PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY W FALENTACH Zakład Inżynierii Wodnej i Melioracji PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ WOJEWÓDZTWO OPOLSKIE Redakcja naukowa: prof. dr hab. Edmund Kaca Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

2 INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011 2015) Priorytet 5. Rozwój standardów gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich Działanie 5.2 Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych, z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego Recenzenci: prof. dr hab. Stanisław Twardy dr hab. Józef Lipiński, prof. nadzw. Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. Opracowanie redakcyjne: Grażyna Pucek Skład komputerowy i przygotowanie do druku: Elżbieta Golubiewska ISSN 0860-1410 Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach 2015 Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63 Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo Ark. wyd. 2,6. Nakład 120 egz.

3 1. WSTĘP Opracowanie powstało w ramach działania 5.2. pt. Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego. Działanie to było częścią programu wieloletniego na lata 2011 2015 Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 202/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r.), realizowanego przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Przedmiotem opracowania są uwarunkowania i program rozwoju melioracji w województwie, w szczególności zaś rozwoju cieków tzw. rolniczych, oraz urządzeń wodnych i melioracyjnych. Przez rozwój melioracji rozumie się ciągłe skoordynowane zmiany, dostosowujące melioracje do zmieniających się warunków, w szczególności do zmieniającego się rolnictwa, wymagań środowiska naturalnego i oczekiwań społeczeństwa. Rozwój jest procesem jakościowym, polegającym na wprowadzaniu innowacji produktowych, procesowych, strukturalnych oraz innowacji w obszarze organizacji i zarządzania melioracjami. Rozwój może być realizowany poprzez wzrost zakresu i jakości (innowacyjności) utrzymywania urządzeń w sprawności i zdatności technicznej, jak również poprzez ich odbudowę, w tym rozbudowę i modernizację. Celem pracy jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju melioracji i propozycji programów rozwoju melioracji w województwie w średnio- i długookresowej perspektywie odpowiednio do 2020 r. i w latach 2021 2030. Opracowanie stanowi syntetyczny materiał informacyjno-wdrożeniowy i jest przeznaczone dla planistów oraz decydentów w województwie, a także innych specjalistów zajmujących się sprawami rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, szczególnie zagadnieniami związanymi z gospodarką wodną i melioracjami. Na niniejsze Materiały Informacyjne składa się siedem rozdziałów. Szczególnie istotne są rozdziały 3, 4, 5 i 6. W rozdziale 3. Diagnoza stanu odwodnień i nawodnień w województwie zawarte są najbardziej istotne dane charakteryzujące stan ilościowy i jakościowy urządzeń wodnych i melioracyjnych. Szczególną uwagę zwraca się na urządzenia melioracji wodnych szczegółowych, a więc na systemy odwodnień i nawodnień użytków rolnych. W rozdziale 4. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w świetle dokumentów strategicznych i planistycznych województwa zaprezentowano poglądy na rozwój melioracji wynikające z różnych dokumentów, w tym strategii rozwoju województwa. Bardziej szczegółową (z wykorzystaniem map i tabel) charakterystykę potrzeb (zasadności) rozwoju melioracji przedstawiono w rozdziale 5. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w województwie na podstawie wskaźników. Uwzględniono uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, glebowo-wodne i przyrodniczo-ekologiczne powiatów w województwie oraz uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. W rozdziale 6. Planowany zakres oraz koszty utrzymania i odbudowy/modernizacji

4 urządzeń w województwie przedstawiono wyniki obliczeń zakresu oraz kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych, a także cieków rolniczych (tzw. marszałkowskich) w województwie do 2020 r. i na lata 2021 2030. Dane zawarte w tym rozdziale są propozycją autorów, do ewentualnego wykorzystania. Specyfika opracowania polega na tym, że proponowane rozwiązania dla województwa zostały przygotowane przez jeden zespół specjalistów pracowników Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego reprezentujących różne dyscypliny. W skład zespołu weszli specjaliści w zakresie melioracji, gospodarki wodnej, hydrologii, agrometeorologii, ekonomii zasobów wodnych, gleboznawstwa i ekologii. Prezentowane jest zatem jednolite spojrzenie tego wielodyscyplinarnego zespołu na problemy województwa. Oczekuje się, że praca przyczyni się do poprawy informacyjnego przygotowania planistów i decydentów na szczeblu centralnym i wojewódzkim oraz poprawy trafności podejmowanych decyzji dotyczących dostosowania działalności melioracyjnej do specyfiki rolnictwa intensywnego, integrowanego (zrównoważonego) i ekologicznego, wymagań wynikających z potrzeby ochrony przyrody i środowiska oraz potrzeb przeciwdziałania skutkom coraz częstszych ekstremów pogodowych. Autorzy liczą, że wywoła ono żywą dyskusję na temat roli melioracji wodnych w województwie oraz kierunków i zakresu ich rozwoju. Wyniki tej dyskusji będą prezentowane społeczeństwu województwa za pośrednictwem środków masowej komunikacji, w tym prasy fachowej. 2. ZARYS METODYKI OPRACOWANIA I OBLICZEŃ W materiałach wykorzystano informacje zawarte w sprawozdaniach RRW-10, opracowane w MRiRW na podstawie danych z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, jak również informacje z opracowań monograficznych wykonanych w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym w Falentach w ramach ww. programu wieloletniego. Do opracowań tych zalicza się: Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce [KACA (red.) 2014], Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych [KACA (red.) 2015], Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b], Średnio- i długookresowe programy rozwoju melioracji wodnych w skali kraju i województw [KACA 2015c]. Podstawą propozycji programu rozwoju melioracji w województwie są wyniki analizy stanu melioracji w województwie w 2013 r. Analizy te wykonano, posługując się głównie danymi statystycznymi zawartymi w sprawozdaniach RRW-10, dotyczącymi m.in. stanu ilościowego i utrzymania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, podstawowych oraz cieków tzw. marszałkowskich. Na potrzeby

niniejszej pracy oceny stanu technicznego i efektów melioracji dokonano, posługując się specjalnie opracowanymi miarami, jednolitymi dla wszystkich województw. Miary te zostały szczegółowo zaprezentowane w rozdziale 3.1. Propozycje rozwiązań programowych sformułowano, kierując się wynikami badań na temat uwarunkowań rozwoju melioracji w Polsce [KACA (red.) 2014], jak również informacjami zawartymi w dokumentach strategicznych i planistycznych województw [KACA (red.) 2015]. W wyniku realizacji tych prac został opracowany m. in. wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji w województwie [KACA 2015b]. Obliczenia programowe, w wyniku których powstały tabele zakresu rzeczowego i kosztowego prac utrzymaniowych i odbudów urządzeń wodnych i melioracyjnych, wykonano posługując się metodyką opisaną w pracy Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b]. W niniejszej pracy wyraźnie różnicuje się system wodno-melioracyjny w województwie na system wodny (urządzenia melioracji wodnych podstawowych i cieki tzw. marszałkowskie) i system melioracyjny (urządzenia melioracji wodnych szczegółowych). Dla każdego systemu określone zostały niezbędne zakresy prac utrzymaniowych oraz niezbędne nakłady na odbudowę, do których zalicza się również przebudowę i modernizację tych systemów, oddzielnie dla systemów melioracyjnych i systemów wodnych. Do odbudowy mogą być przeznaczane urządzenia utrzymywane. Taka sytuacja będzie miała miejsce w przypadku urządzeń wymagających modernizacji, np. wyposażenia rowów w budowle piętrzące, lub gdy realizowane utrzymywanie jest bardzo drogie i po odbudowie jego koszty znacznie się obniżą. Stosowane metody obliczeń wiążą na zasadzie sprzężenia zwrotnego programowanie rozwoju melioracji w kraju z rozwojem melioracji w województwach. Najpierw ustala się wartości wskaźników krajowych dotyczących intensyfikacji prac utrzymaniowych i odbudów, a następnie na podstawie wartości tych wskaźników dokonuje się obliczeń zakresu prac i ich kosztów w województwach. Sumy wyników z województw składają się na program rozwoju melioracji w kraju [KACA 2015c]. Zakres (liczbę/ilość) utrzymywania urządzeń w województwie w danym roku obliczano jako sumę zakresu utrzymywania urządzeń w roku poprzednim i przyrostu zakresu tego utrzymywania w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (1) 5 gdzie: Δu i Δu = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w województwie, szt., km, ha; = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w kraju, szt., km, ha;

6 wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk = 0,3), utrzymywano urządzenia na 50 tys. ha TUZ, a w 2016 r. w kraju planuje się wzrost (w stosunku do 2015 r.) utrzymywania urządzeń na TUZ o 100 tys. ha (Δu = 100 tys. ha), to w 2016 r. w województwie przyjmowano utrzymywanie urządzeń na powierzchni 50 tys. ha + 0,12 0,3 100 tys. ha = 53,6 tys. ha TUZ. Zakłada się, że corocznie prace utrzymaniowe będą prowadzone co najmniej na części dolinowych systemów wodno-melioracyjnych (wprowadza się limit zakresu corocznego utrzymywania). W ich przypadku zakres prac utrzymaniowych na ciekach uregulowanych i nieuregulowanych jest powiązany z zakresem prac utrzymaniowych na zmeliorowanych TUZ. W planowaniu dąży się do tego, aby dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie był zrównoważony, tzn. aby potencjał użytkowy systemów wodnych był zgodny z potencjałem użytkowym systemów melioracyjnych, a jednocześnie aby powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych cieków w rozpatrywanych perspektywach programowych nie ulegały zmniejszeniu [KACA 2015a, b]. W szczególnym, krańcowym przypadku dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie jest zrównoważony, gdy urządzenia melioracyjne na całej zmeliorowanej powierzchni TUZ i uregulowane cieki na całej długości w województwie są utrzymywane corocznie. W pozostałych przypadkach w danym roku pole powierzchni zmeliorowanych TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych uregulowanych cieków w zrównoważonym dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie będą mniejsze od maksymalnych. Równoważenie utrzymywanego na określonym poziomie systemu melioracyjnego TUZ z utrzymywanym na określonym poziomie systemem wodnym i jednocześnie niedopuszczanie do zwiększenia się w strukturze zmeliorowanej powierzchni TUZ powierzchni z urządzeniami nieutrzymywanymi oraz w strukturze cieków długości cieków nieutrzymywanych traktuje się jako cel strategiczny interwencji publicznej w rozwój utrzymywania urządzeń w dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie. Zakłada się, że w okresie objętym programem będzie odbudowywana część urządzeń, które w 2013 r. oczekiwały na odbudowę, oraz że będą odbudowywane wszystkie urządzenia, które zostaną wyłączone z eksploatacji w trakcie realizacji tego programu. Pierwszy rodzaj odbudów nazwano odbudowami zaległymi, drugi zaś odbudowami bieżącymi. Roczny zakres odbudów zaległych δoz i realizowanych w województwie w danym roku obliczano na podstawie zakresu tych odbudów w roku poprzednim i planowanego przyrostu odbudów w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (2)

