budowli, jak: jazy, przepusty, wały cofkowe, zbiorniki retencyjne. Istotne jest również nieprzyjmowanie rozwiązań przestrzennych na obszarach zalewowych, które mogłyby doprowadzić do zalania lub podtapiania wodami wielkimi, natomiast w strefach służących przepuszczaniu wód powodziowych przyjmowanie wyłącznie rozwiązań projektowych, zapewniających utrzymanie swobodnego przepływu wód oraz zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom i ochronie ich mienia. Modernizacja Odrzańskiego Systemu Wodnego oraz zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy obszaru Nadodrza, uwzględniający bezpieczeństwo ludzi i realistycznie ocenione możliwości finansowania przedsięwzięć zawiera Program dla Odry Użytki rolne zajmują w województwie lubuskim ok. 40% powierzchni, jednak tylko część z nich można zaliczyć do obszarów stanowiących potencjał rozwojowy. Należy również odnotować wzrost udziału w ogólnej liczbie gospodarstw tych podmiotów, które prowadzą działalność rolniczą. Tendencja ta może być oceniana jako pozytywna w aspekcie konkurencyjności i efektywności ekonomicznej gospodarstw. Potwierdza ją również zwiększająca się liczba gospodarstw o największym areale upraw (ponad 50 ha), czyli gospodarstw towarowych. Do obszarów o najlepszych warunkach dla rozwoju rolnictwa (klasa bonitacyjna gleb, tradycje, produkcja towarowa) należą tereny powiatu wschowskiego, częściowo żagańskiego i nowosolskiego. Grunty orne leżą na glebach kompleksu pszennego bardzo dobrego w gminach: Brody, Kożuchów i Nowe Miasteczko, kompleksu żytniego bardzo dobrego w gminach: Santok, Skąpe, Sława, Strzelce Krajeńskie, Sulechów, Szczaniec, Szprotawa, Świebodzin, Zbąszynek, Żagań i Żary. Większe powierzchnie gleb kompleksu zbożowo-pastewnego mocnego występują w gminach: Cybinka, Czerwieńsk, Górzyca, Gubin, Krzeszyce, Nowogród Bobrzański, Siedlisko, Słońsk, Słubice i Trzebiechów. W wyniku syntetycznej waloryzacji warunków produkcji rolnej, polegającej na 80

81 punktowej wycenie podstawowych czterech składników środowiska przyrodniczego, tj.: gleby, agroklimat, rzeźba terenu i warunki wodne, najwyższy wskaźnik w woj. lubuskim uzyskała gmina Nowe Miasteczko. Istotną kategorię obszarów wiejskich stanowią obszary specjalizujące się. Do zidentyfikowanych specjalizacji (lub ich zaczątków) zaliczyć należy produkcję mięsną, w tym przede wszystkim drobiarską (powiat wschowski, żagański), winiarstwo (powiat zielonogórski, strzelecko-drezdenecki), produkcję szparagów (powiat międzyrzecki), produkcję pieczarek (powiat wschowski), produkcję nasion zbóż na siew (powiat żagański), produkcję rybacką (powiat strzelecko-drezdenecki), produkcję miodu (powiat gorzowski, sulęciński). W strategii sformułowano cele strategiczne, operacyjne i kierunki interwencji. W celu strategicznym 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka regionalna na uwagę zasługuje cel operacyjny 1.8 Poprawa jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Z zapisu tego celu wynika, że nowoczesne i wysokoproduktywne rolnictwo zostanie dodatkowo wzmocnione. Wśród głównych zadań w sferze produkcyjnej rolnictwa w najbliższej dekadzie należy wymienić m.in. wsparcie wytwarzania i promocji żywności wysokiej jakości (w tym produktów tradycyjnych), wzmocnienie powiązań produkcji rolniczej z przetwórstwem, marketingiem i dystrybucją czy budowanie sprawnego i nowoczesnego doradztwa rolniczego. Żywność ekologiczna będzie produkowana przez nieduże, specjalistyczne gospodarstwa rodzinne. Jeszcze intensywniej wykorzystany zostanie potencjał, jaki stanowi rynek żywności w Niemczech. Impulsem do odtwarzania towarowej produkcji rolniczej w województwie mogą być rosnące ceny żywności i zwiększanie się opłacalności tej branży gospodarczej, tym bardziej, że tendencje te są prognozowane przez analityków na najbliższe lata. W ramach celu operacyjnego 1.8 przewiduje się m.in.: niżej wymienione kierunki interwencji: Rozwój produkcji rolniczej wysokiej jakości: wspieranie modernizacji i rozwoju przetwórstwa rolnego na poziomie gospodarstw rolnych, promowanie wytwarzania żywności wysokiej jakości, wspieranie i promocja postępu biologicznego w rolnictwie. Poprawa jakości gleb i zapobieganie ich degradacji: rekultywacja najsłabszych kompleksów glebowych poprzez ich wapnowanie, poprawa stosunków wodnych zgodnie z programem Mała retencja wodna, ochrona gleb przed degradacją, scalanie gruntów jako element nowego ładu w przestrzeni produkcyjnej. W celu operacyjnym 3.5 Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, realizującym cel strategiczny 3. Społeczna i terytorialna spójność regionu, jednym z kierunków interwencji jest budowa i modernizacja przepompowni melioracyjnych i urządzeń melioracji wodnych podstawowych. W celu 3.6 Wsparcie budowy oraz modernizacji systemów i infrastruktury zapobiegania zagrożeniom, w związku z narażeniem województwa lubuskiego na negatywne skutki wynikające m.in. z uwarunkowań pogodowych (np. długotrwałe opady lub susze) podejmowane będą działania dążące do zwiększania bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, przeciwpożarowego oraz minimalizacji skutków suszy. W ramach tego celu przewiduje się usprawnienie zarządzania środowiskiem w zakresie retencjonowania wód i zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego poprzez: budowę i modernizację wałów przeciwpowodziowych, pogłębianie dna rzek, współpracę jednostek samorządu terytorialnego z kraju i zagranicy (Niemcy) na rzecz realizacji programu ochrony przeciwpowodziowej, polepszenie warunków monitorowania zabezpieczenia przeciwpowodziowego, promowanie działań dostosowawczych do zmian klimatycznych oraz zapobiegania i zarządzania ryzykiem. 81

82 6. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO Województwo łódzkie jest regionem o charakterze przemysłowo-rolniczym. Gospodarkę województwa łódzkiego wyróżnia na tle regionów europejskich ponadprzeciętny udział rolnictwa w wartości dodanej brutto wynoszący 3,5%, gdy średnia w UE to 1,2%. Na potencjał gospodarczy regionu składają się m.in.: duże zasoby ziemi i znaczący potencjał rolniczy z obszarami intensywnej produkcji ogrodniczej (sadowniczej, warzywniczej) i stosunkowo wydajnym rolnictwem, mimo niezbyt korzystnej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz niekorzystnej struktury agrarnej z przewagą małych gospodarstw o powierzchni do 5 ha; bogata baza surowcowa pochodząca z produkcji roślinnej i zwierzęcej stanowiąca potencjał do rozwijania przemysłu rolno-spożywczego; znacząca pozycja w kraju pod względem produkcji warzyw gruntowych (4. miejsce), owoców z drzew (3.), mleka (4.) i żywca rzeźnego (3.); Do problemów regionalnej gospodarki należy zaliczyć m.in. brak istotnych przeobrażeń strukturalnych w rolnictwie, w tym powolne przemiany w strukturze obszarowej gospodarstw. W 2010 r. 19% zatrudnionych pracowało w rolnictwie. Struktura pracujących ulega powolnym zmianom. Wolniej niż ogółem w Polsce zmniejsza się odsetek pracujących w rolnictwie. W zakresie klimatu niekorzystnym zjawiskiem jest deficyt opadów, zwłaszcza w północnej części województwa, oraz nasilanie się ekstremalnych zjawisk pogodowych (powodzie, huragany). Województwo jest jednym z pięciu obszarów w kraju najbardziej bogatych w zasoby wód podziemnych dobrej jakości. Stanowią one ok. 8,3% łącznych zasobów Polski, a ich ilość ulega zwiększeniu. W regionie nie ma dużej liczby rzek i cieków. Na jego obszarze brakuje zbiorników wodnych i budowli piętrzących. W 2010 r. w województwie znajdowały się 673 obiekty małej retencji, w tym 139 typowych zbiorników retencyjnych (dwa duże: Jeziorsko i Sulejów). Od 2004 r. powstały jedynie trzy większe zbiorniki retencyjne i 20 budowli piętrzących. Ze względu na małe zasoby wód powierzchniowych i pojawiający się okresowo problem suszy i deficytu wody istnieje duże zapotrzebowanie na prowadzenie nawodnień użytków rolnych i gruntów leśnych. W województwie nawadnia się stosunkowo niewielką na tle kraju powierzchnię. Warunki przyrodniczo-glebowe są bardzo zróżnicowane. Gleby należą do przeciętnych, a ich przydatność dla rolnictwa zmniejsza silne zakwaszenie (w 2010 r. udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych wynosił ok. 70%) spowodowano w większości czynnikami naturalnymi. Obecnie duży wpływ na zakwaszenie gleb mają również czynniki antropogeniczne sfery rolniczej i pozarolniczej. Najkorzystniejsze warunki do produkcji roślinnej występują w północnej części regionu (w powiatach łęczyckim, kutnowskim i łowickim). Na tle kraju region ma stosunkowo mało obszarów o szczególnie dużych walorach przyrodniczych, a część z nich nadal wymaga objęcia ochroną prawną. W 2012 r. województwo plasowało się na 15. pozycji w Polsce pod względem udziału powierzchni obszarów chronionych (19,8%), która od 2004 r. zwiększyła sie jedynie o 4,5 p.p. Na obszarze województwa występują różne zagrożenia mogące wpływać na komfort i jakość życia. Do najważniejszych zagrożeń zaliczono: zanieczyszczenie wód głównym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych są ścieki komunalne, spływy z terenów zurbanizowanych, z obszarów rolnych i leśnych; zagrożenie powodziowe występujące na ponad 20 rzekach regionu w województwie jest uregulowanych ok. 60% długości wszystkich rzek i cieków, zajmuje ono 15. miejsce w 82

83 kraju pod względem długości wałów przeciwpowodziowych; dodatkowym problemem jest lokalizowanie zabudowy w dolinach rzecznych i na terenach zalewowych. Pod względem gospodarczych potencjałów rozwojowych obszary wiejskie w regionie są dosyć zróżnicowane. Potencjały te to zarówno duże zasoby ziemi użytkowanej rolniczo, z wyróżniającymi się w skali kraju rejonami produkcji sadowniczej, warzywniczej oraz zwierzęcej, jak również bogata baza surowców mineralnych. Do gmin wiejskich charakteryzujących się wysoką przedsiębiorczością należą przede wszystkim gminy zlokalizowane w sąsiedztwie ośrodków miejskich, tj. aglomeracji łódzkiej oraz Kutna, Skierniewic, Rawy Mazowieckiej, Tomaszowa Mazowieckiego, Radomska, Zduńskiej Woli, Wielunia i Wieruszowa. W skali regionu wyróżnia się gmina Kleszczów, na terenie której działa najwięcej dużych firm, z Kopalnią Węgla Brunatnego i Elektrownią Bełchatów na czele. Najkorzystniejsze warunki przyrodnicze do produkcji rolnej, mierzone wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, który dla województwa wynosi 62,4 pkt, występują w północnej części regionu, w powiatach: łęczyckim, kutnowskim i łowickim oraz w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego, Sieradza i Wielunia. Powiaty: łęczycki, kutnowski, łowicki, skierniewicki grodzki i skierniewicki oraz rawski, a także północna część powiatu sieradzkiego stanowią jeden z pięciu obszarów funkcjonalnych województwa, tj. Obszar rozwoju intensywnego rolnictwa. Prawie we wszystkich powiatach barierą rozwoju jest deficyt wody dla rolnictwa. Słabością tego obszaru jest również niekorzystna struktura agrarna i powolne jej zmiany, chociaż na tle województwa rejon ten charakteryzuje się znacznym udziałem gospodarstw dużych (ponad 15 ha). Ograniczeniem efektywnego wykorzystania użytków rolnych jest także duże rozproszenie działek rolnych. Poważną barierą rozwojową dla produkcji rolnej są również warunki wodne, w tym deficyt wody, na który pośredni wpływ ma także bardzo mała lesistość obszaru. Ze względu na małe zasoby wód powierzchniowych i pojawiający się problem suszy możliwości retencji naturalnej są mocno ograniczone. Zagrożeniem są również nasilające się ekstremalne zjawiska pogodowe. Ważnym atutem obszaru jest: wysokotowarowa specjalizacja sadownicza w gminach powiatów skierniewickiego i rawskiego; produkcja warzyw w gminach powiatów: kutnowskiego, łęczyckiego i sieradzkiego; specjalistyczna uprawa ziemniaków w powiecie sieradzkim; chów i hodowla bydła i trzody chlewnej w wielu gminach obszaru. Najważniejsze wyzwania rozwojowe wynikające z diagnozy stanu Obszaru rozwoju intensywnego rolnictwa to m.in. zwiększenie retencji oraz rozwój systemów melioracji użytków rolnych, proces scalania gruntów rolnych i leśnych, poprawa dostępności transportowej wewnętrznej i zewnętrznej. W sektorze rolnym będą następowały zmiany struktury produkcji i struktury agrarnej. Dostęp do funduszy unijnych przyspieszy procesy modernizacji gospodarstw i przedsiębiorstw rolnych oraz wprowadzanie w nich innowacyjnych rozwiązań. Nastąpi rozwój rolnictwa ekologicznego oraz poprawa jakości żywności. Mimo że Polska nie znajduje się w strefie największej podatności na zmiany klimatyczne, a ich skutki są trudne do oszacowania, to region w mniejszym lub większym stopniu odczuje ich negatywne oddziaływania. W województwie należy spodziewać się pogłębienia suszy hydrologicznej, szczególnie w północno-zachodniej części, a ekstremalne opady i związane z nimi zjawiska powodziowe mogą dotykać głównie dolin rzecznych i terenów silnie zurbanizowanych. Negatywne zjawiska pogodowe mogą mieć również niekorzystny wpływ na rozwój gospodarczy, np. rolnictwo czy gospodarkę leśną. Dlatego ukierunkowana terytorialnie interwencja związana z wdrożeniem zintegrowanego zarządzania zlewniami, odbudową 83

84 naturalnej retencji wodnej oraz realizacją systemów ostrzegawczo-monitorujących, programy zalesień i budowy zbiorników małej retencji częściowo je zniweluje. W strategii rozwoju województwa zakłada się, że regionalna polityka rozwoju będzie realizowana w dwóch płaszczyznach horyzontalnej, odnoszącej się do obszaru całego województwa i terytorialno-funkcjonalnej, odnoszącej się do obszarów miejskich, obszarów wiejskich oraz pięciu wyspecjalizowanych obszarów funkcjonalnych, w tym obszaru 4. Rozwój intensywnego rolnictwa. Na politykę horyzontalną składają się trzy filary rozwoju regionu: Filar 1. Spójność gospodarcza, Filar 2. Spójność społeczna i Filar 3. Spójność przestrzenna. W każdym obszarze stawia się jeden cel strategiczny, który dzieli się na trzy cele operacyjne. W sumie polityka horyzontalna powinna prowadzić do osiągnięcia dziewięciu celów operacyjnych, zgrupowanych w trzech celach strategicznych. Każdy cel operacyjny będzie realizowany przez działania zebrane w strategicznych kierunkach działań. Polityka terytorialno-funkcjonalna będzie ukierunkowana na osiągnięcie siedmiu celów strategicznych, poprzez realizację działań pogrupowanych w odpowiednie strategiczne kierunki działań. Nie wyróżniano celów operacyjnych. Obszarom miejskim przypisany jest jeden cel strategiczny, podobnie obszarom wiejskim, zaś obszarom funkcjonalnym pięć celów strategicznych, każdemu obszarowi po jednym celu. Cel operacyjny 1. Zaawansowana gospodarka wiedzy i innowacji (Filar 1) ukierunkowuje działania m.in. na rozwój nowoczesnych technologii (biotechnologie, nanotechnologie i zaawansowane materiały, mechatronika, technologie komunikacyjne i informatyczne) dla kluczowych przemysłów regionu, w tym przemysłu rolno-spożywczego, jak również na rozwój zielonych przemysłów i usług na rzecz wykorzystywania OZE, m.in. poprzez: wsparcie rozwoju mikrotechnologii do wykorzystywania energii z biomasy pochodzącej z produkcji rolnej. W opisie celu operacyjnego 3. Zintegrowane środowisko przedsiębiorczości dla rozwoju gospodarki (Filar 1) stwierdza się, że istotnym segmentem gospodarki regionu jest sektor rolniczy. Zakłada się, że w celu poprawy produktywności i konkurencyjności rolnictwa wspierana będzie poprawa jakości produkcji żywności oraz innych artykułów rolniczych i ogrodniczych, a także procesy restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa. Wzmocnieniu ulegną relacje sieciowe w rolnictwie i powiązania kooperacyjne. Cel ten będzie realizowany m.in przez działania zebrane w strategicznym kierunku działań pn. Poprawa produktywności sektora rolniczego. Na uwagę zasługuje cel operacyjny 8. Wysoka jakość środowiska przyrodniczego (Filar 3). W jego opisie stwierdza się m.in., że postępujące w skali globalnej zmiany klimatyczne, skutkujące coraz powszechniej występującymi zjawiskami suszy bądź ekstremalnymi opadami i powodziami, stanowią istotne przesłanki do podejmowania działań zmierzających do ograniczenia i minimalizacji ich negatywnych następstw. Niezwykle istotna staje się zmiana podejścia do ochrony przeciwpowodziowej, polegająca na odchodzeniu od regulacji rzek w formie budowy obwałowań i zbiorników retencyjnych na rzecz odtwarzania terenów zalewowych i budowy polderów. W celu ograniczenia skutków suszy zakłada się poprawę retencji naturalnej i sztucznej, a także prowadzenie racjonalnej gospodarki rolnej wykorzystującej systemy melioracyjne. Cel ten będzie realizowany przez działania (strategiczne kierunki działań) ukierunkowane na: zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej m.in. poprzez: rozwój infrastruktury przeciwpowodziowej, w tym budowę polderów, suchych zbiorników, przepompowni, kanałów ulgi, budowę zbiorników małej retencji z główną funkcją przeciwpowodziową, budowę i modernizację urządzeń przeciwpowodziowych, wsparcie budowy ekologicznych zabezpieczeń przeciwpowodziowych, odtwarzanie naturalnych terenów zalewowych wraz z ochroną lasów łęgowych, rozbudowę zintegrowanych systemów wczesnego ostrzegania o powodzi oraz 84

