ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 450 PRACE KATEDRY EKONOMETRII I STATYSTYKI NR 17 2006 MONIKA ROZKRUT Uniwersytet Szczeciński ANALIZA RYNKU USŁUG W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM Usługi odgrywają waŝną rolę w gospodarce. W krajach wysoko rozwiniętych świadczenie usług jest uznawane za podstawowy element prawidłowego funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Usługi są tam największym i najszybciej rosnącym składnikiem konsumpcji. Cechuje je stały i niezaleŝny od wahań koniunkturalnych wzrost, co oznacza, Ŝe w przeciwieństwie do wydatków na dobra trwałego uŝytku, które silnie reagują na recesję i oŝywienie gospodarcze, wydatki na usługi są na nie niewraŝliwe. Transformacja systemowa, zapoczątkowana pod koniec lat 80., doprowadziła w Polsce do radykalnych zmian politycznych i społeczno-gospodarczych. Reformy te stworzyły równieŝ podstawy do rozwoju małej przedsiębiorczości. Całkowite przejście do systemu rynkowego i wstąpienie do Unii Europejskiej stymulują dostosowywanie się naszych struktur gospodarczych do tam istniejących, w których handel i usługi naleŝą do najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin aktywności gospodarczej, odgrywając przy tym największą rolę w tworzeniu PKB. W artykule zaprezentowano wybrane wyniki analiz rozwoju sektora usług w województwie zachodniopomorskim. W badaniach tych skupiono się na analizie zatrudnienia w usługach i próbie odniesienia otrzymywanych rezultatów do teorii. Przyjęto klasyfikację usług na usługi nierynkowe i rynkowe. Jak się okazuje, postulowany w teorii pozytywny wpływ rozwoju usług na stan gospodarki jest potwierdzany empirycznie tylko w przypadku usług rynko-
536 Monika Rozkrut wych, co wydaje się bardzo waŝnym problemem z punktu widzenia polityki regionalnej. a) 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 usługi ogółem usługi rynkowe usługi nierynkowe 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 b) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 usługi ogółem usługi rynkowe usługi nierynkowe 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Rys. 1. Liczba pracujących w usługach w województwie zachodniopomorskim (a) i udział pracujących w usługach w województwie zachodniopomorskim w liczbie pracujących ogółem (b) Ogólnie rzecz ujmując, usługi nierynkowe są rozdawane na zasadzie bezpłatnych świadczeń przez organy administracji państwowej, instytucje naukowe, finansowe, sprawiedliwości, ochrony porządku publicznego, organizacje
Analiza rynku usług w województwie zachodniopomorskim 537 polityczne i społeczne; usługi rynkowe mają natomiast określoną cenę, będąc przedmiotem kupna-sprzedaŝy, są świadczone zarówno poszczególnym osobom i ich gospodarstwom domowym, jak i zbiorowo, dla instytucji i jednostek gospodarki uspołecznionej bezpośrednio obsługujących ludność. Analizom ekonomicznym poddawane są przede wszystkim usługi rynkowe, dlatego w artykule badania empiryczne ograniczono do tego typu usług. Ich rola szczególnie szybko rośnie w krajach wysoko rozwiniętych. Przykładowo, w UE udział usług rynkowych w tworzeniu PKB wzrósł z 42% w 1980 roku do 50% w 1992 roku, a w tym samym czasie udział usług nierynkowych zwiększył się tylko o 0,1 punktu procentowego. Charakteryzując podmioty podaŝy usług w województwie zachodniopomorskim, naleŝy stwierdzić, Ŝe na rynku dominują małe przedsiębiorstwa usługowe, co świadczy o ich specyfice, a równocześnie jest ich atutem. JeŜeli chodzi o profil działalności przedsiębiorstw świadczących usługi, to na polskim rynku przewaŝają jednostki o tak zwanym mieszanym profilu działalności, czyli produkcyjno-usługowe i handlowo-usługowe. Zdecydowanie mniej jest przedsiębiorstw o profilu czysto usługowym. a) b) 0,596 0,528 0,460 0,392 0,725 0,620 0,515 0,409 Rys. 2. Liczba pracujących w usługach w województwie zachodniopomorskim (a) i udział pracujących w usługach w województwie zachodniopomorskim w liczbie pracujących ogółem (b)
538 Monika Rozkrut a) b) 0,351 0,300 0,249 0,197 0,438 0,348 0,258 0,168 Rys. 3. Liczba pracujących w usługach rynkowych w województwie zachodniopomorskim (a) i w województwie zachodniopomorskim (b) Głównym czynnikiem determinującym rozwój firm, równieŝ o charakterze usługowym, w regionie jest przede wszystkim poziom jego rozwoju. Poszczególne województwa charakteryzują się niejednakowymi warunkami, mają zatem róŝny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Czynnik ten wpływa równieŝ na popyt zgłaszany przez gospodarstwa domowe na usługi, które ze względu na swoją cechę nieprzenośne przestrzennie są dostępne głównie lokalnie. Poziom rozwoju województwa, zwłaszcza w aspekcie czynników wyznaczających potrzeby usługowe ludności, moŝna ocenić za pomocą takich czynników, jak na przykład odsetek ludności miejskiej, udział osób zatrudnionych w rolnictwie, pracujący poza rolnictwem na 1000 ludności, nakłady inwestycyjne ogółem na mieszkańca, przeciętne miesięczne wynagrodzenie, liczba firm prywatnych w stosunku do liczby gospodarstw domowych.