gdzie: Δoz i = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w województwie w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; Δoz = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w kraju w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk i = 0,3) odbudowywano urządzenia na powierzchni 0,05 tys. ha TUZ, a w kraju w 2016 r. planuje się przyrost odbudów urządzeń na powierzchni 1,0 tys. ha (Δoz = 1,0 tys. ha), to w województwie w tym roku będą odbudowywane w ramach odbudów zaległych urządzenia na powierzchni δoz i = (0,05 + 0,12 0,3 1,0) = 0,086 tys. ha 0,09 tys. ha. Roczny zakres odbudów bieżących δob i w województwie jest obliczany wg wzoru [KACA 2015b]: 7 (3) gdzie: δob i δob = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w województwie; = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w kraju; L, L i = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha; Loz, Loz i = liczba/ilość urządzeń do odbudów zaległych odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha. Na przykład, jeżeli w kraju w danym roku na bieżąco (poza odbudowami zaległymi) będą odbudowywane urządzenia na powierzchni δob = 5 tys. ha trwałych użytków zielonych, a powierzchnia zmeliorowanych TUZ w województwie pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L i Loz i ) = (135,6 73,0) = 62,6 tys. ha, zaś powierzchnia zmeliorowanych TUZ w kraju pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L Loz) = (1 786,5 592,7 = 1 193,8 tys. ha), to w województwie planuje się bieżącą odbudowę urządzeń na powierzchni 5 [62,6/(1 193,8)] = 0,262 tys. ha 0,3 tys. ha TUZ. Roczny przyrost Δu liczby/ilości urządzeń utrzymywanych w kraju i przyrost Δoz odbudów zaległych w kraju wyznacza się metodą ekspercką, a zakres δob odbudów bieżących metodą ekspercką lub z zastosowaniem teorii odnów obiektów. Zagadnienia te zostały szczegółowo opisane przez KACĘ [2015b]. Na podstawie zakresów odbudów i prac utrzymaniowych oblicza się koszty tych prac. Koszty jednostkowe utrzymywania uzależniono od tzw. długości cyklu

8 utrzymywania urządzeń T. Dąży się do utrzymywania urządzeń w cyklu jednorocznym (T = 1 rok). Zagadnienie tego cyklu bardziej szczegółowo omówiono w rozdziale 3.1. Na koszty mają wpływ nie tylko zakres planowanych prac utrzymaniowych i odbudów, lecz również jednostkowe koszty tych prac i prognoza ich zmian. W obliczeniach przyjęto, że jednostkowe koszty nie będą zmniejszały się, wręcz raczej będą miały tendencję wzrostową. Zmianę kosztów wyrażano za pomocą wskaźników pu i po rocznego wzrostu (w stosunku do roku poprzedniego) kosztów jednostkowych odpowiednio prac utrzymaniowych i odbudowy. Uwzględniono również możliwość dodatkowego wzrostu kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń. Wzrost ten wyrażono za pomocą wskaźnika niedoszacowania kosztów φ. Zakładano, że wartość tego wskaźnika będzie systematycznie rosła od zera w 2013 r. do wartości φmax w 2030 r. W pracy podano tylko skrajne wyniki obliczeń, gdy pu = po = 2% i φmax = 10% i gdy pu = po = 0% i φmax = 0%. 3. DIAGNOZA STANU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE 3.1. WSKAŹNIKI OCEN DIAGNOSTYCZNYCH Stan techniczny urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych (UR) zależy od kosztów (nakładów) utrzymywania tych urządzeń oraz od długości cyklu ich utrzymywania T. Przez długość tego cyklu rozumie się czas (w latach) między kolejnymi zabiegami utrzymującymi urządzenia w zdatności i sprawności. W trakcie takiego cyklu, nazywanego dalej często cyklem T-letnim, najczęściej na koniec jego trwania, wykonuje się różnego rodzaju prace obsługowe, w tym konserwacyjne, remontowe itp. Czas ten oblicza się wg wzoru [KACA 2015b]: (4) gdzie: L e = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju wg ewidencji, szt., ha, km; L u = liczba/ilość rocznie utrzymywanych urządzeń danego rodzaju, szt. rok 1, ha rok 1, km rok 1. Można założyć, że im wyższe koszty i krótsza długość cyklu T, tym stan urządzeń jest lepszy. Na podstawie tego założenia wprowadza się dwuwymiarową porządkową skalę ocen stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na UR w skali województwa (tab. 1). Użytki rolne (UR), czyli grunty orne (GO) i trwałe użytki zielone (TUZ), w województwach są zmeliorowane tylko w części. Im większa jest ta część, tym produkcyjne efekty melioracji mogą być większe (bardziej zauważalne). Będą to efekty pozytywne w przypadku dominacji powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi i mogą być negatywne lub żadne w przypadku dominacji powierzchni

9 Tabela 1. Oceny stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Roczny koszt (nakład) specyficzny Długość cyklu utrzymywania urządzeń T lata zł ha 1 1 2 2 3 3 4 >4 >60 bdb 1) db db dst 40 60 db db dst ndst 30 40 db dst ndst ndst 20 30 dst ndst ndst ndst <20 ndst ndst ndst ndst Objaśnienia: bdb = bardzo dobry, db = dobry, dst = dostateczny, ndst = niedostateczny. Źródło: KACA [2015b]. z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy. Wielkość pozytywnych efektów melioracji ocenia się wg dwuwymiarowej, porządkowej skali ocen, przedstawionej w tabeli 2. Tabela 2. Produkcyjne efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Udział geodezyjnej powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi, % Jednostkowe rzeczywiste koszty (nakłady) utrzymywania urządzeń zł ha 1 >130 90 30 50 90 <50 >20 bardzo duże bardzo duże duże średnie 15 20 bardzo duże duże średnie małe 10 15 duże średnie małe bardzo małe 5 10 średnie małe bardzo małe brak <5 małe bardzo małe brak brak Źródło: KACA [2015b]. Zakres efektów melioracji (bilans efektów pozytywnych i negatywnych) w skali województwa zależy nie tylko od zakresu efektów pozytywnych (tab. 2), lecz również od wartości wskaźnika dominacji (WD), oznaczającego stosunek udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nie przewidywanymi do odbudowy utrzymywanymi do udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy, w ogólnej geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Efekty melioracji (bilans efektów) w skali województwa ocenia się na podstawie skali ocen przedstawionej w tabeli 3. Dolinowym systemom wodno-melioracyjnym (SWM) można przypisać cechę ciągłą jakościową, którą jest ich zrównoważenie. Ze względu na tę cechę można wyróżnić systemy zrównoważone i systemy niezrównoważone. W systemach zrównoważonych cieki oraz urządzenia melioracji wodnych podstawowych warunkują prawidłowe funkcjonowanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych.

10 Tabela 3. Produkcyjne efekty melioracji (bilans efektów) użytków rolnych w skali województwa Wskaźnik Efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych dominacji WD bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak >5 bardzo duże bardzo duże duże średnie małe brak 1,2 5 bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak 0,8 1,2 duże średnie małe bardzo małe brak ujemne 0,2 0,8 średnie małe brak ujemne ujemne ujemne <0,2 małe brak ujemne ujemne ujemne ujemne Źródło: KACA [2015b]. Odwadniające lub nawadniające funkcje melioracji wodnych szczegółowych są możliwe do realizacji poprzez odpowiednio przygotowane cieki i kanały. Obiekty te zapewniają odpływ wody ze zmeliorowanych łąk i pastwisk w czasie jej nadmiarów, są też źródłem wody do nawodnień w czasie jej niedoborów. Stopień zrównoważenia SWM w województwie można mierzyć za pomocą wskaźnika WZ zrównoważenia systemów, wyrażonego wzorem [KACA 2015a, b]: (5) gdzie: LSr = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ w województwie z utrzymywanymi urządzeniami melioracyjnymi, przypadające na jednostkę długości uregulowanych utrzymywanych cieków rolniczych, ha km 1 ; LSo = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ z urządzeniami melioracyjnymi przypadające na jednostkę długości uregulowanych cieków, ha km 1. Zakłada się, że SWM w województwie są zrównoważone (w harmonii), gdy WZ = 1. W pozostałych przypadkach systemy są niezrównoważone. Stopień i kierunek tego niezrównoważenia wynika z wartości wskaźnika WZ gdy WZ > 1, to w SWM dominują systemy melioracyjne (SM), gdy WZ < 1, to dominują systemy wodne (SW) [KACA 2015a]. Stopień zrównoważenia SWM w województwie będzie oceniany wg pięciostopniowej skali porządkowej (tab. 4). Tabela 4. Klasy zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych (SWM) w skali województwa Stopień zrównoważenia Wskaźnik zrównoważenia WZ Bardzo mały z przewagą SM >2 Mały z przewagą SM 1,2 2 Zadowalający 0,8 1,2 Mały z przewagą SW 0,5 0,8 Bardzo mały z przewagą SW <0,5 Objaśnienia: SM = dolinowe systemy melioracyjne, SW = dolinowe systemy wodne. Źródło: KACA [2015b].