85 przeciwdziałanie urbanizacji terenów zalewowych oraz zwiększanie retencjonowania wód, m.in. poprzez: wspieranie działań na rzecz zwiększania naturalnej retencji, w tym zwiększania lesistości z uwzględnieniem różnorodności gatunkowej drzewostanów, zwiększania powierzchni zadrzewień i zakrzewień jako substytutu lasu w rejonach występowania najlepszych kompleksów gleb i intensywnej produkcji rolnej, prowadzenia racjonalnej gospodarki rolnej, w tym dostosowania struktury upraw, agrotechniki i gatunków w rolnictwie do występującego deficytu wód, odbudowy istniejących systemów nawodnień oraz budowy urządzeń melioracji wodnych, realizacji zbiorników małej retencji i urządzeń retencji korytowej, wspieranie działań na rzecz zwiększania retencji wód opadowych, zwłaszcza w miejscu ich powstawania (retencja rozproszona), wspieranie działań na rzecz zapobiegania i zmniejszania procesu eutrofizacji w celu zatrzymania i magazynowania wód dobrej jakości. Dla rolnictwa i obszarów wiejskich istotna jest polityka terytorialno-funkcjonalna wyodrębniająca w województwie: 1. Obszary miejskie i wiejskie, w tym 1.2 Obszary wiejskie, którego celem strategicznym są atrakcyjne osadniczo obszary wiejskie, wykorzystujące potencjały wewnętrzne dla rozwoju wielofunkcyjnego oraz 2. Obszary funkcjonalne, w tym 2.4 Obszar rozwoju intensywnego rolnictwa, którego celem strategicznym jest obszar rozwoju konkurencyjnego, produktywnego rolnictwa oraz nowoczesnego przetwórstwa rolno-spożywczego, opartego na tradycjach przedsiębiorczych oraz strukturach sieciowych powiązanych z sektorem naukowobadawczym. W rozwoju obszarów wiejskich kluczową rolę odgrywać będzie ochrona środowiska przyrodniczego i przeciwdziałanie zagrożeniom naturalnym i antropogenicznym. W ramach celu strategicznego obszaru 1.2 działania mają wspierać prace na rzecz wdrażania rozwiązań innowacyjnych w rolnictwie i leśnictwie oraz powstawania i działalności organizacji producentów rolnych oraz wspierać działania na rzecz stosowania Kodeksu dobrych praktyk rolniczych, w tym m.in. poprawy efektywności gospodarowania zasobami wodnymi i glebowymi w rolnictwie (szczególnie w kierunku przeciwdziałania zakwaszeniu gleb) oraz wspieranie działań na rzecz realizacji programów rolnośrodowiskowych (w tym działania na rzecz ochrony bioróżnorodności), zwiększenie retencjonowania wód m.in. przez zwiększenie lesistości i zadrzewień. Cel strategiczny obszaru 2.4 będzie osiągany poprzez działania wynikające z takich strategicznych kierunków działań jak: wspieranie powstawania i działalności organizacji producentów rolnych, wspieranie rozwoju sieci współpracy między sferą naukowo-badawczą a samorządem rolniczym i producentami rolnymi oraz przedsiębiorstwami przetwórstwa rolno-spożywczego, wspieranie działań na rzecz produkcji biogazu i biopaliw na bazie produktów rolnych, zwiększenie retencji wód oraz rozwój i modernizacja systemów melioracji wodnej, inicjowanie i wspieranie procesów scalania gruntów rolnych i leśnych. 7. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Małopolska wytwarza 7,4% wartości dodanej brutto (WDB), co daje zł w przeliczeniu na jednego pracującego (średnia w kraju zł). Mimo relatywnie dużych zasobów pracy i wysokiego poziomu wykształcenia, Małopolskę dzieli wyraźny dystans wobec średniej krajowej produktywności pracy oraz w innych województwach (12. miejsce). W zakresie struktury WDB w województwie odnotowuje się mniejszy od średniej w kraju udział rolnictwa (o 1,1 pp w 2008 r.), mimo znacznego udziału liczby gospodarstw rolnych. 85

86 Według danych z 2010 roku, Małopolska zajmuje 1. miejsce pod względem liczby gospodarstw rolnych (12,4% ogółu gospodarstw w kraju). Jednocześnie województwo plasuje się na ostatnim miejscu pod względem wielkości gospodarstw rolnych, mierzonej średnią powierzchnią użytków rolnych w gospodarstwie rolnym ogółem oraz gospodarstwie prowadzącym działalność rolniczą (odpowiednio: 2,31 ha i 2,80 ha). Na tle innych województw Małopolska zajmuje 3. miejsce pod względem liczby gospodarstw ekologicznych. Za rozwojem produkcji ekologicznej oraz wysokiej jakości produktów żywnościowych przemawiają korzystne warunki przyrodnicze, struktura obszarowa rolnictwa oraz bogate tradycje społeczno-kulturowe. Małopolskę charakteryzuje utrzymująca się w ciągu ostatnich kilkunastu lat niekorzystna struktura zatrudnienia według sektorów, co wynika ze znaczącego wciąż udziału pracujących w rolnictwie. Zatrudnienie w tym sektorze pozostaje niewspółmiernie duże względem WDB wytwarzanej przez ten sektor. Dominującym źródłem dochodów w gospodarstwach domowych na wsi stały się transfery społeczne, następnie dochody z pracy poza rolnictwem, a dopiero na trzecim miejscu z działalności rolniczej. Specyficznym obszarem funkcjonalnym w województwie pozostają północne tereny Małopolski. W tej części regionu gospodarka rolna jest dobrze rozwinięta i bazuje na gospodarstwach większych obszarowo niż w pozostałej części województwa. Jest to jednocześnie relatywnie najsłabiej rozwinięty pod względem gospodarczym obszar regionu. Na terenie powiatu miechowskiego, proszowickiego, części powiatu krakowskiego i olkuskiego obserwuje się wolne tempo restrukturyzacji gospodarczej oraz utrzymującą się zależność od dochodów z rolnictwa. Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa w Małopolsce jest determinowany zróżnicowanymi przestrzennie zasobami i warunkami przyrodniczymi. Na terenie województwa wyodrębnia się trzy strefy przyrodniczo-ekonomiczne ułożone równoleżnikowo: strefa północna, rzadziej zaludniona, o mniejszym rozdrobnieniu struktury agrarnej i relatywnie większym znaczeniu dochodów rolniczych z tendencją do koncentracji ziemi użytkowanej rolniczo; strefa środkowa, gęsto zaludniona, silnie zurbanizowana, o znacznej przewadze ludności dwuzawodowej i dużym rozdrobnieniu ziemi użytkowanej rolniczo z tendencją do dalszego rozdrabniania gospodarstw; strefa południowa (podgórska i górska) o dużych walorach krajobrazowych, a jednocześnie trudnych warunkach do produkcji rolniczej, cechująca się rozdrobnieniem gospodarstw i dużym znaczeniem dochodów uzyskiwanych poza rolnictwem z tendencją do utrzymywania się obecnej struktury. Struktura produkcji rolnej w Małopolsce odznacza się bardzo dużą przewagą czynnika pracy nad pozostałymi czynnikami ziemią i kapitałem. Dochody gospodarstw indywidualnych w województwie pochodzą z różnych źródeł. Z działalności rolniczej, jako przeważającego dochodu gospodarstw indywidualnych, utrzymuje się niewielka część gospodarstw. Najwięcej gospodarstw domowych wykazuje dochody pochodzące z emerytur i rent, pracy najemnej oraz działalności pozarolniczej. Charakteryzując przyszłość (wizję) województwa nie eksponuje się rolnictwa. Podkreśla się jedynie, że na terenach charakteryzujących się potencjałem produkcyjnym stopniowo zwiększa się konkurencyjność rolnictwa głównie dzięki specjalizacji oraz powiązaniu produkcji rolnej z dostępnością i transferem usług. Dużo uwagi poświęca się natomiast bezpieczeństwu. Twierdzi się, że na obszarze województwa rozwinięty został system wczesnego ostrzegania przed katastrofami naturalnymi. Zabezpieczeniu uległy tereny najbardziej narażone na ryzyko wystąpienia klęsk naturalnych szczególnie powodzi. Rozbudowa infrastruktury technicznej oraz planowanie przestrzenne przyczyniły się do 86

87 ograniczenia zabudowy na terenach zalewowych oraz zmiany kierunków użytkowania tych obszarów. Po zakończeniu budowy zbiornika na Skawie w Świnnej Porębie, (planowane oddanie go do użytku w 2015 r.) zmniejszy się wydatnie zagrożenie powodziowe w dorzeczu Górnej Wisły. Celem głównym strategii rozwoju województwa jest Efektywne wykorzystanie potencjałów regionalnej szansy dla rozwoju gospodarczego oraz wzrost spójności społecznej i przestrzennej Małopolski w wymiarze regionalnym, krajowym i europejskim. Wśród siedmiu obszarów polityki rozwoju (celów strategicznej interwencji) na uwagę zasługuje obszar 5. Rozwój miast i terenów wiejskich, a w nim kierunek polityki rozwoju (cel operacyjny) 5.2 Rozwój gospodarczy małych i średnich miast oraz terenów wiejskich. Działania ukierunkowane na jego realizację dotyczyć będą m.in. aktywizacji terenów wiejskich, z uwzględnieniem ochrony dziedzictwa przyrodniczego i zachowania różnorodności biologicznej, poprzez wdrożenie efektywniejszych mechanizmów wsparcia funkcjonowania rolnictwa oraz działalności około- i pozarolniczej. Zachowując funkcjonalne zróżnicowanie obszarów wiejskich w regionie, na terenach o wysokim potencjale produkcyjnym, wspierane będą działania służące poprawie warunków dla konkurencyjności rolnictwa, bazującego na produkcji ekologicznej oraz wytwarzaniu, dystrybucji i promocji markowej żywności regionalnej. Do kluczowych działań zalicza się m.in.: aktywizację gospodarczą terenów wiejskich. Obszary o funkcjach rolniczych mają być aktywizowane w zakresie wspierania zatrudnienia w działalności rolniczej i okołorolniczej bazującej na zwiększeniu towarowości i wydajności poprzez: wdrożenie instrumentów wsparcia na rzecz rozwoju przede wszystkim ekologicznego rolnictwa i przetwórstwa oraz marketingu wysokiej jakości produktów żywności regionalnej, rozwój systemu doradztwa i wsparcia pośredniego dla przedsiębiorczości opartej na rolnictwie. Obszary wiejskie są ujęte również w celu 5.3. Funkcjonalne zarządzanie przestrzenią na poziomie lokalnym. Kluczowe działania w tym zakresie to m.in.: ochrona krajobrazu i ładu przestrzennego na obszarach wiejskich poprzez zachowanie unikalnych form krajobrazu rolniczego, a także racjonalne gospodarowanie gruntami, z uwzględnieniem działań na rzecz poprawy struktury obszarowej gospodarstw i zmniejszenia uciążliwości związanych z produkcją wysokotowarową, w szczególności poprzez jej koncentrację w wyodrębnionych strefach, Inny obszar strategiczny to obszar 6. Bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne i społeczne. Cel ten będzie realizowany m.in. poprzez realizację celu operacyjnego 6.1 Poprawa bezpieczeństwa ekologicznego oraz wykorzystanie ekologii dla rozwoju Małopolski. Stwierdza się, że w celu dalszej ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego szczególnie istotna pozostanie ochrona przed zagrożeniami powodziowymi dolin rzecznych, w tym obszarów zurbanizowanych o wysokim potencjale strat powodziowych oraz terenów zagrożonych ruchami masowymi (osuwiskami), zwłaszcza na obszarach górzystych, a także ochrona przed suszą. Działania w tym zakresie obejmują wdrażanie zasad racjonalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych, tworzenie sprawnego systemu retencji wodnej oraz modernizacji urządzeń melioracyjnych. Istotnym elementem działań przeciwpowodziowych będzie także tworzenie oraz zachowanie naturalnej retencji wodnej (m.in. zalesianie, ochrona lasów łęgowych, odpowiednie użytkowanie gruntów rolnych) oraz opracowanie planów zarządzania ryzykiem powodziowym i osuwiskowym. Ponadto w zakresie osuwisk istotne będzie wyznaczenie dokładnej lokalizacji i zasięgu osuwisk aktywnych oraz okresowo aktywnych, a także terenów zagrożonych rozwojem ruchów masowych. Działaniom tym towarzyszyć będzie wdrożenie efektywnego systemu monitoringu, który umożliwi w przyszłości w znacznym stopniu ograniczenie i 87

88 kontrolę zabudowy terenów zagrożonych, a tym samym minimalizację ryzyka wystąpienia i skali katastrofalnych zniszczeń. Przewiduje się również przeciwdziałanie występowaniu i minimalizowanie skutków negatywnych zjawisk atmosferycznych, geodynamicznych i awarii przemysłowych, w tym: właściwe zagospodarowanie terenów zagrożonych powodzią i suszą hydrologiczną z uwzględnieniem wymagań dotyczących oceny zagrożenia i ryzyka powodziowego, zwiększanie retencyjności zlewni oraz efektywności urządzeń zabezpieczenia przeciwpowodziowego (budowa, modernizacja). 8. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO Województwo mazowieckie dysponuje umiarkowanymi zasobami środowiska przyrodniczego. W związku z tym ważna jest ich ochrona, a także wykorzystanie gospodarcze i turystyczne. W regionie przeważają gleby bielicowe, zaliczane do gleb słabych (klasa bonitacyjna V VI) i brunatne na wysoczyznach morenowych. Grunty najlepsze jakościowo do produkcji rolnej (klasy I III) stanowią ok. 18% powierzchni użytków rolnych, a słabe ok. 45%. Największe zwarte obszary gruntów o najlepszej jakości występują w powiatach: ciechanowskim, płockim, płońskim, gostynińskim, grodziskim, grójeckim i sochaczewskim. Sieć rzeczna województwa jest dobrze rozwinięta. Większość cieków, poza Wisłą i jej głównymi dopływami, charakteryzuje się małymi przepływami. Poza uwarunkowaniami naturalnymi przyczyną tego stanu są: duży pobór wód powierzchniowych na skutek intensyfikacji produkcji rolnej i przemysłowej, likwidacja dawnych piętrzeń młyńskich, zjawiska erozyjne, osuszanie łęgów nadrzecznych, mała lesistość oraz niski stopień retencjonowania wód. Nieliczne jeziora w regionie skupione są w jego zachodniej części. Do zagrożeń naturalnych województwa mazowieckiego należą m.in. niebezpieczeństwo wystąpienia powodzi w obrębie tarasów zalewowych oraz osuwanie się terenu. Ograniczona skuteczność ochrony przed zjawiskiem powodzi związana jest z niedostatecznymi nakładami na utrzymanie, modernizację i budowę wałów przeciwpowodziowych, zbiorników, międzywałów i koryt rzecznych oraz występowaniem licznych obszarów objętych ochroną prawną (rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000). Konieczne są także działania z zakresu przywracania naturalnych obszarów zalewowych (odsunięcie obwałowań od rzeki), ograniczenie ich zabudowy, tworzenie nowych miejsc do kontrolowanych zalewów oraz zwiększenie lesistości w zlewni. W przeważającej części województwa mazowieckiego opady roczne nie przekraczają 550 mm. Ryzyko okresowej suszy występuje szczególnie w południowych i centralnych częściach województwa. Obszary w największym stopniu zagrożone suszą glebową zlokalizowane są w powiatach: wołomińskim, wyszkowskim, żuromińskim, mławskim i węgrowskim. Wpływ na ryzyko suszy mają także czynniki antropogeniczne, np. niewłaściwa melioracja i regulacja koryt rzecznych oraz likwidacja terenów bagiennych i podmokłych. Potrzebne są działania naprawcze, mające na celu zwiększenie retencji, np. poprzez renaturyzację przesuszonych łąk, konserwację zastawek na rowach melioracyjnych, tworzenie pasów drzew i krzewów o szerokości min. 10 m na styku pole orne brzeg rzeki oraz retencjonowanie wody w dolinach rzek i polderach. Motorem mazowieckiej gospodarki jest Warszawa wraz z obszarem metropolitalnym. Pozostałe gminy Mazowsza charakteryzują się mniejszą konkurencyjnością niż przeciętna gmina w Polsce. Cechą charakterystyczną województwa mazowieckiego jest zróżnicowanie przestrzenne rozwoju gospodarczego między metropolitalnym centrum regionu a jego 88

89 peryferiami, głównie rolniczymi. Zgodnie z klasyfikacją OECD, Mazowsze zostało uznane za najbardziej zróżnicowany wewnętrznie region w Europie, drugi po Londynie. W województwie znajduje się 105 z 500 najbiedniejszych gmin w Polsce. W województwie mazowieckim zarysowują się korzystne zmiany struktury agrarnej, następuje rozwój i modernizacja wyspecjalizowanych rolniczych gospodarstw towarowych. Wykształciły się tu obszary specjalizacji rolniczej produkcji towarowej roślinnej (owoców i warzyw) oraz zwierzęcej (mleka krowiego, drobiu i trzody chlewnej). Znaczna część regionu cechuje się wysokim i średnim potencjałem rozwojowym rolnictwa determinowanym m.in. przez poziom potencjału przedsiębiorstw rolnych w gminach, występowanie i rodzaj specjalizacji produkcji rolniczej oraz rozmieszczenie grup producenckich. W poszczególnych częściach regionu wykształciły się specjalizacje rolnicze. W północnej dominuje produkcja mięsna i mleczna, a w środkowej i południowej owocowo-warzywna. Najwięcej grup producenckich jest skupionych w podregionie warszawskim zachodnim oraz powiatach siedleckim, łosickim oraz płońskim. Koncentracja grup producenckich sprzyja zwiększeniu konkurencyjności produkcji rolnej. Potencjał przemysłu rolno-spożywczego jest szczególnie duży w powiatach środkowej i zachodniej części województwa, gdzie występują korzystne warunki do rozwoju przemysłu rolnospożywczego oraz zlokalizowane są duże i średnie przedsiębiorstwa branży przetwórstwa spożywczego. Charakterystyczna jest również koncentracja dużych przedsiębiorstw związanych z przetwórstwem owocowo-warzywnym w centralnej części regionu, co jest związane z wykształconą na tych terenach specjalizacją owocowo-warzywną. Przetwórstwo pozwala osiągnąć większą wartość dodaną niż jest to możliwe z produkcji rolnej, jak też pozwala osiągnąć efekt synergii ze sprawnie funkcjonującym sektorem rolnym. Mocną stroną województwa są wyspecjalizowane obszary produkcji rolniczej stanowiące bazę surowcową (dostarczające owoce, warzywa, mleko, żywiec rzeźny) dla przetwórstwa rolno-spożywczego oraz silna pozycja w przemyśle rolno-spożywczym Przemysł rolno-spożywczy skupia 15% podmiotów tego rodzaju w kraju. Województwo mazowieckie wytwarza blisko 1/4 krajowej produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego. Istnieje wyraźna specjalizacja przemysłu rolno-spożywczego w następujących powiatach: nowodworskim, warszawskim zachodnim, pruszkowskim, piaseczyńskim, kozienickim, grójeckim, lipskim, płońskim (produkcja owocowo-warzywna), sochaczewskim (produkcja owocowo-warzywna i mięsna), żuromińskim, płockim, gostynińskim (produkcja mięsna) oraz ostrołęckim, przasnyskim, ostrowskim, mławskim i żuromińskim (produkcja mleczna). Największe skupienie podmiotów gospodarczych w przemyśle rolno-spożywczym występuje w powiecie wołomińskim oraz w Warszawie. W 2010 r. na Mazowszu zarejestrowanych było ponad 4,5 tys. podmiotów gospodarczych prowadzących działalność w branży przetwórstwa rolno-spożywczego (1. miejsce w kraju). Fundamentem gospodarki regionu powinny stać się dyfuzja innowacji z Obszaru Metropolitalnego Warszawy w kierunku miast regionalnych i subregionalnych oraz obszarów wiejskich, jak również rozwój produkcji w przemyśle i przetwórstwie rolno-spożywczym ukierunkowanym na eksport. W strategii rozwoju województwa formułuje się wizję Mazowsza. Według niej Mazowsze to region spójny terytorialnie, konkurencyjny, innowacyjny z wysokim wzrostem gospodarczym i bardzo dobrymi warunkami życia jego mieszkańców. Celem głównym rozwoju województwa jest zmniejszenie dysproporcji rozwoju, wzrost znaczenia obszaru metropolitalnego Warszawy w Europie. W strategii rozwoju województwa wyróżniono sześć celów strategicznych (strategiczne obszary działania), w tym jeden priorytetowy dotyczący przemysłu (w tym rolnospożywczego) i produkcji. Każdemu obszarowi przyporządkowano cel rozwojowy, a w ich ramach kierunki działań i działania. W obszarze Gospodarka w celu rozwojowym Wzrost 89

90 konkurencyjności regionu poprzez rozwój działalności gospodarczej oraz transfer i wykorzystanie nowych technologii i kierunku działań 11. Wzmacnianie potencjału rozwojowego i absorpcyjnego obszarów wiejskich przewiduje się m.in. działania: 11.1 Tworzenie sieci współpracy i klastrów wiejskich rozwijających specjalizacje branżowe; 11.2 Wzmacnianie towarowości i produktywności gospodarstw; 11.4 Poprawa efektywności ekonomicznej i innowacyjności sektora rolnego, w tym poprzez rozwój rolnictwa ekologicznego; 11.5 Wspieranie inwestycji w infrastrukturę ułatwiającą prowadzenie działalności gospodarczej. W obszarze Przestrzeń i transport, w celu rozwojowym Poprawa dostępności i spójności terytorialnej regionu oraz kształtowanie ładu przestrzennego, w kierunku działań 14. Spójność wewnątrzregionalna koncentracja na najbardziej zapóźnionych podregionach wyróżnia się działania: 14.1 Poprawa dostępności komunikacyjnej zapóźnionych podregionów do ośrodków regionalnych i subregionalnych, 14.2 Poprawa dostępności komunikacyjnej obszarów wiejskich do ośrodków lokalnych. W obszarze Środowisko i energetyka, w celu rozwojowym Zapewnienie gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energię przy zrównoważonym gospodarowaniu zasobami środowiska, w kierunku działań 27. Zapewnienie trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz zachowanie wysokich walorów środowiska wyróżniono kilka działań, w tym: 27.3 Osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu i potencjału ekologicznego wód i związanych z nimi ekosystemów, 27.4 Przeciwdziałanie deficytowi wodnemu, W kierunku działań 29. Przeciwdziałanie zagrożeniom naturalnym wyróżniono działanie 29.2 Przystosowanie rolnictwa do zmian klimatu. W obszarze Środowisko i energetyka stwierdza się m.in., że należy ograniczyć przeznaczanie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne, szczególnie w przypadku gruntów rolnych o wysokich klasach bonitacyjnych lub tam, gdzie zmiana przeznaczenia będzie powodowała niekontrolowane rozlewanie się zabudowy miejskiej (suburbanizacja). Równocześnie rekultywacji powinny podlegać tereny poeksploatacyjne (poprzemysłowe, powojskowe i zamknięte składowiska odpadów). Biorąc pod uwagę zmiany klimatu, należy podjąć działania w zakresie przystosowania rolnictwa oraz ochrony przeciwpowodziowej. Sieć melioracyjna powinna być utrzymywana i rozwijana, a zabudowa na terenach zalewowych ograniczana. Należy podjąć działania mające na celu renaturyzację przekształconych odcinków rzek oraz stosowanie nietechnicznych metod spowolnienia odpływu wód wezbraniowych poprzez wykorzystanie właściwości buforowych niektórych ekosystemów (np. torfowisk) i struktur przestrzennych, np. polderów zalewowych. Celem równoległym jest przeciwdziałanie deficytowi wodnemu, do czego powinno się przyczynić zwiększenie retencji, jak też odbudowa i remonty urządzeń wodnych. W Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku zidentyfikowano obszary strategicznej interwencji (OSI), w których występują problemy będące barierą rozwoju regionu. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego przedstawiono delimitację funkcjonalnych obszarów problemowych, które zawierają się w obszarach strategicznej interwencji. Wyznaczenie OSI i obszarów problemowych umożliwi koordynację działań strategicznych wpisujących się w politykę rozwoju i planowania przestrzennego regionu. Zadania te zostały przypisane do określonego terytorium i wzajemnie zintegrowane. Ułatwi to przyporządkowanie właściwych narzędzi interwencji publicznej, co warunkuje większą skuteczność i efektywność podejmowanych 90

91 działań. Obszary strategicznej interwencji zostały zidentyfikowane zgodnie z celami zapisanymi w Krajowej strategii rozwoju regionalnego, tj. z celem 2. Budowa spójności terytorialnej i przeciwdziałania marginalizacji obszarów problemowych oraz z celem 1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów. W związku z tym w województwie mazowieckim na poziomie regionalnym zostały wyznaczone dwa typy OSI: problemowe ostrołęcko-siedlecki, płocko-ciechanowski, radomski zgodnie z celami 2.2 Wspieranie obszarów wiejskich o najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe oraz 2.3 Restrukturyzacja i rewitalizacja miast i innych obszarów tracących dotychczasowe funkcje społeczno-gospodarcze. bieguny wzrostu Obszar Metropolitalny Warszawy zgodnie z celem 1.1. Wzmacnianie funkcji metropolitalnych ośrodków wojewódzkich i integracja ich obszarów funkcjonalnych. 9. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO Atutem regionu opolskiego, poza przemysłem, jest wysoka pozycja konkurencyjna rolnictwa. Składają się na nią m.in. optymalne warunki do produkcji roślinnej, wysoka kultura rolna, dobre wyposażenie w techniczne środki do produkcji, a także korzystne warunki przyrodniczo-glebowe, będące podstawą do intensywnej produkcji rolnej. Obszary wiejskie stanowią ok. 92% powierzchni województwa, ludność wiejska to prawie pół miliona osób, co stanowi ok. 48% ogółu mieszkańców regionu. Wieś opolska wyróżnia się w kraju ładem przestrzennym, estetyką i urodą wiejskich wnętrz krajobrazowych oraz relatywnie wysokim standardem przestrzeni publicznej, indywidualnej zabudowy mieszkaniowej i obejść. Pod względem funkcjonalnym zaznacza się koncentracja obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych w częściach centralnej i wschodniej województwa, zaś na pozostałym obszarze dominacja funkcji rolniczych. Województwo opolskie zalicza się do grupy regionów o zróżnicowanym potencjale zasobów naturalnych i jakości środowiska. Do najważniejszych środowiskowych uwarunkowań rozwojowych województwa zalicza się m.in.: potencjał glebowy, o wskaźniku waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej 81,6 pkt (Polska 66,6 pkt), który w połączeniu z wysoką produktywnością produkcji rolnej utrwala rangę województwa jako ważnego regionu rolniczego w kraju, nierównomiernie rozwiniętą sieć hydrograficzną dorzecza Górnej Odry cechującą się zasobami wodnymi niższymi o ok. 30% od zasobów dorzecza Górnej Wisły; mimo to zasoby powierzchniowe dorzecza z rezerwą pokrywają bieżące zapotrzebowanie przemysłu i gospodarki komunalnej na wodę powierzchniową; nierównomiernie rozwinięta sieć hydrograficzna oraz niewystarczające zdolności retencyjne, w tym dla potrzeb rolnictwa, wymagają działań interwencyjnych, w tym zwiększenia retencji naturalnej i sztucznej; zagrożenie cyklicznie występującymi zalewami powodziowymi w dorzeczu Odry i jej dopływów; prowadzone w ostatnim dziesięcioleciu działania inwestycyjne ograniczyły to zagrożenie, jednak w dalszym ciągu wymagana jest realizacja kilku kluczowych inwestycji oraz zdecydowane działania związane z zatrzymywaniem wody w zlewni; wskaźnik możliwości zatrzymywania wody utrzymuje się na jednym z najniższych poziomów w Europie. W województwie opolskim nie są w pełni wykorzystane możliwości płynące z wysokoprodukcyjnego, dobrze rozwiniętego rolnictwa i korzystnych warunków prowadzenia 91

92 działalności rolniczej. Należy podjąć działania na rzecz wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, m.in. poprzez specjalizację produkcji rolnej, poprawę konkurencyjności gospodarstw ich konsolidację, rozwój m.in. przemysłu rolno-spożywczego, a także pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi. Umożliwienie realizacji oddolnych inicjatyw, zgodnych z lokalnymi strategiami rozwoju, zmierzających do zrównoważonego rozwoju opolskiej wsi oraz korzystnych przemian strukturalnych, jest podstawą do tego, by obszary wiejskie stanowiły atrakcyjne miejsce do zamieszkania, wypoczynku i prowadzenia działalności gospodarczej. W obliczu coraz częściej występujących zagrożeń naturalnych i cywilizacyjnych niezbędne będzie podjęcie działań zmierzających do rozbudowy regionalnego systemu reagowania i usuwania skutków tych zagrożeń. Niezbędna będzie zmiana podejścia do ochrony przeciwpowodziowej polegająca na przebudowie systemu przeciwpowodziowego, a także kontynuacja działań związanych z budową i remontem fragmentów wałów przeciwpowodziowych (m.in. w dolinach Odry, Nysy Kłodzkiej, Małej Panwi, Stobrawy, Białej Głuchołaskiej i Opawy) oraz innych budowli hydrotechnicznych. Zwiększenie retencji naturalnej i sztucznej, zadrzewień i zalesień w połączeniu z retencją zbiornikową odgrywać będzie również ważną rolę w przeciwdziałaniu zjawiskom suszy i ograniczaniu lokalnych deficytów wód w okresach wegetacyjnych. W zakresie celu strategicznego 7. Wysoka jakość środowiska przewiduje się realizację celu operacyjnego 7.4 Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych związaną m.in. z: ochroną gleb, w szczególności o najwyższych klasach bonitacyjnych oraz gleb organicznych, przed procesami geodynamicznymi (erozja wietrzna, wodna i liniowa) lub zanieczyszczeniami; racjonalnym wykorzystaniem gleb m.in. poprzez zwiększenie powierzchni terenów objętych rolnictwem ekologicznym i zintegrowanym, rekultywacją, rewitalizacją i renaturyzacją terenów zdegradowanych, zdewastowanych i przekształconych antropogenicznie, w tym w szczególności terenów poeksploatacyjnych oraz dolin rzecznych. W ramach celu operacyjnego 7.5 Przeciwdziałanie i usuwanie skutków zagrożeń naturalnych i cywilizacyjnych przewiduje się m.in. prewencyjną ochronę przeciwpowodziową (plany zagospodarowania przestrzennego, mapy zagrożeń i ryzyk powodziowych), wdrażanie działań ochrony przeciwpowodziowej (m.in. zwiększenie otwartych przestrzeni rzek, spowolnienie odpływu wód wezbraniowych i opadowych, zwiększenie retencji naturalnej oraz mikroretencji leśnej), dokończenie budowy i modernizacji niezbędnych wałów przeciwpowodziowych, budowę polderów w dolinie Odry, budowę zbiorników małej retencji oraz budowę, modernizację i konserwację podstawowych i szczegółowych urządzeń melioracyjnych. W opisie celu strategicznego 10. Wielofunkcyjne obszary wiejskie stwierdza się m.in., że jedną z kluczowych dziedzin rozwoju gospodarczego regionu jest wysokotowarowe rolnictwo. Jako jedna z wiodących branż regionalnej gospodarki powinno ono dążyć do zwiększenia konkurencyjności poprzez konsolidację gospodarczą i rozwój gospodarstw rodzinnych. Ważna przy tym jest specjalizacja produkcji rolnej, w tym produkcji żywności o wysokiej jakości oraz ekologicznej. Ponadto istotna jest identyfikacja i promocja produktów wytwarzanych tradycyjnie na terenie województwa. Branża rolno-spożywcza jest zaliczana do sektorów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju gospodarki województwa opolskiego. Jej rola powinna podlegać dalszemu wzmacnianiu, a podejmowane działania powinny zmierzać do zwiększenia poziomu konkurencyjności tego sektora. W województwie opolskim istotne znaczenie ma sektor rybacki, który dysponuje dużym potencjałem rozwojowym. W tym zakresie niezbędne będzie podjęcie działań w celu poprawy stanu technicznego i jakości wód stawów rybnych. 92