11 3.2. WYNIKI DIAGNOZY Powierzchnia geodezyjna użytków rolnych (UR) w województwie wynosi 577,2 tys. ha, w tym zmeliorowane jest 248,5 tys. ha, tj. 43,1% powierzchni UR. W skład tej powierzchni wchodzą grunty orne (GO), które zajmują 491,4 tys. ha, w tym 187,2 tys. ha (38,1%) to obszary zmeliorowane oraz trwałe użytki zielone (TUZ), zajmujące obszar 85,8 tys. ha, w tym 61,3 tys. ha (71,5%) to powierzchnia zmeliorowana (tab. 5). Wartość urządzeń melioracji wodnych szczegółowych w województwie szacuje się na ok. 4,4 mld zł, a wartość urządzeń regulacji wód na ciekach rolniczych i urządzeń melioracji wodnych podstawowych na ok. 1,4 mld zł [KACA 2015a]. W latach 2009 2013 w województwie następował powolny spadek udziału powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi w powierzchni zmeliorowanej. Rocznie spadek ten wynosił 0,68% na GO i 0,60% na TUZ [KACA 2014]. W ślad za tym powoli zwiększała się długość cyklu utrzymywania urządzeń. W 2013 r. w województwie urządzenia utrzymywano w sprawności na 36,8% zmeliorowanej powierzchni GO i 32,0% zmeliorowanej powierzchni TUZ. W latach 2009 2013 malały koszty utrzymywania urządzeń na UR. Roczny spadek kosztu rzeczywistego (w przeliczeniu na hektar powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami) wynosił 2,55 zł ha 1, a kosztu specyficznego (w przeliczeniu na hektar zmeliorowanej powierzchni) 1,65 zł ha 1. W 2013 r. koszt rzeczywisty wynosił 98,8 zł ha 1, a koszt specyficzny 35,2 zł ha 1. Do odbudowy zakwalifikowano urządzenia na 22,6% zmeliorowanej powierzchni GO i 20,6% zmeliorowanej powierzchni TUZ (tab. 5). W latach 2009 2013 powierzchnia z urządzeniami do odbudowy się nie zmieniała. Stan melioracji szczegółowych na UR (GO, TUZ) w województwie charakteryzowano za pomocą: długości cyklu utrzymywania urządzeń T w województwie oraz specyficznego (w przeliczeniu na jednostkę zmeliorowanej powierzchni) rocznego kosztu ich utrzymywania, udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami utrzymywanymi oraz udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) województwa, stopnia zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie, zaangażowania rolników w utrzymywanie urządzeń melioracji szczegółowych w województwie. W 2013 r. urządzenia na GO były utrzymywane w cyklu 2,7-letnim (T = 2,7 lat), a na TUZ w cyklu 3,1-letnim (T = 3,1 lat) tabela 5. Jeżeli założyć, że roczny koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń był taki sam na GO i TUZ, to roczny specyficzny koszt utrzymywania urządzeń na GO wynosiłby 36,3 zł ha 1, a na TUZ 31,6 zł ha 1 zmeliorowanej powierzchni odpowiednio GO i TUZ.

12 Tabela 5. Stan ewidencyjny urządzeń melioracyjnych, wodnych i utrzymywania wód, potrzeby ich odbudowy (stan na 31.12.2013 r.) oraz zakres i koszty ich utrzymywania w 2013 r. w województwie opolskim Rodzaj urządzeń razem (100%) Liczba/ilość urządzeń Długość cyklu utrzymywania utrzymywanych zakwalifikowanych do odbudowy T Roczny koszt utrzymywania urządzeń jednostkowy łączny rzeczywisty specyficzny tys. ha tys. ha % tys. ha % lata tys. zł zł ha 1 Grunty orne (GO) 187,2 68,8 36,8 42,3 22,6 2,7 98,8 36,3 Trwałe użytki zielone (TUZ) 61,3 19,6 32,0 12,7 20,6 3,1 98,8 31,6 Użytki rolne (UR) 248,5 88,5 35,6 54,9 22,1 2,8 8740 98,8 35,2 km km % km % lata tys. zł tys. zł km 1 Cieki uregulowane 2 115 1 028 48,6 2,1 8 096 7,9 3,8 Cieki nieuregulowane 686 159 23,2 4,3 1 506 9,5 2,2 Cieki 2 801 1 187 42,4 658 23,5 2,4 9 602 8,1 3,4 Kanały melioracyjne 119 49 41,2 28 23,5 2,4 342 7,0 2,9 Wały przeciwpowodziowe 371 285 76,8 81 21,8 1,3 397 1,4 1,1 szt. szt. % szt. % lata tys. zł tys. zł szt 1 Melioracyjne stacje pomp 4 4 100,0 1 25,0 1,0 240 60,0 60,0 Zbiorniki rolnicze 8 8 100,0 0 0,0 1,0 315 39,4 39,4 Źródło: opracowanie własne.

Biorąc pod uwagę opisane wyżej trendy oraz wysokość rocznego specyficznego kosztu i długość cyklu utrzymywania urządzeń (na GO 36,3 zł ha 1 ; 2,7 lat, a na TUZ 31,6 zł ha 1 ; 3,1 lat), można przypuszczać, że średnio w województwie stan techniczny urządzeń na GO w województwie jest dostateczny, natomiast na TUZ na granicy dostatecznego i niedostatecznego. Efektywność funkcjonowania urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy jest niewielka. Mogą one nawet oddziaływać niekorzystnie. Największą efektywnością charakteryzują się urządzenia utrzymywane [KACA 2015a]. Negatywne oddziaływanie urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy, jak i pozytywne urządzeń utrzymywanych może być tym większe (bardziej zauważalne), im większy jest udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej tymi urządzeniami w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Pozytywne oddziaływanie urządzeń utrzymywanych zależy również od ich stanu technicznego (nakładów na ich utrzymywanie, tab. 2). W 2013 r. powierzchnia GO z urządzeniami utrzymywanymi stanowiła 14,0% geodezyjnej powierzchni GO i była 1,62 razy większa (wskaźnik dominacji WD = 1,62) od geodezyjnej powierzchni GO z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy. Powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi stanowiła 22,9% geodezyjnej powierzchni TUZ i była 1,55 razy większa (wskaźnik dominacji WD = 1,55) od geodezyjnej powierzchni TUZ z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy [KACA 2015a]. Biorąc pod uwagę udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej utrzymywanymi urządzeniami w powierzchni geodezyjnej UR (GO, TUZ) i koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń (98,8 zł ha 1 ), można twierdzić, że w skali województwa przy takim zakresie i intensywności utrzymywania urządzeń pozytywne efekty produkcyjne tego utrzymywania mogą być średnie na GO i bardzo duże na TUZ (tab. 2). Po uwzględnieniu wskaźnika dominacji WD efekty produkcyjne melioracji można oceniać jako średnie na GO i bardzo duże na TUZ (tab. 3). W 2013 r. na jeden kilometr uregulowanych cieków w województwie opolskim przypadało 29,0 ha zmeliorowanych TUZ, a na jeden kilometr uregulowanych utrzymywanych cieków 19,1 ha zmeliorowanych TUZ z urządzeniami utrzymywanymi [KACA 2015a]. Druga wartość stanowi 0,66 pierwszej (wskaźnik zrównoważenia WZ = 0,27), co może oznaczać, że stopień zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie jest mały (tab. 4). Przeważają systemy wodne, tzn. rolnicze możliwości systemów wodnych nie są w pełni wykorzystane. W celu doprowadzenia do równowagi należałoby zwiększyć powierzchnię TUZ z urządzeniami utrzymywanymi. Szczegóły dotyczące równowagi w dolinowych systemach wodno-melioracyjnych zostały opisane przez KACĘ [2015a, b]. W rolnictwie na wysokim poziomie rozwoju, szczególnie na obszarach zagrożonych suszą, zasadą jest, że użytki rolne odwadniane powinny być również wyposażone w systemy nawadniające. Na TUZ powinny to być systemy nawodnień podsiąkowych (systemy odwadniające wyposażone w budowle piętrzące i doprowadzenie wody), a na GO systemy nawodnień ciśnieniowych. W 2013 r. na 61,3 tys. ha zmeliorowanych TUZ urządzenia nawadniające znajdowały się na po- 13

14 wierzchni tylko 3,9 tys. ha, a utrzymywano je na powierzchni tylko 0,5 tys. ha. Powierzchnia GO z urządzeniami nawadniającymi zajmuje 2,1 tys. ha, z czego utrzymuje się 1,6 tys. ha. Ze względu na spodziewane efekty melioracji należy pozytywnie oceniać ich rolę w rozwoju rolnictwa w województwie. Tę korzystną sytuację można poprawić m.in. przez zwiększenie jednostkowych nakładów na utrzymywanie urządzeń, zwiększenie powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi oraz zmniejszenie powierzchni UR z urządzeniami do odbudowy nieutrzymywanymi. Odbudowie urządzeń na TUZ powinno towarzyszyć wyposażanie systemów w urządzenia doprowadzające i piętrzące wodę w rowach. W działaniach tych duże znaczenie będzie miało zaangażowanie rolników. Z dotychczasowego rozpoznania wynika, że zaangażowanie to jest przeciętne. W przeprowadzonym rankingu województw województwo zajmowało przeciętną (siódmą) pozycję ze względu na zaangażowanie rolników w utrzymywanie melioracji [KACA 2014]. Na obszarze województwa znajduje się 2801 km cieków, w tym 2115 km cieków uregulowanych i 686 km nieuregulowanych, wpływających na ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień, a także możliwość odwodnień czy nawodnień zmeliorowanych UR. Istotną rolę melioracyjną pełnią urządzenia melioracji podstawowych na tych ciekach. Do urządzeń tych zalicza się budowle piętrzące (np. jazy) i budowle rozrządu wody (ujęcia wody). Urządzenia te wymagają utrzymywania, które jest realizowane wraz z utrzymywaniem cieku uregulowanego bądź nieuregulowanego. W latach 2009 2013 nastąpił wyraźny wzrost udziału długości cieków uregulowanych utrzymywanych w ogólnej długości cieków [KACA 2015a]. W 2013 r. cieki były utrzymywane na dość znacznej długości uregulowane na 48,6%, a nieuregulowane na 23,2%. Wraz ze wzrostem udziału cieków utrzymywanych wyraźnie zmniejszyła się długość cyklu ich utrzymywania. W 2013 r. średnio urządzenia na ciekach uregulowanych były utrzymywane w cyklu 2,1-letnim (T = 2,1 lat), a na nieuregulowanych w cyklu 4,3-letnim (T = 4,3 lat). Koszt rzeczywisty utrzymywania cieków wynosił 7,9 tys. zł km 1 w przypadku cieków uregulowanych i 9,5 tys. zł km 1 w przypadku cieków nieuregulowanych. Roczny specyficzny koszt utrzymywania tych urządzeń w przeliczeniu na kilometr wynosił w przypadku cieków uregulowanych 3,8 tys. zł km 1, a cieków nieuregulowanych 2,2 tys. zł km 1. Urządzenia utrzymywania wód i inne urządzenia wodne na 23,5% długości cieków zostały zakwalifikowane do odbudowy. W latach 2009 2013 udział urządzeń wodnych do odbudowy charakteryzował się bardzo małą tendencją zniżkową. Długość kanałów melioracyjnych w województwie wynosi 119 km. W 2013 r. urządzenia te utrzymywano na długości 49 km (41,2%), a do odbudowy zakwalifikowano 28 km (23,5%). W latach 2009 2013 udział długości kanałów utrzymywanych w ogólnej długości kanałów powoli się zwiększał. Ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień zależy nie tylko od stanu cieków i znajdujących się na nich urządzeń. Jest ono kształtowane także przez stan wałów