93 10. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO Na tle Polski województwo podkarpackie charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem agrarnym rolnictwa, nadmiarem zasobów siły roboczej, niską towarowością produkcji rolnej, lecz dobrze rozwijającym się przetwórstwem rolno-spożywczym. Niekorzystne położenie sektora rolniczego na Podkarpaciu wskazuje na konieczność bardziej zintensyfikowanych działań. Mocne strony województwa w dziedzinie działań strategicznych 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka to m.in. korzystne warunki do prowadzenia działalności rolniczej oraz duży potencjał rolnictwa ekologicznego oraz rozwój innych systemów specjalistycznej produkcji rolniczej, np. winiarstwo, pszczelarstwo, zielarstwo, zaś do stron słabych zalicza się niski poziom innowacyjności sektora rolno-spożywczego oraz zły stan infrastruktury melioracyjnej w gospodarstwach rolnych. Z kolei w dziedzinie działań strategicznych 4. Środowisko i energetyka do słabych stron województwa zalicza się m.in. warunki geograficzno-hydrologiczne regionu: stosunkowo duża część powierzchni województwa narażona na występowanie powodzi oraz osuwisk, zbyt mały obszar województwa objęty miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, co uniemożliwia właściwe zarządzanie przestrzenią, jej funkcjonalnością, jakością środowiska w sposób zapewniający racjonalną gospodarkę i bezpieczeństwo ludności, oraz niski poziom retencji wód powierzchniowych, brak dużych i małych zbiorników retencyjnych oraz polderów, zły stan zabudowy regulacyjnej rzek. Rekomenduje się m.in. zmniejszanie liczby gospodarstw, powiększanie ich powierzchni, komasację gruntów i specjalizację, poszukiwanie nowych produktów oraz nowych rynków zbytu (rolnictwo ekologiczne, nowe uprawy przemysłowe np. dla przemysłu zielarskiego, energetyczne itp.), rozwój lokalnego przetwórstwa płodów rolnych; dokonanie podziału obszarów wiejskich na te, w ramach których celowe jest unowocześnienie funkcji rolniczej oraz te, w których należałoby rozwijać funkcje pozarolnicze; prowadzenie komasacji gruntów oraz zakrzewianie i zalesianie gruntów najbardziej zagrożonych erozją, wykorzystywanie instrumentów infrastrukturalnych i planistycznych (związanych z planowaniem przestrzennym) w celu minimalizacji zagrożeń powodziowych i osuwiskowych; ochronę poziomu wód gruntowych itp. W strategii rozwoju województwa wyróżnia się dziedziny działań strategicznych, cele strategiczne oraz priorytety tematyczne, cele operacyjne i kierunki działań. Sprawy rolnictwa i obszarów wiejskich są zawarte w dziedzinie 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka. W priorytecie 1.4 Rolnictwo formułuje się cel Poprawa konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, a w nim kierunki działań: Poprawa efektywności i dochodowości gospodarstw rolnych poprzez ich modernizację, zmianę struktur rolnych, rozwój biogospodarki oraz współpracy z ośrodkami naukowo - badawczymi, Zwiększenie zorganizowanej obecności rolników na rynku produktów rolnych, Rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym opartego na ekologicznej produkcji rolnej oraz współpracy z ośrodkami naukowo-badawczymi. Kierunki te dotyczą całego województwa. W kierunku działań zakłada się m.in. następujące efekty działań: wsparcie przemian strukturalnych w rolnictwie, wsparcie procesów modernizacji gospodarstw rolniczych z wykorzystaniem innowacyjnych rozwiązań technicznych, 93

94 wsparcie zrównoważonego rozwoju terenów objętych gospodarką rolną i rybacką, ochrona gruntów szczególnie przydatnych rolniczo w planowaniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, wsparcie działań w zakresie utrzymania urządzeń melioracji szczegółowych. W dziedzinie działań strategicznych 4. Środowisko i energetyka formułuje się cel strategiczny Racjonalne i efektywne wykorzystanie zasobów z poszanowaniem środowiska naturalnego sposobem na zapewnienie bezpieczeństwa i dobrych warunków życia mieszkańców oraz rozwoju gospodarczego województwa, a w ramach tego celu priorytet: 4.1. Zapobieganie i przeciwdziałanie zagrożeniom oraz usuwanie ich negatywnych skutków. W ramach tego priorytetu będzie realizowany cel operacyjny: Zabezpieczenie mieszkańców województwa podkarpackiego przed negatywnymi skutkami zagrożeń wywołanych czynnikami naturalnymi oraz wynikającymi z działalności człowieka. Realizacja tego celu będzie odbywała się poprzez działania ukierunkowane na (kierunek działań): Zapobieganie, przeciwdziałanie oraz usuwanie negatywnych skutków powodzi. Zakładane efekty realizowanych działań to m.in.: budowa, rewitalizacja i modernizacja urządzeń hydrotechnicznych zapewniających ochronę bierną przed powodziami, tj.: polderów, zbiorników retencyjnych oraz wałów przeciwpowodziowych na terenach zabudowanych, na których występuje zagrożenie powodzią; opracowanie i realizowanie programu małej retencji na terenach zagrożonych powodzią; opracowanie i budowa systemu retencji wodnej obejmującego województwo podkarpackie z uwzględnieniem sąsiednich województw; odtworzenie powierzchni naturalnych terenów zalewowych i podmokłych; wykluczenie lokalizacji zabudowy na obszarach zagrożonych powodzią. Innym kierunkiem działań jest: Zapobieganie, przeciwdziałanie i minimalizowanie skutków osuwisk. Zakładane efekty realizowanych działań to: wykluczenie lokalizacji zabudowy na obszarach zagrożonych osuwaniem się mas ziemi; wzmocniona przed zniszczeniami infrastruktura techniczna; mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi oraz system monitoringu powierzchniowego i wgłębnego na wszystkich osuwiskach zlokalizowanych na terenie województwa. 11. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO Relatywnie trudne warunki do rozwoju produkcji roślinnej (surowy klimat oraz brak żyznych gleb przeważają gleby IV i V klasy bonitacyjnej) spowodowały wykształcenie struktury użytkowania gruntów, w której bardzo duży udział mają łąki i pastwiska (35% powierzchni użytków rolnych). Podlaskie zajmuje 2. miejsce w kraju zarówno pod względem udziału w pogłowiu bydła (13% w 2011 r.), jak i produkcji mleka krowiego (16,5% w rynku krajowym). Tu występuje największe w Polsce zagęszczenie pogłowia bydła. Obraz specjalizacji uzupełniają dane o produkcji branży mleczarskiej. Podlaskie ma ok. 30% udziału w krajowej produkcji mleka płynnego przetworzonego, a także masła, serów i twarogów. Część wyprodukowanego mleka trafia na eksport i z ok. 11% udziałem w eksporcie tego produktu województwo podlaskie znajduje się w czołówce eksporterów. Największa koncentracja firm z branży spożywczej występuje w sześciu powiatach: grajewskim, monieckim, łomżyńskim, wysokomazowieckim, bielskim i siemiatyckim (wskaźnik 94

95 lokalizacji LQ w 2008 r. przekroczył 1,25), z czego najwyższy wskaźnik specjalizacji w tej branży (LQ > 3,0) notuje się w powiatach: wysokomazowieckim i grajewskim. Swoją wysoką konkurencyjność w branży rolno-spożywczej województwo podlaskie zbudowało na bazie wyjątkowego środowiska przyrodniczego. Wśród 16 województw Polski w województwie podlaskim jest najwięcej terenów objętych ochroną w formie parków narodowych i siecią Natura 2000, teren ten cechuje duży udział lasów w powierzchni regionu oraz najmniejsza w kraju gęstość zaludnienia. W Polsce i Europie Podlaskie jest postrzegane jako Zielona kraina. Należy utrwalać tę percepcję unikalności i wyjątkowości regionu, jako podstawę rozwijania zielonych (ekologicznych) specjalizacji. Województwo ma bardzo dogodne warunki do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Gospodarstwa ekologiczne w województwie podlaskim stanowiły w 2010 r. 10% wszystkich tego typu gospodarstw w Polsce (5. miejsce). Ponadto, relatywnie duży udział mają uprawy rolne objęte systemem kontroli w rolnictwie ekologicznym (8%, 4. miejsce). Wyniki te nie przekładają się jednak na liczbę przetwórni ekologicznych działających w województwie (zaledwie 6 takich jednostek, co daje 14. miejsce w kraju). W województwie istnieje potencjał w zakresie produkcji energii z biogazu, przede wszystkim z zagospodarowania odpadów z produkcji zwierzęcej i spożywczej (głównie mleczarskiej). Zagadnienia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa są uwzględnione w dwóch celach strategicznych 1. Konkurencyjna gospodarka i 3. Jakość życia. Dominuje w nich tematyka ochrony środowiska. W punkcie dotyczącym 1. celu strategicznego stwierdza się, że w strukturze gospodarczej województwa podlaskiego dużą rolę odgrywa rolnictwo, w którym produktywność pracy jest niska. Rolnictwo jest i powinno być niezmiernie ważną gałęzią gospodarki, przy czym konieczne jest dążenie do sprzedaży poza region jedynie wysoko przetworzonych produktów. Produkcję rolną należy ukierunkować na żywność bezpieczną, wysokiej jakości i wytwarzaną w sposób zrównoważony. Obiektem szczególnej troski powinny być zatem z jednej strony innowacje w rolnictwie oraz sferze produkcji żywności, a z drugiej - ochrona dziedzictwa i wsparcie produktów tradycyjnych. Należy dążyć do wzmocnienia pozycji rolników w łańcuchu dostaw żywności poprzez innowacyjne rozwiązania, które sprzyjają przejrzystości, przepływowi informacji i zdolnościom w zakresie zarządzania oraz służą wytwarzaniu nowych produktów wysokiej jakości. W opisie celu operacyjnego 1.5. Efektywne korzystanie z zasobów naturalnych zauważa się, że efektywnemu korzystaniu z zasobów naturalnych mają służyć ekoinnowacje, wdrażane także w sektorach tradycyjnych, takich jak: przemysł tekstylny, drzewny czy produkcja żywności. Istnieje również potrzeba rozwoju wszelkich przedsięwzięć związanych z zieloną gospodarką, w tym na terenach wiejskich, tak zwanych business & biodiversity. W opisie celu operacyjnego 3.4. Ochrona środowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami stwierdza się, że w trosce o zwiększenie dyspozycyjnych zasobów wód dobrej jakości na potrzeby gospodarki i społeczeństwa należy dążyć do jak najlepszego oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych, a także do propagowania zmian sposobu gospodarowania w zlewni, tak aby doprowadzić do zmniejszenia ryzyka zanieczyszczenia wód ze źródeł rozproszonych (rolniczych). Efektywna gospodarka wodna powinna prowadzić także do utrzymania niezbędnej ilości zasobów wody oraz usuwania bądź zmniejszania wszelkich zagrożeń związanych z jej deficytem i nadmiarem. Wsparcie w tym zakresie zostanie ukierunkowane przede wszystkim na wykorzystanie inżynierii ekologicznej. Do obszarów strategicznej interwencji (OSI) zalicza się m.in. obszary wiejskie oraz gminy, w których rozwój uwarunkowany jest siecią NATURA Obszary wiejskie zajmują zdecydowaną większość województwa podlaskiego, są jednocześnie bardzo zróżnicowane i dlatego pełnią różne funkcje - od typowo rolniczych, przez turystyczne, do podmiejskich mieszkaniowych. Oznacza to, że na obszarach wiejskich będą realizowane 95

96 bardzo różnorodne instrumenty rozwoju powiązane z paletą celów strategicznych i operacyjnych. Specyfika województwa podlaskiego wymaga koncentracji uwagi na obszarach objętych ochroną prawną. W odniesieniu do działalności rolniczej akcent zostanie położony na produkcję tradycyjną, rolnictwo ekologiczne i produkcję żywności wysokiej jakości. Do najważniejszych problemów związanych z ochroną zasobów przyrody i krajobrazu w kontekście strategii rozwoju województwa należą m.in.: wadliwy stan i funkcjonowanie systemów melioracyjnych prowadzące do sukcesji roślinnej w basenie Biebrzy, w dolinie Narwi i innych dolinach rzecznych w wyniku obniżenia lustra wody na terenach bagiennych, scalanie i wymiana gruntów skutkujące powstawaniem większych obszarowo gospodarstw rolnych prowadzące w konsekwencji do zubożenia i zaniku w krajobrazie mozaikowatego układu pól i łąk, miedz i zadrzewień śródpolnych. 12. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Pomorskie charakteryzuje się m.in. unikatowym środowiskiem i walorami krajobrazowymi. Wyróżnia się wysokim ryzykiem wystąpienia powodzi w części północnowschodniej i północnej, co ogranicza możliwości rozwojowe tego obszaru. Obecnie stan istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej jest niewystarczający. Ponadto dla części obszarów zurbanizowanych istotnym problemem jest zagrożenie lokalnymi podtopieniami oraz nieefektywne działanie systemów odbierających, oczyszczających i odprowadzających wody opadowe i roztopowe. W strategii rozwoju województwa wskazuje się trzy cele strategiczne, mające charakter ogólny i określające pożądane stany docelowe w ujęciu problemowym. Są one konkretyzowane przez 10 celów operacyjnych oraz 35 kierunków działań. Do celów strategicznych zalicza się: 1. Nowoczesna gospodarka, 2. Aktywni mieszkańcy, 3. Atrakcyjna przestrzeń. W strategii rozwoju województwa nie eksponuje się rolnictwa i obszarów wiejskich, natomiast dużo miejsca poświęca się ochronie środowiska i ochronie przeciwpowodziowej. Stwierdza się, że długofalowy rozwój musi opierać się na poszanowaniu i umiejętnym wykorzystaniu zasobów i walorów środowiska, ze zwróceniem szczególnej uwagi na ograniczanie antropopresji i stałą poprawę parametrów środowiska, jak też zachowanie naturalnych siedlisk. Istotne jest także przygotowanie do skutecznego ograniczania negatywnych skutków wystąpienia ekstremalnych zjawisk naturalnych, zwłaszcza powodzi, z czym wiąże się konieczność podwyższenia poziomu bezpieczeństwa ludności i zmniejszenia ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej. W przestrzeni regionu należy uwzględnić przede wszystkim obszary funkcjonalne, do których zalicza się obszary wiejskie uczestniczące w procesach rozwojowych, obszary wiejskie wymagające wsparcia procesów rozwojowych (np. Pomorze Środkowe) oraz Żuławy Wiślane, strefa przybrzeżna, jak również obszary kształtowania potencjału rozwojowego wymagające programowania działań ochronnych (np. obszary cenne przyrodniczo, obszary strategicznych złóż kopalin). W ramach celu operacyjnego 3.3. Dobry stan środowiska wyróżnia się następujące kierunki działania: ograniczanie zagrożeń powodziowych, zachowanie walorów przyrody i poprawa spójności przyrodniczej, rozwój monitoringu środowiska oraz zagrożeń powodziowych. 96

97 13. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W województwie śląskim poza produkcją przemysłową i sektorem usług, rozwija się produkcja rolna, jednak udział rolnictwa w tworzeniu WDB w województwie był marginalny. powierzchnia podstawowych upraw roślinnych w województwie śląskim nie należy do największych występuje tutaj znaczny odsetek terenów zurbanizowanych. Wysoki poziom użytkowania gospodarczego zasobów województwa oraz długotrwała działalność gałęzi przemysłu silnie wpływających na środowisko i przestrzeń powodują, że występuje tutaj dużo gruntów zdewastowanych (3 715 ha) i zdegradowanych (1 206 ha), wymagających rekultywacji. W 2011 r. zrekultywowano 275 ha, w tym na cele rolnicze 68 ha. Istotnym zagadnieniem jest występowanie w województwie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi. Wezbrania wód na terenie województwa śląskiego powodują niemal corocznie straty gospodarcze, a co kilka lat występują powodzie mające charakter katastrofalny (klęski żywiołowej). Istniejący system ochrony przed powodzią jest niepełny i konieczna jest jego dalsza poprawa poprzez podejmowanie różnych inwestycji w zakresie modernizacji i budowy nowej infrastruktury oraz wprowadzanie dalszych działań nietechnicznych. Województwo jest jednym z najbardziej atrakcyjnych przyrodniczo obszarów południowej Polski. Do głównych uwarunkowań, mogących wpływać (negatywnie lub pozytywnie) na intensywność procesów rozwoju województwa, zaliczyć można m.in. zmiany środowiskowe, w tym: - rosnącą skalę zagrożeń o podłożu naturalnym (powodzie, nawałnice, huragany) oraz katastrofy ekologiczne wygenerowane przez człowieka i gospodarkę; - zmiany klimatyczne; - zwiększanie się deficytu wody; - pogarszającą się jakość żywności; - zmniejszanie się powierzchni gruntów zdegradowanych i zdewastowanych. W województwie wskazuje się na dwa typy obszarów: - obszary funkcjonalne (nazywane również obszarami polityki rozwoju lub subregionami), - obszary strategicznej interwencji. Województwo dzieli się na cztery obszary funkcjonalne: północny, którego centrum stanowi Aglomeracja Częstochowska (powierzchnia km 2 ), południowy z Aglomeracją Bielską (2 354 km 2 ), centralny z Metropolią Górnośląską (5 577 km 2, 60,4% ludności) i zachodni z Aglomeracją Rybnicką (1 353 km 2 ). Dla widzenia rolnictwa najważniejsze są dwa obszary funkcjonalne - północny (subregion północny), gdzie rozwinięte jest rolnictwo ekologiczne, przetwórstwo rolne i agroturystyka, oraz południowy (subregion południowy) z dużymi ( ha) specjalistycznymi gospodarstwami rolnymi z przemysłem agroturystycznym. Spośród 12 obszarów strategicznej interwencji (OSI) wymienia się 6. Obszary wiejskie, obejmujące tereny wiejskie położone w gminach wiejskich oraz miejsko-wiejskich. Elementami wyróżniającymi te obszary są duża powierzchnia użytków rolnych oraz znaczna liczba ludności utrzymującej się z pracy w rolnictwie. Rozwój tych terenów w dużym stopniu bazuje na agroturystyce, turystyce oraz pozarolniczych usługach dla społeczności lokalnej i turystów. Tak więc obszary te cechują się znacznym zróżnicowaniem funkcji, obejmujących zarówno funkcje rolnicze, jak i pozarolnicze. Z tego też względu są to w znacznej części 97

98 obszary o funkcjach mieszanych i przejściowych, czyli takich, które tracą swój pierwotny charakter w wyniku procesów urbanizacyjnych, w tym postępującej suburbanizacji. W związku z tymi procesami, równolegle ze wsparciem utrzymania rolniczego charakteru i produkcji na tych obszarach, konieczna staje się poprawa możliwości zatrudnienia i mobilności zawodowej, stworzenie warunków do zwiększenia inwestycji okołorolniczych i pozarolniczych oraz rozbudowy lokalnej infrastruktury transportowej i poprawy funkcjonowania transportu zbiorowego, umożliwiającego dostęp do korzystania z usług publicznych wyższego rzędu. Ponadto niezbędne są działania aktywizujące społeczności wiejskie oraz ukierunkowane na poprawę jakości edukacji i kształcenia ustawicznego. Jednocześnie wyzwaniem jest tu powstrzymanie niekontrolowanego podziału terenów otwartych, rozprzestrzeniania się zabudowy podmiejskiej, jednorodzinnej celem zachowania ich różnorodności i spuścizny kulturowej. Istotne jest zachowanie i kształtowanie krajobrazu, ochrona i wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego. Do obszarów strategicznej interwencji zalicza się również 9. Obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi. Są to tereny, które stosunkowo często ulegają podtopieniom i są narażone na niebezpieczeństwo powodzi. Zagrożenie powodziowe jest skutkiem wypadkowej zwiększonych opadów i zwiększonego tempa spływu powierzchniowego. Ponadto w centralnej części województwa występują obszary zalewane na skutek obniżania się powierzchni terenu z powodu prowadzenia podziemnej eksploatacji górniczej (rejony pogórniczych osiadań terenu). Dla bezpieczeństwa regionu ważne jest minimalizowanie zagrożeń środowiskowych. Działania wspomagające zwiększenie retencji powinny być prowadzone w całym dorzeczu. Powinny być wykonywane zabezpieczenia przeciwpowodziowe na terenach zalewowych. Na terenach szczególnie narażonych na niebezpieczeństwo powodzi konieczne jest ograniczanie i racjonalizacja zabudowy na tych obszarach, co jest dużym wyzwaniem dla samorządów Można wskazać cztery podstawowe grupy wyzwań stojących przed polityką regionu, determinujących cele i kierunki jego rozwoju. Są to spójność, konkurencyjność, synergia i równoważenie. Wyzwania związane z równoważeniem procesów rozwoju regionu obejmują m.in.: poprawę jakości i zapewnienie dostępu do infrastruktury komunalnej i infrastruktury ochrony środowiska; właściwe gospodarowanie zasobami wodnymi; kontynuację działań związanych z gospodarką dorzecza górnej Wisły i Odry; rozwijanie infrastruktury i technologii ograniczającej negatywne oddziaływanie gospodarki na środowisko; rozwój funkcji gospodarczych w otoczeniu rolnictwa; efektywne zarządzanie przestrzenią w celu zmniejszenia presji na środowisko; zahamowanie procesu suburbanizacji w regionie; minimalizację skutków zjawisk naturalnych, w tym poprawę bezpieczeństwa powodziowego. Działania rozwojowe województwa powinny być prowadzone w czterech obszarach priorytetowych: (A) Nowoczesna gospodarka, (B) Szanse rozwojowe mieszkańców, (C) Przestrzeń, (D) Relacje z otoczeniem. W ramach obszaru (A) Nowoczesna gospodarka powinno dążyć się m.in. do rozwijania regionu na bazie wiedzy, kreującego własne i absorbującego pojawiające się innowacje, oraz do unowocześniania i wsparcia przemian sektorów tradycyjnych i rolnictwa. Przewiduje się takie kierunki działań, jak: wspieranie działań na rzecz zrównoważonego wzrostu produktywności i konkurencyjności sektora rolnospożywczego z uwzględnieniem dobrych praktyk rolniczych oraz tworzenie i rozwój firm bazujących na wykorzystaniu potencjału gospodarstw rolnych. 98

99 W ramach obszaru priorytetowego (C) Przestrzeń należy rozwijać region o przestrzeni ukształtowanej w sposób umożliwiający trwałość i harmonijność procesów rozwoju, uwzględniający rozbudowę oraz budowę infrastruktury ochrony środowiska i ograniczenie ryzyka środowiskowego w warunkach zmian klimatycznych i presji społecznej na regenerację środowiska naturalnego, jego zasobów i komponentów, rewitalizację terenów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych oraz zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego mieszkańcom województwa. W ramach tego obszaru przewiduje się m.in. wspieranie wdrażania rozwiązań w zakresie zintegrowanego i zrównoważonego zarządzania zasobami wodnymi w zlewni, w tym ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy. 14. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO Region świętokrzyski cechuje się jednym z najniższych współczynników urbanizacji w kraju. Ludność regionu jest skoncentrowana w otoczeniu miasta Kielce, pozostałe obszary województwa z uwagi na rolniczy bądź wielofunkcyjny charakter cechuje mała gęstość zaludnienia. Gleby o dużej przydatności rolniczej, skoncentrowane we wschodniej i południowej części województwa, determinują znaczącą rolę rolnictwa w województwie. Województwo dysponuje zbiornikami wód podziemnych, stanowiącymi źródło zaopatrzenia w wodę ludności oraz przemysłu. Zasobność w wody powierzchniowe jest z kolei mała i występują jedynie zbiorniki zaporowe oraz stawy rybne. Świętokrzyskie to obszar o dobrej jakości środowiska przyrodniczego. Charakterystyczne dla regionu jest istotne znaczenie sektora rolniczego, który stanowi ważny potencjał rozwojowy, ale zarazem generuje problemy związane z dużym zatrudnieniem i niską produktywnością. Mocną stronę województwa stanowią dobre warunki do produkcji rolniczej oraz ich korzystny rozkład przestrzenny, zaś słabe strony to wysoki wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie i jednocześnie mały udział rolnictwa w tworzeniu wartości dodanej brutto, niska produktywność rolnictwa w stosunku do potencjalnych możliwości, niekorzystna struktura agrarna gospodarstw, niski odsetek gospodarstw rolnych traktujących rolnictwo jako swoje główne źródło utrzymania, mała na tle obszarów wiejskich w kraju aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców obszarów wiejskich województwa, występowanie obszarów deficytu wód oraz pogarszająca się jakość wód powierzchniowych i podziemnych. Sprawy rolnictwa są szczególnie wyeksponowane w celu strategicznym 5. Koncentracja na rozwoju obszarów wiejskich. Szczególnie istotny dla rolnictwa jest cel operacyjny 5.2. Rozwój nowoczesnego rolnictwa. Za kluczowe uznaje się tu dążenie do zmian strukturalnych w rolnictwie, a co za tym idzie do zwiększenia konkurencyjności i promocji tego sektora w regionie oraz poza nim. Realizacja powyższego celu operacyjnego powinna obejmować m.in.: dążenie do tworzenia silnych towarowych gospodarstw rolnych, umożliwiających prowadzenie dochodowej działalności jest to główny warunek pomyślnej modernizacji i poprawy dochodowości sektora rolniczego; zwiększenie roli wojewódzkiego przetwórstwa spożywczego, będącego pod kontrolą kapitału regionalnego i bazującego na dostawach z gospodarstw rolnych z województwa; wspieranie powiązań kooperacyjnych między producentami rolnymi tworzenie silnych grup producenckich (integracja produkcji rolno-spożywczej) jako skutecznej metody 99

100 zwiększenia konkurencyjności przedsiębiorców regionalnych, zarówno w kontekście ekspansji na nowe rynki zbytu, jak i zmniejszania kosztów produkcji; ochrona gruntów I i II klasy bonitacyjnej przed wyłączaniem ich z produkcji rolnej; wspieranie działalności inwestycyjnej, przyczyniającej się do wzrostu innowacyjności, a przez to produktywności w tym sektorze; inicjowanie i umacnianie powiązań pomiędzy sektorem rolniczym i rolnospożywczym a sferą nauki i badań; otwarcie na studiach wyższych kierunków o profilu rolniczym; rozwój instytucji wspomagających producentów rolnych (sortownie, giełdy rolne, itp.); wsparcie w postaci doradztwa dla rolników zamierzających modernizować i unowocześniać swoją działalność rolniczą; ukierunkowanie na wsparcie produkcji biomasy na cele energetyczne; wsparcie specjalizacji w głównych branżach rolnictwa, w tym przede wszystkim produkcji żywności ekologicznej. Dla rolnictwa istotny jest również cel strategiczny 6. Koncentracja na ekologicznych aspektach rozwoju regionu, w szczególności zaś cel operacyjny 6.3 Adaptacja do zmian klimatycznych przeciwdziałanie zagrożeniom powodziowym i suszy, a także innym klęskom żywiołowym. Realizacja tego celu powinna obejmować m.in.: rozbudowę i modernizację infrastruktury chroniącej przed powodziami w dorzeczu Wisły z uwzględnieniem minimalizacji presji na środowisko przyrodnicze oraz w przypadku lokalnych podtopień; rozwiązania organizacyjno-techniczne zmniejszające skutki powodzi, a także innych klęsk żywiołowych; racjonalna gospodarka przestrzenna na obszarach zagrożonych powodzią zmierzająca do wykluczenia zabudowy na tych terenach. Wśród sześciu obszarów strategicznej interwencji (OSI) wymienia się obszary wiejskie województwa z wyłączeniem gmin miejskich (Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna i Sandomierz). Wyróżniono siedem podstawowych typów obszarów, które mogą stanowić podstawę do określenia instrumentów i metod realizacji celów strategii rozwoju województwa. Są to m.in.: obszar o relatywnie wysokim potencjale rolniczym charakteryzujący się dobrymi glebami, a przez to predestynowany do rozwoju produktywnego i technologicznie zaawansowanego rolnictwa oraz przetwórstwa rolno-spożywczego; jednocześnie jest to obszar bogaty w walory turystyczne, a tym samym predestynowany również do szeroko rozumianej kompleksowej działalności turystycznej; dolina Wisły obszar wyodrębniony ze względu na konieczność efektywnej ochrony przeciwpowodziowej, skupia obszary wiejskie o niedostatecznej dostępności transportowej, w części charakteryzujące się intensywnym sadownictwem; pozostałe obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w rolnictwie i/lub słabych bądź średnich warunkach rozwoju społeczno-gospodarczego obszary o słabych glebach, mało efektywnym rolnictwie, charakteryzujące się dużą lesistością. 15. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO Warmińsko-mazurskie posiada szczególne środowiskowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego. O szczególnych walorach przyrodniczych województwa świadczą: 100

101 olbrzymi potencjał wodny w znacznej części gmin województwa udział wód w powierzchni gminy przekracza 10%, duże powierzchnie lasów (31,4% powierzchni województwa), duża powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych, prawnie chronionych (11,1% powierzchni tego typu obszarów w Polsce). Województwo zajmuje 3. miejsce wśród wszystkich 270 regionów UE pod względem koncentracji produkcji, przetwórstwa oraz konserwowania mięsa i produktów mięsnych. Region może pochwalić się prawie dwukrotnie wyższą od średniej krajowej wartością dodaną brutto na pracującego w sektorze rolniczym, korzystnymi warunkami dla rozwoju gospodarstw wysoko towarowych, korzystną strukturą wielkościową gospodarstw rolnych, rozwiniętym przemysłem rolno-spożywczym, potencjałem naukowym ukierunkowanym na sektor rolniczy i zagadnienia przyrodnicze. Region zajmuje czołowe miejsce w kraju pod względem udziału rzepaku i rzepiku, pszenicy oraz pszenżyta i zbiorów krajowych, a także pogłowia bydła oraz w mniejszym stopniu pogłowia trzody chlewnej. Dzięki takiemu stanowi region charakteryzuje się dużą produkcją żywca rzeźnego i mleka. Produkcja regionalnej żywności wysokiej jakości odbywa się głównie w ok małych i średnich gospodarstwach dostarczających żywność naturalną, tradycyjną i ekologiczną na bazie własnych surowców. Co jedenaste gospodarstwo ekologiczne w Polsce jest zlokalizowane w województwie warmińsko-mazurskim. W regionie warmińsko-mazurskim znajduje się ponad 11% wszystkich krajowych obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych, w tym NATURA Daje to regionowi pierwsze miejsce w kraju. Jednocześnie obszary te stanowią prawie 47% powierzchni województwa (większy udział występuje tylko w mniejszych powierzchniowo województwach świętokrzyskim i małopolskim). Do mocnych stron województwa zalicza się m.in. wyjątkowe w skali kraju zasoby wód powierzchniowych, dające szansę rozwoju nowoczesnych technologii i innowacji związanych z wodą (potencjał dla inteligentnej specjalizacji), obecność sektorów o dużym potencjale dla inteligentnej specjalizacji, w tym produkcja rolno-spożywcza, dobre warunki do wzmacniania konkurencyjności produkcji rolnej (intensywnej i wielofunkcyjnej) w postaci: warunków środowiskowych, doświadczenia w produkcji rolnej, zaplecza naukowobadawczego i rozwiniętego przemysłu spożywczego, obszarów przyrodniczych prawnie chronionych, czystemu i różnorodnemu biologicznie środowisku przyrodniczemu. Do słabych stron zalicza się m.in. braki w infrastrukturze technicznej, zwłaszcza na obszarach wiejskich i w małych miastach. Szansą województwa jest m.in. wzrost popytu na produkty ekologiczne, zaś zagrożeniem presja (w szczególności zewnętrzna) na tworzenie kolejnych obszarów prawnie chronionych ograniczających możliwości rozwojowe. W tym lobbowaniu na rzecz tworzenia takich obszarów nie uwzględnia się opinii środowisk lokalnych i regionalnych. W strategii rozwoju województwa za cel główny uważa się spójność ekonomiczną, społeczną i przestrzenną Warmii i Mazur z regionami Europy. Cele strategiczne to: 1. Wzrost konkurencyjności gospodarki, 2. Wzrost aktywności społecznej, 3. Wzrost liczby i jakości powiązań sieciowych., 4. Nowoczesna infrastruktura rozwoju. Głównym obszarem zainteresowania samorządu regionalnego będzie wspieranie trzech inteligentnych specjalizacji regionalnych, do których zalicza się: ekonomia wody, żywność wysokiej jakości oraz drewno i meblarstwo. Główny kierunek działań w tym zakresie to jakość produktów i usług. Zakres tego kierunku obejmuje m.in. wspieranie innowacyjności. Ekonomia wody bazuje na zasobach wód słodkich i można ją uznać za specjalizację regionu na poziomie kraju. Specjalizacja Żywność wysokiej jakości może być charakterystyczna dla 101

102 kilku regionów w Polsce, ale charakter województwa i możliwości współpracy w tym zakresie z województwem podlaskim dają możliwości budowy specjalizacji w ramach Polski Wschodniej. W ramach celu operacyjnego 2.2 Wzrost dostępności i jakości usług publicznych przewiduje się kierunek działania Infrastruktura. W ramach tego kierunku powinny znaleźć się wszystkie inwestycje infrastrukturalne. Zalicza się do nich m.in. system hydrotechniczny regulujący stosunki wodne oraz zabezpieczenie przeciwpowodziowe, urządzenia osłony przeciwpowodziowej, urządzenia melioracyjne oraz kształtowanie koryt cieków naturalnych, zwłaszcza kompleksowe i nowoczesne działania uwzględniające zasady racjonalnego planowania w układzie zlewniowym. Aby realizować cel operacyjny 3.1. Intensyfikacja współpracy międzyregionalnej, przewiduje się m.in. we współpracy z województwem podlaskim rozwijać mleczarstwo, a z województwem kujawsko-pomorskim produkcję rolno-spożywczą. W ramach celu operacyjnego 4.3 Poprawa jakości i ochrona środowiska przewiduje się zapewnienie ochrony i racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych; zwiększanie świadomości ekologicznej społeczeństwa; zachowanie walorów krajobrazowych województwa; weryfikacja form ochrony przyrody; ochrona przed powodziami i deficytem wody; zapewnienie integralności przyrodniczej województwa. Ważną sprawą jest również poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego oraz prowadzenie monitoringu środowiska i ogólnodostępnej wojewódzkiej bazy danych o środowisku. Do obszarów strategicznej interwencji zalicza się m.in. jeden z dziewięciu obszarów strategicznej interwencji, pod nazwą 4. Nowoczesna wieś. Strategiczna interwencja w obszarze Nowoczesna wieś ma prowadzić do zwiększenia konkurencyjności obszarów oferujących najlepsze warunki do produkcji żywności wysokiej jakości oraz wzrostu produktywności produkcji rolniczej. Zgodnie z waloryzacją przestrzeni województwa w ramach OSI 4. Nowoczesna wieś wyróżnia się: kierunek wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa (w tym ekologicznego), kierunek intensywnego rozwoju rolnictwa pokrywającego się z najlepszymi parametrami rolniczej przestrzeni produkcyjnej. 16. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Region wielkopolski ma charakter rolniczy, ponieważ na jego obszarze znajduje się ponad 10% użytków rolnych kraju i około 11% gruntów ornych. Mniejszy jest udział łąk i pastwisk oraz lasów. Ekspansja przestrzeni rolniczej w ubiegłych wiekach spowodowała nieodwracalne zmiany w stosunkach wodnych, a pośrednio także zmiany klimatyczne. Wyraża się to deficytem wód gruntowych, niewystarczającą ilością opadów i nierównomiernym ich rozłożeniem w skali roku. Sytuację pogłębiają: postępujący drenaż zlewni, w tym niewłaściwa, jednostronna melioracja, osuszanie i zanik biocenoz wilgotnych oraz brak odpowiedniej retencji sztucznej, urbanizacja i zwiększanie się powierzchni zabudowanej, co skutkuje zmniejszeniem retencji gruntowej na rzecz spływu powierzchniowego. Czynniki antropogeniczne zmieniają także chemizm atmosfery, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gruntu. Mimo wielu zagrożeń oraz niezadowalającego stanu środowiska na wielu obszarach, Wielkopolska jest w tym zakresie regionem konkurencyjnym na tle Europy. Tworzy to szanse dla turystyki i rekreacji oraz zdrowej produkcji rolnej i atrakcyjnego miejsca zamieszkania. 102