przeciwpowodziowych, melioracyjnych stacji pomp oraz stanu urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych na obszarze zawala. Długość wałów przeciwpowodziowych wynosi 371 km. W 2013 r. wały były utrzymywane na długości 285 km (76,8%), a do odbudowy zakwalifikowano 21,8% ich długości. W 2011 r. długość wałów utrzymywanych skokowo wzrosła, a następnie zaczęła spadać, a do odbudowy pozostawała na niezmienionym poziomie. Wszystkie cztery stacje pomp były utrzymywane, przy czym jedna wymagała odbudowy. Wałami przeciwpowodziowymi chroniony jest obszar 43,2 tys. ha, a pod wpływem stacji pomp znajduje się obszar 7,1 tys. ha. Urządzenia na powierzchni chronionej były utrzymywane tylko w 75%, a na obszarach pod wpływem stacji pomp w 100%. W województwie znajduje się 8 rolniczych zbiorników wodnych o średniej jednostkowej pojemności zbiornika 611 tys. m 3. W 2013 r. wszystkie zbiorniki były utrzymywane i nie wymagały odbudowy. Średni koszt utrzymywania zbiornika wynosił 39,4 tys. zł. Z powyższego wynika, że ze względu na rolnictwo i obszary wiejskie stan urządzeń utrzymywania i regulacji wód oraz stan melioracji podstawowych są zadowalające, a trendy tych zmian właściwe. Należy jednak intensyfikować te korzystne zmiany. Przede wszystkim wskazane byłoby zwiększenie długości utrzymywanych cieków, kanałów i wałów przeciwpowodziowych oraz zwiększenie nakładów na utrzymywanie urządzeń. Należy prowadzić odbudowy/modernizacje, szczególnie urządzeń na ciekach uregulowanych oraz odbudowy/modernizacje wałów przeciwpowodziowych i melioracyjnej stacji pomp. W planowaniu rozwoju melioracji w województwie należy brać pod uwagę, że utrzymywane dolinowe systemy wodno-melioracyjne mogą być mało zrównoważone. Przeważają systemy wodne, tzn. potencjał systemów wodnych (cieki z urządzeniami) może być w małej części rolniczo wykorzystywany w dolinowych systemach melioracyjnych. Problemem jest brak wody do nawodnień. Pojemność istniejących zbiorników rolniczych jest niewystarczająca. Zagadnienie rozwoju retencyjności w województwie powinno być przedmiotem oddzielnego opracowania. 15 4. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W ŚWIETLE DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH Województwo opolskie cechują optymalne warunki do produkcji roślinnej, wysoka kultura rolna, dobre wyposażenie w techniczne środki do produkcji oraz korzystne warunki przyrodniczo-glebowe, będące podstawą intensywnej produkcji rolnej. Około 60% powierzchni województwa to gleby dobre i średnie, tylko w środkowej i północnej części województwa występują mało urodzajne gleby piaskowe. Według Strategii rozwoju województwa opolskiego do 2020 r. [2012] wieś opolska wyróżnia się w kraju wysoką produktywnością rolnictwa oraz ładem przestrzennym. Za zagrożenie uznano rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz nie-

16 wielkie wykorzystanie zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, a także trudności ze zbytem produkcji rolnej. Zaznacza się jednak dążenie do zespołowych form gospodarowania, zwłaszcza w grupach producenckich. Nierównomiernie rozmieszczona sieć hydrograficzna województwa wymaga szeregu działań interwencyjnych. W obliczu coraz częściej występujących zagrożeń naturalnych niezbędna będzie przebudowa systemu przeciwpowodziowego oraz kontynuacja budowy i remontu fragmentów wałów przeciwpowodziowych (m.in. w dolinach Odry, Nysy Kłodzkiej, Małej Panwi, Stobrawy, Białej Głuchołaskiej i Opawy) oraz innych budowli hydrotechnicznych. Zwiększenie retencji naturalnej i sztucznej, zadrzewień i zalesień w połączeniu z retencją zbiornikową będzie również odgrywać ważną rolę w przeciwdziałaniu zjawiskom suszy i ograniczania lokalnych deficytów wód w okresie wegetacyjnym. Realizacja celu operacyjnego Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych będzie wiązać się m.in. z ochroną gleb, w szczególności o najlepszych klasach bonitacyjnych oraz gleb organicznych, przed przeznaczaniem na cele niezwiązane z ich predestynacją. W ramach celu operacyjnego Przeciwdziałanie i usuwanie skutków zagrożeń naturalnych i cywilizacyjnych przewiduje się m.in. wdrażanie działań ochrony przeciwpowodziowej (m.in. zwiększenie otwartych przestrzeni rzek, spowolnienie odpływu wód wezbraniowych i opadowych, zwiększenie retencji naturalnej oraz mikroretencji leśnej), dokończenie budowy i modernizacji niezbędnych wałów przeciwpowodziowych, budowę polderów w dolinie Odry, budowę zbiorników małej retencji oraz budowę, modernizację i konserwację podstawowych i szczegółowych urządzeń melioracyjnych. W opisie celu strategicznego Wielofunkcyjne obszary wiejskie stwierdza się m.in., że jedną z kluczowych dziedzin rozwoju gospodarczego regionu jest wysokotowarowe rolnictwo. Jako jedna z wiodących branż regionalnej gospodarki powinno ono dążyć do zwiększenia konkurencyjności poprzez konsolidację gospodarstw rolnych, rozwój gospodarstw rodzinnych. Ważna przy tym jest specjalizacja produkcji rolnej, w tym produkcji żywności wysokiej jakości oraz ekologicznej. W województwie opolskim istotne znaczenie ma sektor rybacki, który ma duży potencjał rozwojowy. W tym zakresie niezbędne będzie podjęcie działań w celu poprawy stanu technicznego i jakości wód w stawach rybnych. W Programie budowy zbiorników małej retencji w województwie opolskim [2006] szczególną uwagę zwrócono na potrzeby wodne rolnictwa. Stwierdzono, że cały obszar województwa opolskiego cechuje silny niedobór wody z maksimum w części centralnej. W programie nie wspomina się o nadmiarze wód powierzchniowych ograniczającym potencjał produkcyjny użytków rolnych z wyjątkiem występowania wód powodziowych. W programie omówiono formy retencjonowania wód z podziałem na nietechniczne i techniczne. Retencję siedliskową (krajobrazową) uznano za najważniejszą formę retencji nietechnicznej, podkreślając znaczenie lasów i obszarów hydrogenicznych. Spośród rekomendacji różnych sposobów retencjonowania wody w krajobrazie (włączając użytki rolne) szczególną rolę przypisano terenom mokradło-

wym chronionym w ramach programów rolnośrodowiskowych, włączając w to odtwarzanie mokradeł. Wspomniano również o retencji glebowej stymulowanej przez zabiegi agrotechniczne. Agromelioracje (orkę z pogłębiaczem, orkę melioracyjną, spulchnianie podglebia i kretowanie) wymieniono jako zabiegi zwiększające retencję glebową na gruntach ornych. Nie wskazano jednak rozmiarów potrzeb ani obszarów, na których te zabiegi należy stosować. Do technicznej formy retencji zaliczono zbiorniki wodne, stawy, sztuczne poldery, suche zbiorniki, rowy, kanały, cieki z urządzeniami podpiętrzającymi wodę. Zwrócono uwagę na potrzebę odbudowy i remontów urządzeń piętrzących, omawiając różnego rodzaju zastawki, przelewy regulowane, przegrody z torfu, groble i wały. Nie przedstawiono jednak zakresu rzeczowego i lokalizacji tych robót. Zgodnie z przeprowadzoną inwentaryzacją w województwie opolskim funkcjonuje m.in. siedem zbiorników małej retencji. Obiekty małej retencji gromadzą 12,5% objętości wód w województwie i praktycznie stanowią jedyny rezerwuar wody na potrzeby nawodnień rolnych. Według zamieszczonych w programie danych WZMiUW w Opolu, 2039 ha gruntów nawadniane jest za pomocą deszczowni, 915 ha przez podsiąk, a 110 ha przez podsiąk i zalew. Spośród 129 budowli piętrzących stan techniczny 25 oceniono jako niedostateczny. Planowano wykonanie 64 zbiorników zaporowych z przeznaczeniem retencjonowania wody na potrzeby rolnicze lub w celach ochrony przeciwpowodziowej, a kilka z nich do celów rekreacyjnych. Przewidywano również budowę 5 obiektów deszczownianych na gruntach ornych i 1 nawadniany grawitacyjnie. Długotrwała susza i jej skutki dla rolnictwa w 2015 r. wskazały na konieczność zmiany podejścia do retencjonowania wody w przestrzeni rolniczej. W związku z tym w Urzędzie Wojewódzkim w Opolu opracowano Założenia programu mikroretencji. Program ma inicjować m.in. budowę wielu małych (do 1 ha) i rozproszonych zbiorników, stawów i oczek wodnych. Istotnym działaniem programu będzie odtwarzanie dawnych systemów melioracji szczegółowych oraz małych urządzeń wodnych, a także odbudowa i budowa mikrozbiorników na wylotach rur drenarskich. 17 5. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE NA PODSTAWIE WSKAŹNIKÓW 5.1. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW KLIMATYCZNYCH Negatywnym skutkom niedoborów opadów oraz nadmiernych opadów i będącym ich następstwem suszom, podtopieniom, zalaniom terenu i powodziom w rolnictwie można skutecznie przeciwdziałać między innymi poprzez melioracje melioracje nawadniające w przypadku niedoborów wody i melioracje odwadniające w przypadku nadmiarów wody. Do oceny klimatycznych uwarunkowań potrzeb

18 rozwoju melioracji przyjęto klimatyczny bilans wodny, zwany również klimatycznym nadmiarem lub niedoborem opadów, będący różnicą między sumą opadów P i sumą ewapotranspiracji wskaźnikowej ET o obliczaną metodą Penmana Monteitha. Klimatyczny bilans wodny jest tylko jednym z czynników warunkujących rozwój melioracji i może wskazywać na potencjalne potrzeby melioracji nawadniających lub odwadniających. Na podstawie tego parametru można wydzielić obszary z ujemnym klimatycznym bilansem wodnym, na których występuje niedobór opadów w stosunku do ewapotranspiracji wskaźnikowej, lub obszary z dodatnim klimatycznym bilansie wodnym, na których występuje nadmiar opadów w stosunku do ewapotranspiracji. W odniesieniu do okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) ujemny klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie niedoborem wody i na potrzebę rozwoju melioracji nawadniających. Dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. W odniesieniu do okresu zimowego (październik marzec) dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody na końcu tego okresu (czyli w marcu) i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. Ustalono klasyfikację klimatycznego bilansu wodnego i potrzeb melioracji nawadniających i odwadniających dla okresu wegetacyjnego (tab. 6) i dla okresu zimowego (tab. 7). Tabela 6. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji < 250 skrajnie niedoborowy nawadniających bardzo duża [ 250; 200) silnie niedoborowy nawadniających duża [ 200; 150) umiarkowanie niedoborowy nawadniających umiarkowana [ 150; 100) lekko niedoborowy nawadniających mała [ 100; 100] zrównoważony brak >100 nadmiarowy odwadniających Źródło: opracowanie własne. Tabela 7. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu zimowego (październik marzec) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji (150; 200] skrajnie nadmiarowy odwadniających bardzo duża (100; 150] silnie nadmiarowy odwadniających duża (50; 100] lekko nadmiarowy odwadniających mała [0; 50] zrównoważony brak Źródło: opracowanie własne.

W całym województwie opolskim klimatyczny bilans wodny w okresie wegetacyjnym jest niedoborowy (od 100 do 150 mm), co może wskazuje na małą potrzebę rozwoju melioracji nawadniających. W województwie tym nie występuje zagrożenie nadmiarem opadów w okresie wegetacyjnym. Potrzeba rozwoju melioracji odwadniających, których funkcją jest odprowadzenie nadmiaru opadów po okresie zimowym, na większości obszaru województwa jest mała. Spowodowane to jest lekko nadmiarowym klimatycznym bilansem wodnym w okresie zimowym opad przewyższa parowanie o 50 100 mm. Na południu województwa bilans w okresie zimowym jest silnie nadmiarowy, a potrzeba melioracji odwadniających duża. 19 5.2. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW HYDROLOGICZNYCH Jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój melioracji jest dostępność wody do nawodnień, napełniania zbiorników małej retencji i zaspokojenia potrzeb stawów rybnych. Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi w sposób ogólny zasoby wód powierzchniowych są średni odpływ rzeczny SSQ oraz roczny odpływ jednostkowy SSq. O zakresie zmienności w czasie odpływu rzecznego w danej zlewni i jego dynamice można wnioskować na podstawie relacji między przepływami oraz jednostkowymi odpływami maksymalnymi (WWQ, SWQ i WWq, SWq) i minimalnymi (NNQ, SNQ i NNq, SNq). Odpływ rzeczny w Polsce podlega dużej zmienności przestrzennej, spowodowanej znacznym zróżnicowaniem warunków środowiska geograficznego i klimatu. Średnie roczne odpływy jednostkowe odzwierciedlają naturalne zasoby wodne zlewni. Jedną z form prezentacji zmienności przestrzennej odpływów są mapy izolinii, np. mapa średniego odpływu jednostkowego. Taką mapę opracowano w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym dla obszaru Polski dla okresu obserwacyjnego 1951 2010 [SZYMCZAK 2014]. W ramach cytowanej pracy przeanalizowano także dostępne materiały ze stacji hydrometrycznych zestawionych w opracowaniu IMGW dotyczącym przepływów charakterystycznych głównych rzek polskich w latach 1951 1995 [FAL i in. 2000]. Na podstawie opublikowanych odpływów średnich miesięcznych obliczono odpływy średnie w okresie wegetacyjnym SSq IV IX. Otrzymane serie danych uzupełniono materiałami obserwacyjnymi IMGW za lata 1996 2010 pochodzącymi z Roczników Hydrologicznych publikowanych w formie elektronicznej [IMGW 1996 2010]. W tabeli 8 zestawiono znajdujące się na terenie województwa profile wodowskazowe obserwowane w latach 1951 2010 i odpowiadające im wartości odpływów średnich rocznych oraz średnich z okresu wegetacyjnego. Do zagospodarowania możliwa jest tylko część zasobów wodnych, stanowiących tak zwane zasoby dyspozycyjne. Zasoby dyspozycyjne oznaczają ilość wody,

20 Tabela 8. Średnie roczne przepływy i odpływy jednostkowe oraz obliczone dla okresu wegetacyjnego w wieloleciu 1951 2010, a także hydrologiczne wskaźniki uwarunkowań określone dla wybranych posterunków wodowskazowych na obszarze województwa opolskiego na podstawie danych obserwacyjnych z tego okresu Powiat Rzeka Wodowskaz A SSQ SSQ IV IX SSq SSq IV IX Cq IV IX Wqnn Wqd Wqd IV IX km 2 m 3 s 1 dm 3 s 1 km 2 2 dm 3 s 1 km Nysa Brzeski Skorogoszcz 4489,5 37,230 43,900 8,246 9,724 1,1792 2,474 5,773 7,250 Kłodzka Opolski Brynica Brynica 103,7 0,530 0,480 5,113 4,588 0,8975 3,068 2,045 1,521 Strzelecki Mała Panew Staniszcze Wielkie 1107,4 7,270 6,690 6,562 6,043 0,9209 3,339 3,222 2,704 Objaśnienia: A = powierzchnia zlewni, SSQ = średni ze średnich przepływ roczny, SSQ IV IX = średni ze średnich przepływ w okresie wegetacyjnym (IV IX), SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy roczny, SSq IV IX = średni ze średnich odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX), Cq IV IX = wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX), Wqnn = wskaźnik odpływu nienaruszalnego rocznego, Wqd = wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego, Wqd IV IX = wskaźnik średniego odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym. Źródło: opracowanie własne na podstawie: BOGDANOWICZ i in. [2012]. która może zostać pobrana z rzeki na cele gospodarcze, bytowe, do nawodnień i do innych celów, związanych z prowadzeniem gospodarki wodnej, bez zagrożenia środowiska przyrodniczego związanego z tą rzeką. Przepływ, który powinien być zachowany w rzece, nazywany jest przepływem nienaruszalnym Q nn. Jest to minimalna ilość wody niezbędnej do utrzymania życia biologicznego w cieku. Sposób obliczania przepływu dyspozycyjnego można wyrazić zależnością: (6) gdzie: Q d = przepływ dyspozycyjny, m 3 s 1 ; Q nat = przepływ naturalny, wynikający z odpływu powierzchniowego i gruntowego z obszaru zlewni, m 3 s 1 ; Q nn = przepływ nienaruszalny, m 3 s 1. Tak więc przepływ dyspozycyjny stanowi różnicę między przepływem naturalnym a przepływem nienaruszalnym w danym profilu cieku. Aby możliwa była ocena zasobów dyspozycyjnych, konieczna jest dodatkowo znajomość przepływów nienaruszalnych (środowiskowych), których wartości są wyznaczane dla konkretnego przekroju obliczeniowego. W Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym opracowano uproszczoną metodę obliczania przepływu środowiskowego w postaci charakterystyki przepływu rzecznego, nazwanej wskaźnikiem odpływu nienaruszalnego Wqnn. Wzorowano się na metodzie Tennanta stosowanej w USA do wstępnego szacowania przepływu nienaruszalnego Qnn do celów planistycznych. Opracowując sposób określania wskaźnika Wqnn, uwzględniono wielkość powierzchni zlewni, wychodząc z założenia, że małe zlewnie są mniej zasobne w wodę ze względu na słabsze drenowanie wód podziemnych. W małych zlew-

niach z uwagi na uwarunkowania ekologiczne i środowiskowe należy zatem pozostawiać większą część odpływu naturalnego niż w zlewniach dużych. Za małe zlewnie uznano zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2, a za duże o powierzchni większej od 2500 km 2. Przyjęto, że przepływ nienaruszalny w małych zlewniach nie może być mniejszy niż 60% SSQ, a w zlewniach dużych mniejszy niż 30% SSQ. Przepływy nienaruszalne dla zlewni mających powierzchnię z przedziału 500 2500 km 2 są obliczane proporcjonalnie do powierzchni i przyjmują wartości z przedziału: 30 60% SSQ. Mając do dyspozycji wskaźnik odpływu nienaruszalnego, można obliczyć wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego oraz średniego odpływu dyspozycyjnego dla okresu wegetacyjnego. Poniżej zestawiono wszystkie proponowane wskaźniki oraz wzory do ich obliczania. Średni roczny odpływ jednostkowy z wielolecia SSq, dm 3 s 1 km 2 ; Średni z wielolecia odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX) SSq IV IX, dm 3 s 1 km 2 ; Wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX) Cq IV IX : 21 Cq IV IX = SSq IV IX : SSq (7) Wskaźnik odpływu nienaruszalnego (środowiskowego) Wqnn, dm 3 s 1 km 2 : dla zlewni o powierzchni A > 2500 km 2 : dla zlewni o powierzchni 500 A 2500 km 2 : Wqnn = Wqnn 2500 = 0,3SSq (8) 0,6. (9) dla zlewni o powierzchni A < 500 km 2 : Wqnn = Wqnn 500 = 0,6SSq (10) Na przykład dla zlewni o powierzchni A = 1500 km 2 Wqnn 1500 = 0,45SSq. Wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego z wielolecia Wqd, dm 3 s 1 km 2 : Wqd = SSq Wqnn (11) Wskaźnik średniego z wielolecia odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym (IV IX) Wqd IV IX, dm 3 s 1 km 2 : Wqd IV IX = Cq IV IX SSq Wqn (12) Zasoby wód powierzchniowych w województwie opolskim należy średnio ocenić jako ponadprzeciętne. Najmniejsze wartości wskaźniki odpływu przyjmują w powiatach położonych na północy i północnym zachodzie województwa: namy-