103 Dla regionu dużym problemem są tereny pokopalniane oraz zaburzone stosunki wodne, będące skutkami eksploatacji surowców. Województwo może stać się ważnym miejscem produkcji energii odnawialnej. Szczególnie dobre warunki istnieją dla wykorzystania biomasy. Województwo wielkopolskie osiąga wyższe niż krajowe wskaźniki ekonomiczne. Struktura gospodarki, choć jak na standardy krajowe dość zróżnicowana, ze względu na duży udział rolnictwa i niedorozwój usług w wymiarze europejskim ma nadal charakter tradycyjny. Rolnictwo Wielkopolski jest jednym z najważniejszych jej potencjałów. Pod względem poziomu gospodarowania oraz wielkości plonów i wydajności wyróżnia się ono na tle kraju. Korzystna w stosunku do kraju jest przede wszystkim średnia wielkość gospodarstw rolnych wynosząca 13,5 ha, choć duża w skali kraju, jednak nadal znacznie mniejsza od średniej wielkość w UE. Ze względu na strukturę wielkościową gospodarstw rolnych oraz na wysoki odsetek pracujących w rolnictwie nadal podstawą tej gałęzi gospodarki są w tym regionie gospodarstwa rodzinne. Niekorzystne dla rolnictwa są warunki klimatyczne oraz glebowe i glebowo-wodne. Wielkopolska przestrzeń rolnicza cechuje się stosunkowo niską jakością gleb, częstymi zmianami stanów pogody, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, w tym niskimi opadami, nierównomiernie rozłożonymi w skali roku. Czynniki te stawiają rolnictwo Wielkopolski w trudnej pozycji konkurencyjnej względem rolnictwa w innych krajach UE. Z kolei atutem jest niski poziom chemizacji oraz niskie koszty pracy. Wielkopolska jest czołowym w skali kraju regionem produkcji zwierzęcej. Zajmuje się tym aż 90% gospodarstw. Większa niż średnia w kraju jest między innymi obsada bydła, trzody chlewnej i drobiu. W strukturze upraw dominują zboża, a następnie rośliny przemysłowe, w tym rzepak i buraki cukrowe. Jednocześnie maleje areał uprawy ziemniaków. Stosunkowo dobrze rozwinięty jest rynek owoców i warzyw oraz grupy producenckie. Szansą dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich są: rosnący popyt na zdrową żywność, produkty tradycyjne i regionalne, rozwój przedsiębiorczości, wzrost dostępności komunikacyjnej do rynków pracy, rozwój infrastruktury informacyjnej, preferencje dla zrównoważonego wzrostu, wielofunkcyjny rozwój ośrodków lokalnych, rozwój pozarolniczych funkcji wsi, wykorzystanie dla turystyki środowiska kulturowego, innowacje w produkcji i przetwórstwie rolnym, produkcja energii odnawialnej, rozwój turystyki wiejskiej i agroturystyki. Rozwój ten może być zagrożony m.in. przez: zmiany klimatyczne, procesy migracyjne, starzenie się społeczeństwa, utrzymujący się słaby dostęp do edukacji oraz usług społecznych, depopulację i drenaż zasobów pracy, konkurencję rolnictwa innych krajów oraz produkcji niskiej jakości, erozję gleb, złą gospodarkę wodną. Cele wyróżnione w strategii formułuje się w układzie hierarchicznym, w podziale na generalny, strategiczne, operacyjne oraz w układzie horyzontalnym. Cele sformułowano tylko w odniesieniu do interwencji publicznej. Obszary interwencji celów niższego poziomu nie muszą obejmować całości obszaru interwencji poziomu wyższego. Koncentrują się jedynie na 103

104 ich najważniejszych częściach, które powinny być realizowane w pierwszej kolejności. Strategia nie mówi o tym, które cele realizowane powinny być w pierwszej kolejności, w jakim tempie powinny być osiągane, lecz przede wszystkim, jakie środki na osiąganie poszczególnych celów należy przeznaczyć. Tego rodzaju ustalenia są domeną programów, które na podstawie strategii będą opracowywane. Cel generalny sformułowano jako efektywne wykorzystanie potencjałów rozwojowych na rzecz wzrostu konkurencyjności województwa służące poprawie jakości życia mieszkańców w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zagadnienia dotyczące rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz melioracji sformułowano w celu strategicznym 2. Poprawa stanu środowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami. Wskaźnikami osiągnięcia tego celu będzie m.in. pojemność obiektów małej retencji wodnej. W ramach tego celu strategicznego na uwagę zasługują cele operacyjne. Zalicza się do nich cel 2.8 Ochrona zasobów wodnych i wzrost bezpieczeństwa powodziowego. Cel ten realizowany powinien być m.in. przez niżej wymienione kierunki działań: Zwiększenie skali sztucznej retencji, zarówno małej retencji poprawiającej zaopatrzenie rolnictwa w wodę, jak i dużej na głównych ciekach. W tym zakresie priorytetową inwestycją dla Wielkopolski jest zbiornik retencyjny Wielowieś Klasztorna na Prośnie. Modernizacja i rozbudowa budowli hydrotechnicznych zabezpieczających przed zbyt wysokimi stanami powodziowymi oraz łagodzących ich skalę i skutki rozbudowa systemów wałów i polderów. Wzrost retencji korytowej przez konserwację międzywali bądź teras zalewowych rzek. Prace melioracyjne porządkujące stosunki wodne, ograniczające stany ekstremalne. Odnowa i ochrona ekosystemów wilgotnych. Zadrzewienia i zalesienia. Ochrona wód przed zanieczyszczeniami rolniczymi. Ilościowa ochrona wód podziemnych oraz ochrona przed zanieczyszczeniami. Renaturyzacja cieków (w tym odbudowa zdegradowanych środowisk wodnych). Oddawanie rzekom terenów zalewowych. Racjonalna gospodarka wodami opadowymi. W celu operacyjnym 2.9 Poprawa przyrodniczych warunków dla rolnictwa na uwagę zasługuje kierunek działań pn. Budowa i konserwacja oraz właściwa eksploatacja urządzeń melioracyjnych. Zagadnienia dotyczące rolnictwa sformułowano w celu strategicznym 6. Wzmocnienie potencjału gospodarczego regionu, w szczególności w celu operacyjnym 6.10 Poprawa warunków dla rozwoju rolnictwa i przetwórstwa rolnego. Realizacja tego celu będzie realizowana przez niżej wymienione kierunki działań jak: Rozwój doradztwa rolniczego. Wsparcie inwestycyjne gospodarstw rolnych. Wsparcie rozwoju i promocja rolnictwa ekologicznego. Wsparcie tworzenia grup producentów rolnych. Przekwalifikowywanie zawodowe pracujących w rolnictwie. Scalanie gruntów. Wsparcie rozwoju sieci sprzedaży produktów tradycyjnych i regionalnych. 104

105 17. ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE ORAZ MELIORACJE W ŚWIETLE STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Województwo zachodniopomorskie charakteryzuje wyższy od średniej krajowej odsetek powierzchni zalesionej i jedno z największych nasycenie wodami powierzchniowymi (5,2% obszaru województwa). Wyróżnia je także duża liczba i największa powierzchnia wyznaczonych obszarów specjalnej ochrony ptaków i ich siedlisk. W regionie dominują gleby polodowcowe z przewagą bielicowych i brunatnych. W okolicach Pyrzyc i Stargardu Szczecińskiego występują czarnoziemy, a na dość dużych obszarach województwa gleby torfowe. Podstawowe cechy zachodniopomorskiego rolnictwa to duża powierzchnia gospodarstw, niski, korzystny odsetek zatrudnionych w rolnictwie, wysoki stopień mechanizacji oraz ukierunkowanie na produkcję roślinną, w tym przede wszystkim zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych. Dominują gospodarstwa o dużej stosunkowo zwartej powierzchni upraw. Na koniec 2008 r. średnia wielkość gospodarstwa rolnego województwa wynosiła 29,68 ha, niemal trzykrotnie więcej niż średnio w kraju (10,02 ha). Znamienny jest także fakt, że 2% największych gospodarstw w województwie jest w stanie wytworzyć 20% nadwyżki bezpośredniej. Duża powierzchnia gospodarstw stwarza możliwość specjalizacji, koncentracji produkcji, a także wykorzystania efektu skali i wytwarzania wysokich dochodów. W województwie występuje największa średnia wielkość użytków rolnych w gospodarstwie rolnym (24,11 ha, podczas gdy 3 4 ha w województwach małopolskim i podkarpackim). Województwo charakteryzuje się niewielką ilością zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego. Wiele powstających w regionie półproduktów przetwarzanych jest poza granicami regionu, co ma szczególnie negatywny wpływ na globalną wartość produkcji rolniczej z hektara użytków rolnych. Jej globalna wartość w 2008 r. osiągnęła wartość zł. Lokowało to województwo na ostatnim miejscu w Polsce. Należy zwrócić uwagę na negatywne aspekty zbyt dużej koncentracji gruntów rolnych. Duży udział podmiotów zarejestrowanych poza regionem, w powiązaniu z bardzo intensywną działalnością rolniczą może prowadzić do przedwczesnego wyeksploatowania zasobów rolnych regionu. Przed zachodniopomorskim rolnictwem stoi duże wyzwanie w postaci zmiany relacji pomiędzy dosyć dużymi plonami a małą wartością produkcji rolniczej z hektara. By to zmienić, należy zintensyfikować produkcję zwierzęcą i produkcję mleka. Wsparciem objęte być powinny wszelkie inicjatywy prowadzące do lokowania na terenie województwa zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego. Obszary chronione w województwie obejmują ,9 km², co stanowi 46% powierzchni województwa. W województwie wyznaczono liczne obszary wchodzące w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (19 obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz 41 obszarów specjalnej ochrony siedlisk). Ich łączna powierzchnia z wyłączeniem obszarów morskich wynosi 8 512,84 km², co stanowi ok. 37,2% powierzchni województwa. Istotne wyzwanie dla rolnictwa niesie ze sobą potrzeba zachowania równowagi pomiędzy ochroną zasobów naturalnych regionu (Natura 2000) a ich wykorzystaniem do celów rozwojowych. Należy wspierać działania na rzecz utrzymania rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie województwa zagrożonego np. przez zakaz prowadzenia melioracji na obszarach chronionych zachowując wymagany prawem reżim w zakresie m.in. trybu nawożenia, prowadzenia chowu i hodowli, gromadzenia odpadów czy też realizacji inwestycji. Mimo bardzo wysokiego poziomu lesistości województwa, w dalszym ciągu powinno się wspierać restrukturyzację rolnictwa, związaną z procesem zalesiania. Duże zapotrzebowanie na biomasę, jakie wystąpi w województwie, przyczyni się do 105

106 zagospodarowania niewykorzystywanych obecnie gruntów, a w konsekwencji - do aktywizacji terenów wiejskich. W planie zagospodarowania przestrzennego województwo podzielono na 6 obszarów wielkoprzestrzennych (stref) oraz 28 obszarów funkcjonalnych. Intensywną gospodarkę rolną przewiduje się w strefie IV (rejon Pyrzyc), zaś gospodarkę rolną i wielofunkcyjną aktywizację gospodarczą w strefie II (rejon Białogardu, Gryfic, Świdwina, Łobez, Nowogardu). W wizji województwa podkreślono, że w 2020 r. cechą charakteryzującą województwo będzie m.in. nowoczesny i efektywny sektor gospodarstw rolnych oraz silnie rozwinięty sektor usług turystycznych. Region jest krajowym liderem w produkcji energii odnawialnej pochodzącej głównie z energii wiatru i spalania biomasy. Obszary chronione o bogatych walorach przyrodniczych, w tym obszary Natura 2000, rozwijają się w sposób zrównoważony. Turystyka i przyjazne środowisku rolnictwo - bazując na racjonalnym wykorzystaniu zasobów naturalnych stanowią ważny element gospodarki województwa. Realizacji tej wizji mają sprzyjać sformułowane w strategii rozwoju województwa cele strategiczne, kierunkowe i typy działań. Sprawy rolnictwa są eksponowane w celu strategicznym 1. Wzrost innowacyjności i efektywności gospodarowania. Stwierdza się, że wszechstronne i zrównoważone wykorzystanie zasobów województwa będzie realizowane w szczególności poprzez zwiększanie konkurencyjności oferty turystycznej, a także restrukturyzację gospodarki rolnej i rybactwa. Niżej w hierarchii celów znajduje się cel kierunkowy 1.6. Restrukturyzacja i rozwój produkcji rolnej i rybactwa. Z tego celu wynikają niżej wymienione działania. A. Dywersyfikacja rynku pracy na obszarach o dominującej produkcji rolnej (obszary wiejskie). B. Restrukturyzacja działalności rolniczej i rybackiej poprzez jej rozszerzanie m.in. o usługi turystyczne. C. Wdrażanie nowych form produkcji rolnej, nowoczesnych technologii, upraw do celów niespożywczych. D. Wspólne przedsięwzięcia przedsiębiorstw z branży rolnej i rybołówstwa z jednostkami naukowo-badawczymi i instytucjami odpowiedzialnymi za rozwój regionalny. E. Rozwój grup producenckich, rozwiązań kooperacyjnych, logistycznodystrybucyjnych, w sferze produkcji rolnej oraz sieciowej współpracy związanej z produkcją rolną i rybołówstwem (np. klastry, stowarzyszenia, zrzeszenia, grupy interesów, lokalne grupy działania). W celu strategicznym 4. Zachowanie i ochrona wartości przyrodniczych, racjonalna gospodarka zasobami wyróżnia się następujące cele kierunkowe związane z rolnictwem: 4.1. Poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie zasobów Zwiększanie udziału odnawialnych źródeł energii Rozwój infrastruktury ochrony środowiska i systemu gospodarowania odpadami. Realizacji celu 4.1 mają służyć takie działania, jak: A. Osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód poprzez eliminowanie zanieczyszczeń wód powierzchniowych substancjami niebezpiecznymi ze źródeł przemysłowych, komunalnych i rolniczych. D. Ochrona gleb przed negatywnym oddziaływaniem rolnictwa i innych rodzajów działalności gospodarczej. Realizacji celu 4.2 ma służyć m.in. działanie C. Racjonalne gospodarowanie zasobami kopalin i zużyciem wody oraz zapewnienie równowagi między poborem a zasilaniem wod podziemnych. Do działań służących do realizacji celu 4.4 ma służyć działanie B. Rozbudowa 106

107 i modernizacja infrastruktury służącej ochronie przeciwpowodziowej i przeciwdziałaniu suszy (m.in. obiekty retencyjne, wały przeciwpowodziowe). 18. PODSUMOWANIE Podstawowym narzędziem prowadzonej przez samorząd województwa polityki regionalnej jest strategia rozwoju województwa (SRW). Jest to najważniejszy dokument strategiczny, wyznaczający cele (strategiczne, operacyjne), główne kierunki rozwoju regionu, kierunki interwencji publicznej oraz obszary wspierania działań prorozwojowych. Strategia skupia się na kierunkach rozwoju regionu, które mogą być kształtowane w ramach polityki samorządu wojewódzkiego. Jej rolą jest również oddziaływanie informacyjno-koordynacyjne na obszary i sfery niebędące bezpośrednio w związku z działaniem samorządu. Strategia ma charakter ogólny, gdyż koncentruje się na najważniejszych zagadnieniach. Stanowi jednocześnie podstawę opracowania programów o charakterze operacyjnym o krótszym okresie realizacji, często odnoszących się do określonych dziedzin. Można powiedzieć, że strategia odpowiada na pytanie co chcemy osiągnąć, natomiast programy w jaki sposób, za pomocą jakich instrumentów chcemy to osiągnąć. Działania podejmowane przez różne podmioty działające na terenie województwa powinny być zgodne z zapisami strategii. Zgodność zapisów proponowanych przez samorząd województwa z oczekiwaniami mieszkańców jest zapewniana w drodze szerokich konsultacji społecznych. Współpraca środowisk samorządowych, gospodarczych i społecznych pozwala na ustalenie najważniejszych kierunków rozwoju regionu. Z przeprowadzonej analizy strategii rozwoju województw wynika, że zainteresowanie samorządów województw sprawami rolnictwa i obszarów wiejskich jest znacznie zróżnicowane (rys. 1). Zagadnienia rolnictwa, przemysłu rolno-spożywczego, a wiec czynników warunkujących rozwój gospodarki wodnej i melioracji są szczególnie podkreślane w strategiach rozwoju województw środkowej Polski, mają dość dużą rangę w strategiach województw na wschodzie i zachodzie a niewielką (z wyjątkiem województwa opolskiego) w strategiach rozwoju województw Polski Południowej i w strategii województwa pomorskiego. Można twierdzić, że w województwach, w których widzi się szanse rozwojowe obszarów wiejskich i działalności, w tym rolniczej i przetwórczej i te szanse się potęguje, istnieje znaczne prawdopodobieństwo rozwoju działalności melioracyjnej. 107