22 słowskim, kluczborskim i brzeskim, a największą wartość w powiecie głubczyckim, najbardziej wysuniętym na południe. Oceny tych zasobów wyznaczone na podstawie średnich dla obszaru powiatów odpływów jednostkowych zmieniają się od 5 do 7 punktów, czyli od przeciętnych do dość dużych (rys. 1, tab. 11). a) b) c) d) Rys. 1. Charakterystyka powierzchniowych zasobów wodnych wód płynących w poszczególnych powiatach: a) wskaźnik średniego rocznego odpływu jednostkowego SSq, dm 3 s 1 km 2 ; b) punktowa ocena naturalnych zasobów wód powierzchniowych wg tabeli 11; c) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni większej od 2500 km 2 wg tabeli 12; d) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2 wg tabeli 12; powiaty: 1 = brzeski, 2 = głubczycki, 3 = kędzierzyńsko-kozielski, 4 = kluczborski, 5 = krapkowicki, 6 = namysłowski, 7 = nyski, 8 = oleski, 9 = opolski, 10 = prudnicki, 11 = strzelecki; źródło: opracowanie własne na podstawie: SZYMCZAK [2014]

23 Tabela 9. Charakterystyczne roczne przepływy i jednostkowe odpływy w profilach wodowskazowych znajdujących się na terenie województwa opolskiego na rzekach o naturalnym reżimie hydrologicznym wyznaczone z pięciolecia 2006 2010 Powierzchnia zlewni A Rzeka Wodowskaz km 2 Długość geograficzna WWQ SWQ SSQ SNQ NNQ WWq SWq SSq SNq NNq m 3 s 1 2 dm 3 s 1 km Złoty Potok Jarnołtówek 39,48 17 25'45" 50 17'12" 37,00 14,30 0,81 0,320 0,260 937,18 362,21 20,52 8,105 6,586 Prudnik Prudnik 146,17 17 35'22" 50 19'12" 87,20 40,80 1,50 0,280 0,130 596,57 279,13 10,26 1,916 0,889 Szerokość geograficzna Prosna Gorzów Śląski 164,21 18 26'04" 51 02'07" 28,80 13,10 0,86 0,250 0,180 175,39 79,78 5,24 1,522 1,096 Bogacica Domaradz 224,68 17 51'55" 50 57'18" 6,46 4,46 0,83 0,100 0,034 28,75 19,85 3,69 0,445 0,151 Budkowiczanka Krzywa Góra 235,79 17 52'47" 50 51'41" 14,90 8,12 1,03 0,160 0,120 63,19 34,44 4,37 0,509 0,679 Stradunia Kamionka 270,46 18 02'36" 50 23'31" 15,00 6,96 0,62 0,230 0,100 55,46 25,73 2,29 0,850 0,370 Biała Głuchołaska Osobłoga Głuchołazy 285,18 17 22'46" 50 18'58" 212,00 103,00 6,23 1,990 1,710 743,39 361,18 21,85 6,978 5,996 Racławice Śląskie 494,91 17 47'23" 50 18'58" 92,00 65,20 3,70 0,540 0,350 185,89 131,74 7,48 1,091 0,707 Minimum 39,48 28,75 19,85 2,29 0,445 0,151 Średnia 232,61 348,23 161,76 9,46 2,698 2,038 Maksimum 494,91 937,18 362,21 21,85 8,105 6,586 Objaśnienia: WWQ = przepływ największy z maksymalnych, SWQ = przepływ średni z maksymalnych, SSQ = przepływ średni ze średnich, SNQ = przepływ średni z minimalnych, NNQ = przepływ najmniejszy z minimalnych, WWq = największy z maksymalnych odpływ jednostkowy, SWq = średni z maksymalnych odpływ jednostkowy, SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy, SNq = średni z minimalnych odpływ jednostkowy, NNq = najmniejszy z minimalnych odpływ jednostkowy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: IMGW-PIB [2012].

24 Tabela 10. Wartości wskaźników hydrologicznych uwarunkowań melioracji określone dla poszczególnych powiatów woj. opolskiego Nr Powiat Średni ze średnich odpływ jednostkowy SSq 2 dm 3 s 1 km Wskaźnik odpływu nienaruszalnego dla zlewni o powierzchni Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego dla zlewni o powierzchni 500 km 2 Wqnn 500 2500 km 2 Wqnn 2500 500 km 2 Wqd 500 2500 km 2 Wqd 2500 dm 3 s 1 km 2 1 brzeski 5,80 3,48 1,74 2,32 4,06 2 głubczycki 8,45 5,07 2,54 3,38 5,92 3 kędzierzyńsko-kozielski 7,75 4,65 2,33 3,10 5,43 4 kluczborski 5,60 3,36 1,68 2,24 3,92 5 krapkowicki 6,90 4,14 2,07 2,76 4,83 6 namysłowski 5,15 3,09 1,55 2,06 3,61 7 nyski 7,45 4,47 2,24 2,98 5,22 8 oleski 6,00 3,60 1,80 2,40 4,20 9 opolski 6,10 3,66 1,83 2,44 4,27 10 prudnicki 7,50 4,50 2,25 3,00 5,25 11 strzelecki 6,85 4,11 2,06 2,74 4,80 Źródło: opracowanie własne. Tabela 11. Kryteria oceny punktowej naturalnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o naturalnych zasobach wodnych wód powierzchniowych Średni odpływ jednostkowy SSq dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa powierzchniowych zasobów wodnych Wyjątkowo małych SSq < 2 1 Bardzo małych 2 SSq < 3 2 Małych 3 SSq < 4 3 Poniżej przeciętnych 4 SSq < 5 4 Przeciętnych 5 SSq < 6 5 Ponad przeciętnych 6 SSq < 8 6 Dość dużych 8 SSq < 10 7 Dużych 10 SSq < 15 8 Bardzo dużych 15 SSq < 20 9 Wyjątkowo dużych SSq 20 10 Źródło: opracowanie własne na podstawie: PUNZET [1983]. Zasoby dyspozycyjne formowane w zlewniach o powierzchniach większych od 2500 km 2 oceniono w zakresie od 6 do 9 punktów od ponad przeciętnych do bardzo dużych, przy czym tylko w powiatach namysłowskim i kluczborskim położonych na północy województwa są one na poziomie ponad przeciętnym. W małych zlewniach o powierzchni mniejszej od 500 km 2, które mają szczególne znaczenie ze względu na zaopatrzenie rolnictwa w wodę do nawodnień, zasoby dyspozycyjne sklasyfikowane zostały w przedziale od 3 do 6 punktów, czyli od małych do ponad

25 przeciętnych (rys. 1, tab. 12). Najniższe oceny otrzymały powiaty położone na północy i w centrum województwa, a najwyższe na południu powiat głubczycki i kędzierzyńsko-kozielski. Tabela 12. Kryteria oceny punktowej dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o dyspozycyjnych zasobach wód powierzchniowych Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego Wqd dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa dyspozycyjnych zasobów wodnych zlewni Wyjątkowo małych Wqd 1,5 1 Bardzo małych 1,5 < Wqd 2,0 2 Małych 2,0 < Wqd 2,5 3 Poniżej przeciętnych 2,5 < Wqd 3,0 4 Przeciętnych 3,0 < Wqd 3,5 5 Ponad przeciętnych 3,5 < Wqd 4,0 6 Dość dużych 4,0 < Wqd 4,5 7 Dużych 4,5 < Wqd 5,0 8 Bardzo dużych 5,0 < Wqd 6,0 9 Wyjątkowo dużych Wqd > 6,0 10 Źródło: SZYMCZAK [2014]. Do celów praktycznych i na potrzeby prac planistycznych można wstępnie ocenić wielkość i zmienność całkowitych zasobów wód powierzchniowych na podstawie zestawionych przepływów i odpływów charakterystycznych wyznaczonych z pięciolecia 2006 2010 w wybranych zlewniach o naturalnym reżimie odpływu (tab. 9 i 10). 5.3. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW GLEBOWO-WODNYCH 5.3.1. Merytoryczne podstawy oceny uwarunkowań Glebowo-wodne uwarunkowania rozwoju melioracji określa możliwa do uzyskania produkcyjna sprawność zmeliorowanych gruntów uprawnych, warunkująca utrzymanie lub poprawę potencjału produkcyjnego gleb, ograniczonego stosunkami powietrzno-wodnymi. Sprawność produkcyjną gruntów uprawnych należy traktować całościowo, w odniesieniu do rozpatrywanego fragmentu rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gdzie melioracje wyrównują warunki uprawy i zwiększają efektywność wykorzystania potencjału produkcyjnego występujących gleb. Oceną glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji objęto rolniczą przestrzeń produkcyjną województwa, a najmniejszą jednostką podziału, do której ocena się odnosi, jest powiat. Poziom uogólnienia oceny jest adekwatny do skali dokumentów kartograficznych, z których mogą być zaczerpnięte dane przestrzenne dotyczące występujących

26 gleb uprawnych, ich potencjału produkcyjnego (przydatności rolniczej, klas bonitacyjnych), warunków tlenowych, zdolności retencyjnej i filtracyjnej (przepuszczalności). Do oceny uwarunkowań wykorzystano dostępne mapy tematyczne w skali 1:500 000 1:1 500 000. Ponieważ brak jest kartograficznej (cyfrowej) informacji o występowaniu obszarów (użytków rolnych) zmeliorowanych, to ocena glebowo- -wodnych warunków rozwoju melioracji ma wyłącznie charakter potencjalny, czyli traktujący oceniane gleby, jakby nie były zmeliorowane. Jeżeli są już zmeliorowane, to rozwój melioracji należy rozumieć jako techniczne zachowanie sprawności istniejących urządzeń melioracyjnych. Jeżeli nie, to rozwój należy traktować jako potrzebę przestrzennego rozszerzenia zabiegów melioracyjnych na gleby o wadliwych i nieuregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych. Dokonana analiza warunków i możliwości oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji skłania do przyjęcia systemu czterostopniowej oceny słownej, sformułowanej jako: korzystne, sprzyjające, niesprzyjające i niekorzystne uwarunkowania, które zdefiniowano w metodycznej części opracowania. Określenie kryteriów tak sformułowanej oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji jest wypadkową: celu, któremu ma służyć; warunków, które ten cel pozwala osiągnąć; formy i definicji przyjętych ocen. Ważnym elementem doboru kryteriów oceny, oprócz względów merytorycznych, jest możliwość przestrzennego sparametryzowania odpowiadających tym kryteriom wyznaczników diagnostycznych, których układ stanowi podstawę do zbudowania modelu oceny realizowanej z zastosowaniem techniki komputerowej. Z przyjętych definicji uwarunkowań wynika zasadność przyjęcia czterech podstawowych kryteriów oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji: edaficznego, ekologicznego, hydrofizycznego i użytkowego, które zwięźle scharakteryzowano w metodycznej części opracowania, zawierającej również przyjęty model oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji oraz opis procedury jej przeprowadzenia z zastosowaniem techniki komputerowej. 5.3.2. Forma prezentacji wyników oceny W wyniku przeprowadzonej oceny opracowano schematyczną mapę (kartogram) oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w powiatach należących do województwa (rys. 2) oraz zestawiono powiaty pogrupowane według dominujących przestrzennie uwarunkowań (tab. 13). Cyfrowe oznaczenia kolumn w tabeli z wartościami parametrów dotyczą następujących wyznaczników oceny: kol. 1, 2, 3 wysoki, średni, niski potencjał produkcyjny gleb; kol. 4, 5 opadowe, gruntowe zasilanie wodą; kol. 6, 7, 8 duża, średnia, mała zdolność retencyjna gleb;

27 Rys. 2. Mapa oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w województwie opolskim; źródło: opracowanie własne Tabela 13. Powiaty w województwie opolskim wg grupowania ocen glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji Powiat Struktura przestrzenna dominujących uwarunkowań glebowo wodnych % pow. UR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Warunki korzystne z preferencją nawodnień Namysłowski 48 87 45 63 44 50 Warunki sprzyjające z preferencją nawodnień Kluczborski 63 86 66 53 53 58 M. Opole 71 79 52 52 72 52 Warunki niesprzyjające Brzeski 58 74 77 82 66 43 Głubczycki 100 89 98 92 90 100 Krapkowicki 47 65 42 69 65 46 Kędzierzyńskokozielski 77 65 81 93 86 86 Nyski 62 82 53 75 67 59 Oleski 54 83 50 55 47 45 Opolski 46 56 37 86 61 40 Prudnicki 86 83 67 76 82 77 Warunki niekorzystne Strzelecki 48 90 42 75 59 68 Źródło: opracowanie własne. kol. 9, 10 niezakłócone, zakłócone przewodnictwo wodne; kol. 11, 12, 13 korzystne, ograniczone, niekorzystne natlenienie gleb; kol. 14, 15, 16 preferencje melioracyjne (nawodnienie, odwodnienie, brak).

28 Oznaczenia parametrów podano w modelu diagnostycznym zawartym w metodycznej części opracowania. Zawarte w tabeli dane należy traktować jako orientacyjne (wskaźnikowe) ze względu na dokładność (skalę) map, z których je pozyskano. Dla ułatwienia podejmowania decyzji strategicznych w tabeli podano tylko największe wartości procentowe powierzchni gruntów rolnych powiatu odpowiadające poszczególnym wyznacznikom oceny, co nie oznacza, że jeżeli w danym powiecie występuje preferencja melioracji odwadniających, to część użytków rolnych nie będzie wymagała nawodnień. Komentarza wymaga również potrzeba rozróżniania odrębności warunków niesprzyjających od niekorzystnych. Niesprzyjające warunki odnoszą się do rolniczej przestrzeni produkcyjnej o właściwych lub uregulowanych stosunkach powietrznowodnych. Warunki niekorzystne dotyczą gruntów rolnych niskiej jakości, których nie można poprawić, stosując zabiegi wodno-melioracyjne. Ponieważ przyjęto zasadę oceny na poziomie powiatów, włączono do niej również powiaty miejskie. Ze względu na niewielki udział w ich powierzchni gruntów rolnych charakteryzujące je wskaźniki należy traktować jako orientacyjne. Powiatów miejskich nie uwzględniono w opisie. 5.3.3. Charakterystyka rolniczej przestrzeni produkcyjnej województwa Zdolność produkcyjną i przydatność rolnicza gleb uprawnych województwa opolskiego determinują warunki fizjograficzne i związane z nimi przestrzenne rozmieszczenie utworów, z których wykształciły się gleby. W części południowej (Płaskowyż Głubczycki) wykształciły się z utworów lessowych czarnoziemy i gleby brunatne należące do najbardziej żyznych w Polsce. Na pozostałym obszarze gleby uprawne należą do średnio żyznych wytworzonych z piasków lub glin spiaszczonych pochodzenia lodowcowego. Według oceny IUNG [STUCZYŃSKI i in. 2007] wskaźnik waloryzacyjny gleb uprawnych wynosi 81,6 pkt. i jest najwyższy w Polsce. Potwierdza to przewaga na znacznym obszarze gleb o wysokim potencjale produkcyjnym uwarunkowanym również korzystnymi warunkami agroklimatycznymi, w tym dostateczną ilością opadów atmosferycznych w okresie wegetacyjnym i jednocześnie znaczną pojemnością retencyjną większości gleb. Występujące w dolinach rzek użytki zielone usytuowane na madach mineralnych również cechuje wysoki potencjał produkcyjny. Korzystne warunki produkcyjne na glebach uprawnych potwierdza ocena przestrzenna przedstawiona w tabeli 13 (kol. 1, 2, 3). Tylko użytki rolne w powicie strzeleckim w większości mają niski potencjał produkcyjny. Jest on uwarunkowany znacznym udziałem gleb lekkich piaskowych, żytnio-ziemniaczanych. Użytki rolne w województwie opolskim są utrzymywane w wysokiej kulturze rolnej, czemu sprzyjają funkcjonujące melioracje wodne.

29 5.3.4. Ocena glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji Według danych statystycznych w województwie opolskim zmeliorowano 47% powierzchni użytków rolnych, zaspokajając ok. 77% potrzeb pod względem obszarowym [GUS 2014]. Dominujące w większości powiatów niesprzyjające rozwojowi melioracji warunki glebowo-wodne (tab. 13, rys. 2) wynikają z występowania właściwych stosunków tlenowo-wodnych korzystnych dla upraw roślin na glebach o wysokiej naturalnej żyzności w warunkach gospodarki opadowo-wodnej i niezakłóconego przewodnictwa wodnego w profilach gleb oraz pojemności retencyjnej ograniczającej niedobory wodne. Część tych gleb funkcjonuje prawidłowo dzięki wykonanym melioracjom odwadniającym (natleniającym), które powinny być utrzymywane w należytej sprawności technicznej. Przedstawiona ocena nie oznacza jednoznacznie, że na glebach uprawnych w tych powiatach w skali szczegółowej nie ma lokalnie potrzeby melioracyjnego uregulowania stosunków powietrzno-wodnych. Nie jest to jednak czynnik decydujący, ograniczający istotnie potencjał produkcyjny gleb uprawnych. Korzystne i sprzyjające warunki glebowo-wodne preferujące rozwój melioracji nawadniających występują w dwóch północnych powiatach namysłowskim i kluczborskim charakteryzujących się glebami o ograniczonej zdolności retencyjnej. Jednak dokumentujące to dominanty (tab. 13, kol. 14) nie są wysokie, bo obejmują około 50 powierzchni użytków rolnych. Tylko jeden powiat (strzelecki) charakteryzuje się niekorzystnymi glebowowodnymi uwarunkowaniami rozwoju melioracji, które nie mogą istotnie poprawić niskiego potencjału produkcyjnego gleb uprawnych ukształtowanego ich właściwościami przyrodniczymi. 5.4. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW PRODUKCYJNO-EKONOMICZNYCH 5.4.1. Metodyka oceny uwarunkowań produkcyjno-ekonomicznych melioracji Do oceny uwarunkowań (celowości) produkcyjno-ekonomicznych melioracji w Polsce w układzie województw, powiatów i gmin można przyjąć wiele wskaźników (tab. 14). Większość wymienionych w tabeli wskaźników można obliczyć na podstawie informacji GUS opartych na wynikach spisu rolnego. Tylko wskaźniki przedstawiające grupy wielkości gospodarstw wg ESU pochodzą z literatury fachowej. Po wyborze wskaźników i zebraniu informacji o ich wartościach przystępuje się do sporządzenia rankingu województw, powiatów, gmin czy obszarów wydzielonych ze względu na kryteria przyrodniczo-gospodarcze. Wyróżnia się cztery sposoby sporządzania rankingów. Pierwszy, najprostszy, polega na przypisaniu danej jednostce przestrzennej (np. województwu) punktów