108 Rys. 1. Ocena poziomu istniejącego i przyszłościowego rolnictwa i obszarów wiejskich oraz gotowości do rozwoju melioracji na podstawie strategii rozwoju regionalnego w województwach (w skali 1-5, gdzie 5 oznacza najwyższą ocenę); źródło: opracowanie własne. Netografia Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego Uchwała nr XXXII/932/13 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 28 lutego 2013 r / Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego do roku 2020 Plan modernizacji Uchwała nr XLI/693/13 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 21 października 2013 r. Strategia rozwoju województwa lubelskiego lata (z perspektywą do 2030 r.). Uchwała nr XXXIV/559/2013 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 24 czerwca 2013 r

109 Strategia rozwoju województwa lubuskiego Uchwała nr XXXII/319/12 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 19 listopada 2012 r. Strategia rozwoju województwa łódzkiego Łódzkie Uchwała nr XXXIII/644/13 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 26 lutego 2013 r. &id=3&itemid=1 Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata Uchwała nr XII/183/11 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 26 września 2011 r. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze. Uchwała nr 158/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 28 października 2013 r. Strategia rozwoju województwa opolskiego do 2020 r. Uchwała nr XXV/325/2012 Sejmiku Województwa Opolskiego z dnia 28 grudnia 2012 r. Strategia rozwoju województwa podkarpackie Uchwała nr XXXVII/697/13 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 26 sierpnia 2013 r. Strategia rozwoju województwa podlaskiego do roku Uchwała nr XXXI/374/13 Sejmiku Województwa Podlaskiego z dnia 9 września 2013 r. Strategia rozwoju województwa pomorskiego Pomorskie Uchwała nr 458/XXII/12 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 24 września 2012 r. rskiego Strategia rozwoju województwa śląskiego Śląskie Uchwała nr IV/38/2/2013 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 1 lipca 2013 r. Strategia rozwoju województwa świętokrzyskiego do roku Uchwała nr XXXIII/589/13 Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego z dnia 16 lipca 2013 r. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku Uchwała nr XXVIII/553/13 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 25 czerwca 2013 r html Zaktualizowana strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Wielkopolska Uchwała nr XXIX/559/12 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2012 r. Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego. Uchwała nr XLII/482/10 Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego z dnia 22 czerwca 2010 r

110 B. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE I PRZYRODNICZE ROZWOJU MELIORACJI W SKALI KRAJU I WOJEWÓDZTW Waldemar Mioduszewski 1. INFORMACJE WSTĘPNE W trakcie rozpatrywania zakresu i potrzeb melioracji zazwyczaj ogranicza się do oceny warunków wodnych gleby. Przyjmuje się, że niezbędne jest szybkie odprowadzenie wód roztopowych oraz po większych opadach atmosferycznych w celu zapewnienia dostępu powietrza i umożliwienia wykonania prac agrotechnicznych [DRUPKA 1980; ŁABĘDZKI 2004; OSTROWSKI 1973]. Podkreśla się również, że zabiegi te są elementem umożliwiającym znaczne zwiększenie i uniezależnienie plonów od zmiennych warunków atmosferycznych. Technice melioracyjnej oraz zasadom regulacji warunków wodnych gleby do celów rolniczych poświęcona jest bogata literatura fachowa [MIODUSZEWSKI, DEMBEK 2009; OSTROMĘCKI 1997; PROCHAL 2006; SOMOROWSKI 1994]. Zabiegi melioracyjne poprawiające warunki prowadzenia produkcji rolniczej są elementem przekształcającym środowisko przyrodnicze. Szczególnie widoczne jest to na dolinowych obiektach melioracyjnych, gdzie sieć rowów odwadniających powoduje, że w miejsce naturalnych ekosystemów bagiennych (ekosystemów od wody zależnych) powstają ekosystemy agrarne w pełni zależne od człowieka. W wielu krajach bardzo często zamieniano bagna (torfowiska) na grunty orne, co prowadziło do ich całkowitej degradacji (zaniku). W Polsce odwodnione dolinowe gleby organiczne wykorzystuje się głównie jako użytki zielone. Dzięki temu wiele z nich charakteryzuje się nadal dużymi walorami przyrodniczymi. Przekształcenie naturalnego ekosystemu na agrarny jest obecnie uważne za działanie przyczyniające się do dewastacji środowiska przyrodniczego. Przez całe wieki jednak wchodzenie rolnictwa w doliny rzeczne, podobnie jak wypalanie lasów, było niezbędne. Dzięki tym zabiegom pozyskiwano nowe tereny umożliwiające wyprodukowanie żywności dla zwiększającej się liczby ludności. Dzisiaj sytuacja jest diametralnie różna. Dzięki postępowi biologicznemu (nowe, bardziej wydajne odmiany) oraz nowym metodom agrotechnicznym jesteśmy w stanie wyprodukować więcej żywności na mniejszej powierzchni, mamy w Europie nawet nadprodukcję żywności. W Polsce obecnie pod uprawami znajduje się około 16 mln hektarów ziemi. Pod koniec ubiegłego stulecia było ponad 18 mln ha. Ocenia się, że do wyprodukowania żywności dla obecnej liczby ludności wystarczające jest około 9 mln ha. Pewną niewiadomą pozostaje, jaki procent tych gruntów zbędnych dla rolnictwa (produkcji żywności) zostanie wykorzystany do produkcji biomasy na cele przemysłowe, w tym głównie energetyczne. Nie ulega natomiast wątpliwości, że duże powierzchnie użytkowanych rolniczo gruntów mogą zostać zwrócone przyrodzie. Również na terenach nadal użytkowanych rolniczo mogą być znacznie szerzej uwzględniane warunki wynikające z potrzeb ochrony środowiska przyrodniczego. Z przedstawionych wyżej uwag wynika konieczność zwracania coraz większej uwagi na pozarolnicze aspekty melioracji. Dotyczy to zarówno podejmowania nowych inwestycji, jak i sposobu oraz zakresu prowadzenia prac utrzymaniowych na istniejących obiektach melioracyjnych. Inaczej mówiąc, planując nowe inwestycje lub prace utrzymaniowe, trzeba uwzględniać uwarunkowania przyrodnicze i społeczne, które przez całe lata nie były brane pod uwagę. 110

111 2. ROLA MELIORACJI NA OBSZARACH WIEJSKICH Melioracja rozumiana jako regulacja stosunków wodnych w glebie obejmuje różnego typu prace techniczne. Aby utrzymać optymalne uwilgotnienie gleby, niezbędne dla roślin uprawnych, podejmowane są działania wykraczające daleko poza gospodarstwo rolne. W wielu przypadkach niezbędna jest ingerencja w sieć hydrograficzną i dostosowanie tej sieci do potrzeb odbioru wody z obiektu w okresie jej nadmiaru lub/oraz możliwości poboru wody do nawodnień. Dlatego też działania te mają charakter przestrzenny, a tym samym ich efektem zainteresowani są nie tylko rolnicy, ale ogół mieszkańców obszarów wiejskich. O zakresie i sposobie wykonania nowych inwestycji lub metodach eksploatacji istniejących systemów melioracyjnych nie mogą więc decydować tylko rolnicy (melioranci). Swoje uwagi (dezyderaty) może (powinno) wyrażać również społeczeństwo, w tym szczególnie ci, którzy zajmują się ochroną środowiska przyrodniczego. Inaczej mówiąc, muszą być uwzględniane również uwarunkowania społeczne i przyrodnicze. Czynniki mające wpływ na uwarunkowania rozwoju rolnictwa poprzez regulację stosunków wodnych w glebie przedstawiono schematycznie na rysunku 1. Tematem niniejszej pracy są uwarunkowania społeczne i przyrodnicze będące jednymi z ważniejszych spośród mających wpływ na rozwój melioracji. Ważne są również uwarunkowania ekonomiczne (opłacalność podejmowanych prac) oraz prawne. Istnieje bardzo ścisła współzależność pomiędzy tymi czynnikami. Co więcej, trudno ocenić, które z tych czynników są decydujące. Ponadto na zasady prawne duży wpływ mają czynniki polityczne i uwarunkowania międzynarodowe. Na przykład w przypadku podejmowania prac melioracyjnych jest to ramowa dyrektywa wodna wraz z dyrektywą powodziową, jak również dyrektywy ptasia i siedliskowa, które znajdują swój wyraz w ustanowieniu obszarów Natura Rys. 1. Współzależność uwarunkowań rozwoju rolnictwa poprzez regulacje stosunków wodnych; źródło: opracowanie własne Wydaje się jednak, że wszystkie czynniki powinny koncentrować się w uwarunkowaniach społecznych, rozumianych tutaj jako dominujące w społeczeństwie przekonania. Nie zawsze zrozumiałe jest miejsce melioracji w systemie gospodarki rolnej. W uproszczony sposób można przedstawić umiejscowienie celów zabiegów melioracyjnych w postaci diagramu podanego na rysunku 2. Zwraca się uwagę, że cel melioracji zwiększenie i stabilizacja produkcji rolnej jest realizowany również poprzez inne działania. Melioracje mają również inne, pozarolnicze cele, których znaczenie stopniowo się zwiększa. 111

112 Rys. 2. Miejsce melioracji w rolnictwie; źródło: opracowanie własne Rozwój rolnictwa poprzez regulację stosunków wodnych jest uwarunkowany wieloma czynnikami. Zasadnicze czynniki mogące mieć wpływ na rozwój melioracji (nawodnień i odwodnień) przedstawione zostały na rysunku 3. Wskazuje to złożony charakter problematyki melioracyjnej, która z jednej strony powinna wspomagać intensyfikację rolnictwa, a z drugiej nie naruszać stanu przyrodniczego obszarów rolnych. Często jest to zadanie nie do zrealizowania. Regulacja stosunków wodnych stwarza określone zagrożenia dla środowiska, podstawowe z nich przedstawiono na rysunku 4. Nieco inny charakter mają te zagrożenia, gdy prace melioracyjnych są prowadzone na gruntach ornych (realizowane są głównie obiekty drenarskie), a inne na terenach dolin rzecznych. Szczególnie te dolinowe systemy melioracyjne mocno przekształcają środowisko naturalne. Należy zwrócić uwagę, że w Polsce już nie prowadzi się nowych inwestycji melioracyjnych w dolinach rzek. Problemem jest natomiast zakres i metody utrzymania tych systemów, szczególnie koryt rzecznych. Rys. 3. Uwarunkowania rozwoju (intensyfikacji) rolnictwa poprzez regulację stosunków wodnych; źródło: opracowanie własne 112

113 Rys. 4. Podstawowe zagrożenia dla środowiska regulacji stosunków wodnych; źródło: opracowanie własne Trudno wyobrazić sobie intensyfikację rolnictwa, zapewnienie konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych bez działających systemów melioracyjnych. Jest to o tyle ważny problem, że rolnictwo w Polsce jest dość ważnym działem gospodarki narodowej, w stosunku do innych krajów europejskich (rys. 5). Obszary użytkowane rolniczo zajmują ponad 50% terenu kraju, a w dziale rolnictwo zatrudnionych jest prawie 15% ludności. Mimo to społeczeństwo dość lekko traktuje rolnictwo jako zacofaną gałąź gospodarki narodowej. Również dość powszechny jest pogląd, że melioranci odwodnili całą Polskę, przyczyniając się do zmniejszenia zasobów wodnych. W rzeczywistości w wielu krajach europejskich mających podobne warunki klimatyczne większe obszary użytków rolnych zostały odwodnione (rys. 6a). Z kolei nawodnień użytków rolnych w Polsce praktycznie się nie prowadzi (rys. 7b). 113

114 Rys. 5. Ekonomiczne znaczenie pierwszego sektora w UE-27 w 2010 r. Rys. 6. Rolnictwo w Europie: a) procentowy udział gruntów rolnych w krajach Unii Europejskiej; b) liczba pracujących w rolnictwie, łowiectwie i rybołówstwie w przeliczeniu na 100 ha UR wg krajów UE w 2007 r.; źródło: opracowanie MRiRW na podstawie danych Eurostat 114

115 Rys. 7. Nawodnienia i odwodnienia w Europie: a) udział obszarów odwadnianych w powierzchni użytków rolnych; b) udział obszarów nawadnianych w powierzchni użytków rolnych; źródło: opracowanie własne na podstawie danych European Environmental Agency, MELIORACJE W DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH Zapisy w dokumentach planistycznych i strategicznych są realizacja przepisów prawnych, ale bardzo często stanowią odzwierciedlenie poglądów społeczeństwa lub autorów tych dokumentów. W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi opracowane zostały ostatnio dwa interesujące dokumenty. Są to: - Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa (projekt z r.); - Program rozwoju obszarów wiejskich na lata (PROW). W pierwszym dokumencie poświęca się uwagę zagadnieniom gospodarki wodnej na terenach rolniczych. Znajdują się tu zapisy mówiące o racjonalnym gospodarowaniu rolniczymi zasobami wodnymi (rys. 8). Podkreśla się w nich konieczność retencjonowania wody na potrzeby rolnictwa i rybactwa. Strategia ta nie znalazła oficjalnego potwierdzenia, ale świadczy o potencjalnych zamiarach kierownictwa resortu (autorów dokumentu). Rys. 8. Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa (projekt z r.) 115

116 Drugi dokument opracowywany jest w tym samym ministerstwie i będzie stanowić podstawę rozdziału środków finansowych Unii Europejskiej kierowanych na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich. W tym dokumencie praktycznie brak wzmianki o potrzebie działań na rzecz ochrony zasobów wodnych i zaspokajaniu potrzeb wodnych rolnictwa. Natomiast przeprowadzona została analiza SWOT w aspekcie oceny wpływu rolnictwa (PROW-u) na środowisko przyrodnicze. Zapisy podane w tym dokumencie przedstawiono w formie tabeli na rysunku 9. Wykazuje się w nim ujemne oddziaływanie melioracji na środowisko przyrodnicze. Wyraża się opinię, że nadmierne odwodnienie stanowi zagrożenie cywilizacyjne. Jest to dość mocne stwierdzenie, nie znajdujące potwierdzenia w praktyce. Jednak konsekwencją tej analizy SWOT było nieuwzględnienie na PROW żadnych działań związanych z ochroną zasobów wodnych oraz gospodarką wodną w obszarach wiejskich. Warto również podkreślić, że za dokumentem pierwszym ( Strategia.. ) nie idzie przyznanie określonych środków finansowych, podczas gdy drugi dokument (PROW) jest podstawą rozdziału finansów pozyskiwanych z Unii Europejskiej. Mocne strony Słabe strony Szanse Zagrożenia - duża biologiczna różnorodność - rozdrobnienie i mozaikowatość - unikalna różnorodność gatunków flory i fauny - duża efektywność - marginalizacja siedlisk w wyniku praktyk rolniczych - osuszenie siedlisk i intensyfikacja, nawożenie i nadmierny wypas - mała świadomość ekologiczna rolników - duża różnorodność biologiczna - możliwość zachowania walorów przyrodniczych - duża mozaikowatość tworzy nisze ekologiczne - zalesienia = wzrost - zmiany klimatu i choroby roślin i zwierząt - zagrożenia cywilizacyjne jak: zmiany sposobu użytkowania ziemi (monokultury, likwidacja mozaiki upraw), retencjonowania wody przez - brak inwentaryzacji siedlisk korzystnego efektu nadmierne odwodnienie użytki zielone - małe zasoby wodne, niekorzystne osuszenie zalewanych gruntów rolnych rolnictwa oraz cenne funkcje wodne i gleboochronne Źródło: opracowanie własne wg danych PROW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2014 Rys. 9. Rolnictwo wg PROW Przeanalizowano dokumenty strategiczne opracowywane dla dwóch województw mazowieckiego i podlaskiego w aspekcie zapisów dotyczących gospodarki wodnej na terenach rolniczych. Wybrane elementy charakteryzujące te dwa województwa przedstawiono na rysunkach 10 i 11. Województwo mazowieckie jest dwukrotnie większe od podlaskiego. Jest również bogatsze, głównie z uwagi na stołeczne miasto Warszawa. Również powierzchnia terenów chronionych z uwagi na walory przyrodnicze jest zbieżna (rys. 12 i 13). Materiały strategiczne jednak różnią się bardzo mocno. W województwie podlaskim zwraca się dużą uwagę na rozwój turystyki i rolnictwa, widząc w tym przyszłość tej części kraju. Dlatego też sporo zapisów dotyczących potrzeb retencjonowania wód, utrzymania systemów melioracyjnych. W materiałach strategicznych województwa mazowieckiego gospodarka wodna (melioracja) na potrzeby rolnictwa praktycznie nie istnieje, mimo że warunki rozwoju rolnictwa (klimat, gleby) są tu korzystniejsze. Analiza rzeczywistej działalności gospodarczej wykazuje natomiast, że na meliorację wydawane są większe środki finansowe, pomimo że ta działalność nie jest uwzględniana w planach i materiałach strategicznych. Świadczy to o roli i znaczeniu opracowywanych dokumentów planistycznych i strategicznych. Świadczy również o stanie ekonomicznym województwa i znaczeniu rolnictwa w gospodarce narodowej danego województwa. 116