30 za miejsce jakie ona zajmuje wśród pozostałych jednostek (województw) ze względu na dany wskaźnik. Należy zwrócić uwagę na wektor zmian wartości danego wskaźnika i jego związek z celem analizy, np. za 1. miejsce województwa pod względem udziału gospodarstw <2 ESU przyznaje się najmniejszą liczbę punktów (1 pkt), a za ostatnie największą (16 pkt.), zaś za 1. miejsce województwa pod względem udziału gospodarstw >8 ESU przyznaje się 16 pkt. Należy dokonać tylu przypisań, ile jest branych pod uwagę wskaźników oceny. Za każdym razem uzyskuje się odpowiednią liczbę punktów. Na podstawie sumy tych punktów, uzyskanych przez wszystkie jednostki przestrzenne (województwa) można wyznaczyć jej (województwa) miejsce (rangę) wśród pozostałych jednostek (województw). W celu łatwiejszej interpretacji wyników sumy punktów uzyskanych przez województwa można przedstawić w skali 100-punktowej (100 pkt. za 1. miejsce). Drugi sposób polega na nadaniu wagi poszczególnym wskaźnikom przez eksperta lub ekspertów, ale także przez przedstawicieli samorządów regionalnych i lokalnych. Wagi mogą uwzględniać regionalne i lokalne preferencje, wynikające ze strategii rozwoju województw, powiatów czy gmin oraz dokumentów dotyczących przestrzennego zagospodarowania analizowanych jednostek. Oczywiście, suma wag dla wszystkich przyjętych do analizy wskaźników musi być równa jedności. Na podstawie wag i punktów ustalonych jak w metodzie pierwszej dla każdego województwa oblicza się średnią ważoną liczbę punktów. Na podstawie tak obliczonych wartości prowadzi się ranking województw. W trzecim sposobie rangowania jednostek (województw) bada się siłę związków statystycznych, wyrażonych wartościami współczynnika korelacji R, jakie zachodzą między branymi pod uwagę wskaźnikami charakteryzującymi uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne i wskaźnikami charakteryzującymi aktualny stan melioracji. Na podstawie wartości tych współczynników wyznacza się wagi branych pod uwagę wskaźników uwarunkowań produkcyjno-ekonomicznych rozwoju melioracji. W czwartym sposobie rankingowania bazuje się na obliczeniu i ustaleniu porządku analizowanych jednostek przestrzennych (województw) na podstawie bilansów wartości współczynników wiarygodności oraz metodzie ELECTRE III. Metoda współczynników korelacji i metoda ELECTRE III zostały bliżej przedstawione i praktycznie zastosowane m.in. w rozdziałach pt.: Społeczno-demograficzne uwarunkowania celowości rozwoju melioracji w ujęciu wojewódzkim oraz Produkcyjno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju melioracji w monografii pt. Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce [KACA (red.) 2014]. 5.4.2. Wyniki rankingu województwa Województwo opolskie w rankingu na podstawie 17 wskaźników charakteryzujących potencjał produkcyjno-ekonomiczny uzyskuje określoną liczbę punktów za każdy z tych wskaźników na zasadach opisanych w pracy: LIZIŃSKI, KACA [2014] tabela 14.

31 Tabela 14. Potencjał produkcyjno-ekonomiczny województwa opolskiego Symbol Nazwa wskaźnika Liczba pkt. x 1 udział procentowy gospodarstw rolnych należących do grupy 8 ESU 9 x 2 udział procentowy gospodarstw <2 ESU 4 x 3 średnia powierzchnia gospodarstw 12 x 4 udział procentowy gospodarstw o powierzchni ponad 15 ha 9 x 5 obsada bydła w sztukach fizycznych na 100 ha użytków rolnych 6 x 6 obsada trzody chlewnej w sztukach fizycznych na 100 ha gruntów ornych 13 x 7 wyposażenie w ciągniki w szt. na 100 ha gruntów rolnych 11 x 8 wyposażenie w kombajny zbożowe w szt. na 100 ha gruntów ornych 6 x 9 punktowa intensywność produkcji roślinnej wg Kopcia 16 x 10 wartość brutto środków trwałych w przeliczeniu na ha użytków rolnych 14 x 11 nakłady inwestycyjne na ha użytków rolnych 10 x 12 rzeki i kanały w mb. na 100 ha użytków rolnych 5 x 13 rzeki i kanały uregulowane w mb. na 100 ha użytków rolnych 13 x 14 obwałowania w mb. na 100 ha użytków rolnych 2 x 15 udział powierzchni chronionej obwałowaniami w powierzchni UR ogółem 11 x 16 pojemność użytkowa zbiorników wodnych 6 x 17 udział obszarów odwadnianych za pomocą stacji pomp w powierzchni UR 6 SUMA 153 Źródło: opracowanie własne na podstawie: LIZIŃSKI, KACA [2014]. Razem województwo uzyskało 153 pkt., co plasuje je wśród województw w Polsce na 8. miejscu. Województwo wyróżnia się na tle innych następującymi wskaźnikami: korzystną strukturą obszarową gospodarstw oraz intensywnością produkcji roślinnej i dużą obsadą trzody chlewnej, przekraczającym średnią krajową udziałem uregulowanych rzek i kanałów w stosunku do powierzchni użytków rolnych. W rankingu z uwzględnieniem wag obliczanych na podstawie wartości współczynnika korelacji (R > 0,5) brano pod uwagę tylko sześć następujących wskaźników: x 1 udział procentowy gospodarstw należących do grupy 8 ESU, x 4 udział procentowy gospodarstw ponad 15 ha, x 5 obsada bydła na w sztukach fizycznych na 100 ha UR, x 6 obsada trzody chlewnej w sztukach fizycznych na 100 ha GO, x 7 wyposażenie w ciągniki w szt. na 100 ha UR, x 10 wartość środków trwałych brutto w przeliczeniu na ha UR. W tym rankingu województwo opolskie zajęło 6. lokatę. W rankingu wg metody ELECTRE III, na podstawie bilansów wartości współczynników wiarygodności, województwo zajmuje 5. pozycję [LIZIŃSKI, KACA 2014].

32 W ramach województwa może być przeprowadzona doprecyzująca analiza. Wymaga to dokładniejszych ocen na poziomie lokalnym (powiaty i gminy) na podstawie proponowanego drugiego sposobu rankingowania, w którym do wyboru i nadawania wag proponowanym wskaźnikom wykorzystuje się lokalnych i regionalnych ekspertów oraz przedstawicieli samorządów. Z przeprowadzonych porównań międzywojewódzkich wynika, że ze względu na uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne rozwój melioracji w województwie w najbliższych latach jest celowy i uzasadniony. 5.5. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH Przyjęto założenie, że o przyrodniczo-ekologicznych uwarunkowaniach rozwoju melioracji w skali powiatów w dużej mierze decyduje udział w ich powierzchni różnych, wielkoobszarowych form ochrony przyrody: parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000. Biorąc pod uwagę zróżnicowaną restrykcyjność ograniczeń związanych z określonymi formami ochrony przyrody o różnej randze, przyjęto arbitralnie punktową skalę ograniczeń rozwoju melioracji, wynikających z rangi i udziału określonych form ochrony przyrody w powierzchni powiatu (tab. 15). Uznano przy tym, że największe ograniczenia przypisane są do kategorii parków narodowych, nieco mniejsze do obszarów Natura 2000, a następnie kolejno do parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu. Wagi ograniczeń ustalono, kierując się zapisami ustawy o ochronie przyrody [Ustawa 2004] oraz wiedzą ekspercką w tym zakresie. Tabela 15. Punktowa skala ograniczeń w odniesieniu do rozwoju melioracji Udział formy ochrony w powierzchni powiatu % Wagi ograniczeń w punktach od 0 do 10 na obszarze objętym ochroną parki narodowe obszary Natura 2000 parki krajobrazowe obszary chronionego krajobrazu 0 0 0 0 0 0,1 20,0 2 1 1 0 20,1 40,0 4 2 2 1 40,1 60,0 6 4 3 2 60,1 80,0 8 6 4 3 80,1 100,0 10 8 5 4 Źródło: opracowanie własne. Po analizie wykresu częstotliwości, opracowywanego na podstawie danych punktowych przypisanych do poszczególnych powiatów, przyjęto podział na cztery klasy obiektów, a graniczne wartości określono metodą naturalnych przerw z wykorzystaniem narzędzi dostępnych w oprogramowaniu ArcGIS. Z oprogramowania tego korzystano również do analiz przestrzennych i sporządzania map.

Klasy obiektów: 0 2 pkt. ograniczenia małe, 3 5 pkt. ograniczenia umiarkowane, 6 9 pkt. ograniczenia duże, 10 14 pkt. ograniczenia największe. Mapy, będące podstawą analizy, opracowano z wykorzystaniem danych przestrzennych obrazujących granice powiatów (wg stanu na rok 2011) pochodzących z Państwowego Rejestru Granic [Dane przestrzenne ] oraz danych statystycznych o powierzchni obszarów chronionych w poszczególnych powiatach [GUS 2012], uzupełnionych o analizę danych przestrzennych, pochodzących z portali internetowych Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska [Geoserwis niedatowane] i Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) [Natura 2000 ] rysunek 3. Analiza danych przestrzennych i statystycznych umożliwiła przypisanie poszczególnym powiatom (z wyłączeniem miast na prawach powiatu) procentowego udziału, który w całkowitej ich powierzchni zajmują poszczególne wielkoobszarowe formy ochrony przyrody: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000. Dane te zostały następnie zwizualizowane metodą kartogramu, z przyjęciem podziału na 5 równych przedziałów procentowych i osobną klasę dla wartości zerowych. Udział obszarowych form ochrony przyrody w województwie opolskim jest niewielki. Występują tutaj trzy parki krajobrazowe. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 zajmują 1,5% powierzchni województwa, a specjalne obszary ochrony siedlisk 2,9% [GUS 2014]. W województwie nie stwierdzono ograniczeń rozwoju melioracji, które w przyjętej skali przekroczyłyby 5 pkt. 33 6. PLANOWANY ZAKRES ORAZ KOSZTY UTRZYMYWANIA I ODBUDOWY/MODERNIZACJI URZĄDZEŃ W WOJEWÓDZTWIE Zakres utrzymywania i zakres odbudowy/modernizacji urządzeń w województwie pozostają w związku ze wskaźnikiem wsk względnej zasadności rozwoju melioracji w województwie. Wartość tego wskaźnika charakteryzuje zasadność rozwoju melioracji w województwie w stosunku do zasadności rozwoju melioracji w pozostałych województwach (stąd w nazwie określenie względna ). Zgodnie z przyjętą klasyfikacją [KACA 2015b, c] i wartościami wskaźnika wsk (tab. 16) zasadność rozwoju melioracji (odwodnień, nawodnień, odwodnień i nawodnień) w województwie opolskim w średniookresowej perspektywie programowej (do 2020 r.) będzie duża wsk (0,6 0,8), a w perspektywie długookresowej (do 2030 r.) bardzo duża wsk > 0,8. Rozwój utrzymywania urządzeń utrzymywania wód i innych urządzeń wodnych na ciekach oraz urządzeń na TUZ powinien być limitowany. Wynika to m.in. z potrzeby równoważenia utrzymywanego na określonym poziomie systemu melio-

34 Rys. 3. Wyniki analizy ograniczeń rozwoju melioracji w województwie opolskim wynikających z udziału w powierzchni powiatów wielkoobszarowych form ochrony przyrody; stan na rok 2011; źródło: opracowanie własne wg danych GUS, GDOŚ, EEA i PRG