117 Rys. 10. Zaspokojenie potrzeb w zakresie utrzymania i konserwacji urządzeń melioracji wodnych podstawowych (%); źródło: MRiRW Rys. 11. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne melioracji w województwach mazowieckim i podlaskim; źródło: opracowanie własne 117

118 Rys. 12. Województwo mazowieckie tereny chronione z uwagi duże walory przyrodnicze; źródło: opracowanie własne Rys. 13. Województwo podlaskie obszary chronione z uwagi na cenne walory przyrodnicze; źródło: opracowanie własne 118

119 4. PRZESTRZENNE UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE Uwagi wprowadzające Bardzo często podkreśla się, że melioracja jako działalność usługowa na potrzeby rolnictwa powinna być dostosowana do rodzaju produkcji rolnej, jej intensywności oraz warunków przyrodniczych. Planując więc rozwój melioracji, odbudowę istniejących systemów czy też podejmowanie prac nad zwiększeniem zdolności retencyjnej, konieczna jest znajomość ograniczeń działalności rolniczej. Dopiero znając możliwości rozwoju rolnictwa, można decydować o rodzaju i złożoności systemu melioracyjnego. Znajomość ograniczeń przyrodniczych umożliwi zaprojektowanie (zaplanowanie) odpowiedniego systemu melioracyjnego dostosowanego do rzeczywistych warunków przyrodniczych i wykazanie na ile możliwa jest intensyfikacja rolnictwa bez powodowania strat ekologicznych. Poniżej przedstawiona zostanie przeprowadzona analiza ograniczeń występujących w skali kraju, a więc dość generalna przestrzennie. Zakres i metodyka badań Przyjęto założenie, że działalność rolnicza może być prowadzona na terenie całego kraju po wyłączeniu obszarów szczególnych, takich jak: lasy, tereny zurbanizowane i wody. Na terenach rolniczych wydzielono: utrudnienia w produkcji rolniczej o charakterze geograficzno-przyrodniczym są to naturalne, niezależne od człowieka cechy charakteryzujące tereny rolnicze; zaliczono tu: - ukształtowanie powierzchni terenu nachylenie powyżej 3 (ze względu na uśrednione dane o wysokości n.p.m. w pikselach o dużej rozdzielczości terenowej (około m) pochodzące z modelu SRTM - 3 (Shuttle Radar Topography Mission), co przekłada się na dużą generalizację wartości nachylenia terenu; - tereny położone powyżej rzędnej 300 m n.p.m.; - tereny narażone na powierzchniową erozję wodną; - słabe gleby mineralne, wg klasyfikacji IUNG zaliczono tu wszystkie gleby lekkie, wytworzone z piasków, ubogie w składniki pokarmowe; - słabe gleby bagienne o nadmiernym uwilgotnieniu zaliczane do użytków zielonych bagiennych i pobagiennych słabych i bardzo słabych ; utrudnienia w produkcji rolniczej wynikające z ustanowionego prawa, głównie z uwagi na potrzeby ochrony walorów przyrodniczych; dotyczy to w szczególności: - terenów objętych programem Natura 2000, parków narodowych oraz rezerwatów przyrody; - obszarów uznanych jako wrażliwe na zanieczyszczenia rolnicze, zgodnie z dyrektywą azotanową; - obszary zasilania głównych zbiorników wód podziemnych objętych wysoką i najwyższą ochroną. W celu przeprowadzenia analizy utrudnień produkcji rolniczej opracowano odpowiednie mapy tematyczne, do czego wykorzystano materiały w postaci map analogowych, baz danych wektorowych oraz dane rastrowe, tj.: Zwektoryzowaną mapę Obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony A. Kleczkowski, w skali 1 : ; Obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN) udostępnione przez RZGW w Warszawie; Obszary Natura 2000: specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) udostępnione przez RDOŚ w Warszawie; Bazę pokrycia/użytkowania terenu kraju 2006 (CLC06_PL) produkt krajowy powstały w ramach projektu Corine Land Cover 2006 (CLC2006), European Common Database on Nationally Designated Areas (National CDDA). 119

120 SRTM -3 (Shuttle Radar Topography Mission); Dane z Bazy Danych GIS Mokradła (mokradła o powierzchni ponad 10 ha z podziałem na grupy zbiorowisk roślinnych, typy siedlisk i złoża) udostępnione przez Zakład Ochrony Przyrody i Krajobrazu Wiejskiego Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego w Falentach; Bazę Danych Ogólnogeograficznych o szczegółowości odpowiadającej skali 1: udostępniona przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii (GUGiK) w Warszawie; Mapa glebowo-rolnicza w skali 1: udostępniona przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) w Puławach; Dane odnośnie do gmin, których ponad 50% obszaru zagrożonych jest erozją wodną potencjalną w stopniu średnim i silnym na podstawie danych Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) w Puławach. Zakres prac obejmował kalibrację i wektoryzację materiałów analogowych, zapytania przestrzenne do istniejących baz danych w celu wyeksportowania warstw na potrzeby delimitacji obszarów problemowych w aspekcie produkcji rolnej, niezbędne korekty granic do uzyskania zgodności topologicznej z państwowym rejestrem granic, mozaikowanie i analizy przestrzenne na rastrach dla obszaru Polski uzyskanych z misji SRTM (Shuttle Radar Topography Mission) oraz transformacje układów odniesień pomiędzy PUWG 1965 a Podstawowym narzędziem do wykonania prac była aplikacja firmy ESRI ArcEditor v wraz z rozszerzeniem Spatial Analyst. Obszary wyłączone z produkcji rolnej Za tereny pozarolnicze uznano tereny zantropogenizowane, lasy i ekosystemy seminaturalne oraz tereny wodne o powierzchni przekraczającej 25 ha (rys. 14) wyznaczone na podstawie produktu pochodzącego z projektu Corine Land Cover Rys. 14. Obszary wyłączone z produkcji rolnej: 1 tereny zantropogenizowane, 2 lasy i ekosystemy seminaturalne, 3 tereny wodne; opracowanie własne na podstawie CORINE Land Cover 2006 database of Poland 120

121 Obszary o utrudnionej produkcji rolnej ze względu na uwarunkowania geograficznoprzyrodnicze Rzeźba terenu ma duże znaczenie w kształtowaniu pokrywy glebowej, warunków wodnych i rozkładu temperatury. Za obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania rolniczego uznano tereny wyżynne powyżej 300 m n.p.m., o spadku terenu przekraczającym 3 oraz obszary zagrożone wystąpieniem procesów erozyjnych i spływów powierzchniowych (rys. 15). Rys. 15. Obszary o utrudnionej produkcji rolnej ze względu na uwarunkowanie geograficznoprzyrodnicze; 1 obszary występowania erozji wodnej powierzchniowej, 2 - tereny wyżynne powyżej 300 m n.p.m., 3 obszary o spadkach terenu powyżej 3, 4 obszary o spadkach terenu powyżej 10 ; źródło: opracowanie własne na podstawie m.in. SRTM 90 m Digital Elevation Data Instytut Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) opracował klasyfikację gleb poprzez wydzielenie typów siedliskowych rolniczej przestrzeni produkcyjnej w postaci kompleksów przydatności rolniczej gleb. Za gleby o małej przydatności i małym potencjale produkcyjnym uznano (rys. 16): kompleks żytni słaby, kompleks żytnio-łubinowy, kompleks zbożowo-pastewny słaby, kompleks owsiano-ziemniaczany górski, kompleks owsiano-pastewny górski oraz użytki zielone bagienne i pobagienne słabe i bardzo słabe z przewagą gleb torfowych i murszowych. Wydzielenia tych gleb zostały potraktowane jako naturalna bariera w uzyskiwaniu w większych plonów i posłużyły do dalszej delimitacji obszarów o utrudnionej produkcji rolnej ze względu na uwarunkowania przyrodnicze. 121

122 Rys. 16. Słabe i bardzo słabe kompleksy gleb użytków ornych oraz trwałych użytków zielonych: 1 owsiano-ziemniaczany górski, 2 owsiano-pastewny górski, 3 żytni słaby, 4 żytnio-łubinowy, 5 zbożowo-pastewny słaby, 6 użytki zielone bagienne i pobagienne słabe; źródło: opracowanie własne na podstawie numerycznej mapy glebowo-rolniczej w skali 1 : Ze względu na zagospodarowanie rolnicze mokradła stanowią nieużytki. W związku z rolą jaką pełnią mokradła w środowisku przyrodniczym ważne jest utrzymywanie ich w stanie naturalnym bądź jak najbardziej do niego zbliżonym. Są one w większości zaliczane do ekosystemów od wód zależnych wymagających, zgodnie z ramową dyrektywą wodną, szczególnej ochrony. Tereny te są również obejmowane ochroną na podstawie konwencji międzynarodowych, w których sygnatariuszem jest Polska, m.in. Konwencji o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, przyjęta w 1971 r. w Ramsar w Iranie, zwana Konwencją Ramsar. W ramach niniejszej pracy z uwagi na nadmierne uwilgotnienie i utrudnienia w rolniczym użytkowaniu mokradła zaliczono do grupy obszarów z utrudnieniami naturalnymi o charakterze geograficzno-przyrodniczym (rys. 17). 122

123 Rys. 17. Mokradła o powierzchni ponad 10 ha; źródło: Piórkowski i in. [2006] Obszary o ograniczonej produkcji rolnej ze względu na wyznaczone strefy ochronne Ograniczenia związane z gospodarką rolną na obszarach Natura 2000 (rys. 18) mogą mieć różny charakter. Zawarte są one w planach zadań ochronnych sporządzanych na podstawie art. 28 ust 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880, z późn. zm.) albo w planach ochrony sporządzonych na podstawie art. 29 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody w zakresie dotyczącym gatunków ptaków wymienionych w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r. Nr 25, poz. 133, z późn. zm.) oraz z planów zadań ochronny sporządzonych na podstawie art. 28 ust. 35 ustawy o ochronie przyrody albo planów ochrony sporządzonych na podstawie art. 29 ust 3 ustawy o ochronie przyrody w zakresie dotyczącym typów siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin oraz gatunków zwierząt, wymienionych w załącznikach nr 1 3 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 5010, z późn. zm.). W warunkach polskich prowadzona jest niekiedy również działalność rolnicza na terenie parków narodowych, których zadaniem jest zachowanie kompletnych ekosystemów. Oprócz samej powierzchni parków ochroną objęte są także tereny w ich otoczeniu tzw. otuliny parków narodowych, gdzie rozwija się głównie rolnictwo i chroni się krajobraz, a możliwości rozwoju rolnictwa są podporządkowane celom ochronnym parków narodowych i wynikają z ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tj. Dz. U. z 2009 r. Nr 151 poz. 1220, z poźn. zm.). Dla celów niniejszej pracy uwzględniono jedynie obszary Natura 2000 oraz tereny w granicach parków narodowych. Z uwagi na ochronę jakości wód oraz walory przyrodnicze ustanawiane są strefy (obszary), na których wprowadza się różne ograniczenia działalności gospodarczej. 123

124 Rys. 18. Obszary parków narodowych: 1 obszary Natura 2000: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO); 2 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO); 3 National CDDA; źródło: opracowanie własne Strefami, w odniesieniu do których - zgodnie z Dyrektywą Azotanową, wprowadza się prawne ograniczenia w działalności rolniczej są strefy wrażliwe na zanieczyszczenia azotanami (ONW). W Polsce wyznaczono także strefy jedynie w powierzchni około 1,5% obszaru kraju. Prawdopodobnie obszar ten zostanie znacznie zwiększony. Szereg wymagań w stosunku do gospodarstw rolnych leżących w strefach ONW (rys. 19), wynika z odpowiednich rozporządzeń dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej w sprawie wprowadzenia programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszaru szczególnie narażanego, właściwych dla danego obszaru. Są to m.in. prowadzenie dokumentacji w gospodarstwach (w tym bilans azotu, coroczne plany nawożenia, rejestr zabiegów agrotechnicznych, ilości i rodzajów zastosowanych nawozów, umowy na zbyt lub zakup/przekazanie nadwyżki nawozów naturalnych), zakazy i ograniczenia stosowania nawozów, zasady kontroli gospodarstw. 124

125 Rys. 19. Obszary szczególnie narażone na azotany pochodzenia rolniczego tzw. ONW; źródło: dyrektywa azotanowa (dane udostępnione przez KZGW) Obszary wymagające najwyższego stopnia ochrony obejmują zwykle obszary zasilania izolowanych zbiorników wody wysokiej jakości lub też obszary najbardziej istotne (krytyczne) dla ochrony pozostałych typów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Obejmują one zwykle od 10 do 30% powierzchni GZWP. Na tych obszarach muszą być stosowane specjalne nakazy i zakazy (przepisy prawne) w zakresie zagospodarowania przestrzennego. Obszary wysokiej ochrony (OWO) stanowią część GZWP o lepszych niż w obszarach OWO warunkach ochrony wód (izolacja od powierzchni) oraz obszary lub wytypowane fragmenty zlewni powierzchniowych i podziemnych zasilających GZWP. Na tych obszarach muszą być również stosowane zaostrzone kryteria w zakresie ich przestrzennego zagospodarowania i wykorzystania. Art. 98 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 1002, z późn. zm.) określa wody podziemne i obszary ich zasilania jako podlegające ochronie polegającej w szczególności na zmniejszaniu ryzyka zanieczyszczenia tych wód poprzez ograniczenie oddziaływania na obszary ich zasilania oraz utrzymanie równowagi zasobów tych wód (rys. 20). 125

126 Rys. 20. Obszary głównych zbiorników wód podziemnych wymagających szczególnej ochrony: 1 obszary wysokiej ochrony (OWO), 2 obszary najwyższej ochrony (ONO); wg Kleczkowski A Wyniki Obszary o niekorzystnych cechach, ze względu na uwarunkowania geograficznoprzyrodnicze stanowią 46% powierzchni kraju i obejmują 46,3% powierzchni gruntów rolnych (rys. 21). 126

127 Rys. 21. Utrudnienia w produkcji rolnej wynikające z uwarunkowań przyrodniczych; 1 brak utrudnień, 2 obszary pozarolnicze, 3 utrudnienia wynikające z uwarunkowań naturalnych; źródło: opracowanie własne Największy udział użytków rolnych, na których występują utrudnienia wynikające z uwarunkowań przyrodniczych, ponad 70%, notuje się w województwach małopolskim i podkarpackim - na niedogodne dla rolnictwa uwarunkowania topograficzne (rys. 22). Ponad 50% powierzchni gruntów rolnych w województwach: lubelskim, lubuskim, śląskim i świętokrzyskim charakteryzuje się niekorzystnymi warunkami gospodarowania ze względu na utrudnienia naturalne dla rolnictwa. Średnio utrudnienia te dotyczą prawie 48% powierzchni gruntów rolnych w województwie. Najmniej gruntów rolnych z utrudnieniami poniżej 30% powierzchni występuje w województwie warmińsko-mazurskim. 127

128 Rys. 22. Powierzchnia użytków rolnych z utrudnieniami wynikającymi z uwarunkowań przyrodniczych oraz jej udział (%) w powierzchni gruntów rolnych w województwach; źródło: opracowanie własne Obszary o możliwościach gospodarowania ograniczonych przepisami prawnymi, tworzącymi strefy ochronne, stanowią ponad 43% powierzchni kraju i obejmują 36,5% powierzchni użytków rolnych (rys. 23). Rys. 23. Obszary z ograniczeniami w produkcji rolnej ze względu na strefy ochronne: 1 brak utrudnień, 2 obszary pozarolnicze, 3 utrudnienia wynikające z ustanowionych stref ochronnych; źródło: opracowanie własne Z największymi ograniczeniami w stosunku do rolnictwa wynikającymi z ustanowionych stref ochronnych boryka się województwo podkarpackie (55,5%), następnie województwo lubelskie (55,1%) oraz zachodniopomorskie (49,5%). Średnio obszary z tymi 128

129 utrudnieniami stanowią 37,1% powierzchni gruntów rolnych w województwie. Najmniej, około 25% powierzchni gruntów rolnych z tymi utrudnieniami występuje w województwie łódzkim (rys. 24). Rys. 24. Utrudnienia wynikające z ustanowionych stref ochronnych oraz ich udział (%) w powierzchni gruntów rolnych w województwie; źródło: opracowanie własne Z przeprowadzonej analizy wynika, że znaczna część działalności rolniczej odbywa się na terenach objętych ochroną lub mających niekorzystne warunki geograficzno-przyrodnicze. Charakter tych ograniczeń i stopień dolegliwości dla rolnika jest zróżnicowany. Ponadto bardzo często utrudnienia różnego typu nakładają się na danym obszarze. Utworzono zatem wspólną warstwę dla niejednokrotnie nakładających się na siebie utrudnień wynikających z przyczyn naturalnych i ustanowionych stref ochronnych (rys. 25). Obszary, na których występują jakiekolwiek ograniczenia stanowią ponad 67% powierzchni kraju i obejmują swoim zasięgiem prawie 63,5% użytków rolnych. 129