Analiza rynku usług w województwie zachodniopomorskim 539 a) 180 Korelacja: r = 0,79825 liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców 160 140 120 100 80 60 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 b) 180 Korelacja: r = -0,0339 liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców 160 140 120 100 80 60 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 Rys. 4. Diagram korelacyjny liczby podmiotów gospodarczych na tysiąc mieszkańców i udziału pracujących w usługach rynkowych (a) oraz liczby podmiotów gospodarczych na tysiąc mieszkańców i udziału pracujących w usługach nierynkowych (b)
540 Monika Rozkrut a) 0,28 Korelacja: r = 0,50746 udział pracujących ogółem w liczbie ludności 0,26 0,24 0,22 0,20 0,18 0,16 0,14 0,12 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 b) 0,28 Korelacja: r = -0,4504 udział pracujących ogółem w liczbie ludności 0,26 0,24 0,22 0,20 0,18 0,16 0,14 0,12 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 Rys. 5. Diagram korelacyjny udziału pracujących ogółem w liczbie ludności i udziału pracujących w usługach rynkowych (a) oraz udziału pracujących ogółem w liczbie ludności i udziału pracujących w usługach nierynkowych (b)
Analiza rynku usług w województwie zachodniopomorskim 541 a) tmr Korelacja: r = 0,73963 0,66 0,64 0,62 0,60 0,58 0,56 0,54 0,52 0,50 0,48 0,46 0,44 0,42 0,40 0,38 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 b) tmr Korelacja: r = -0,0577 0,66 0,64 0,62 0,60 0,58 0,56 0,54 0,52 0,50 0,48 0,46 0,44 0,42 0,40 0,38 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 Rys. 6. Diagram korelacyjny taksonomicznego miernika rozwoju i udziału pracujących w usługach rynkowych (a) oraz taksonomicznego miernika rozwoju i udziału pracujących w usługach nierynkowych w liczbie pracujących ogółem (b) Dla zbadania zaleŝności między rozwojem sektora usług w województwie a poziomem rozwoju jego powiatów skalkulowano i posłuŝono się pomocniczo odpowiednim taksonomicznym miernikiem rozwoju. Do jego skonstruowania
542 Monika Rozkrut uŝyto następujących zmiennych diagnostycznych: liczba mieszkań na 1000 mieszkańców, liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców, liczba miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców, pracujący ogółem w procencie liczby ludności, udział zatrudnionych w usługach rynkowych, udział zatrudnionych w usługach nierynkowych, dochody budŝetów powiatów na mieszkańca. Jego wartości zostały unormowane w przedziale [0, 1], przy czym wartości bliŝsze jedności oznaczały wyŝszy poziom rozwoju. Wartości otrzymane dla poszczególnych powiatów wykorzystano następnie w badaniach korelacji. W tabeli 1 przedstawiono uzyskane współczynniki korelacji liniowej między udziałem pracujących w usługach a innymi wybranymi zmiennymi, istotnymi z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. Współczynniki korelacji liniowej pomiędzy udziałem pracujących w usługach a wybranymi zmiennymi w roku 2003 w województwie zachodniopomorskim Usługi Liczba podmiotów gospodarczych na tysiąc mieszkańców Pracujący ogółem w procencie liczby ludności Dochody budŝetów powiatów na mieszkańca Tabela 1 Taksonomiczny miernik rozwoju Usługi ogółem 0,61 0,13 0,36 0,55 Usługi rynkowe 0,80 0,51 0,40 0,74 Usługi nierynkowe 0,03 0,45 0,07 0,06 Źródło: obliczenia własne. Na rysunkach od 4 do 6 zilustrowano przedstawione w tabeli 1 wyniki dotyczące korelacji między zmiennymi. Ich analiza prowadzi do ciekawych wniosków. Podział na usługi rynkowe i nierynkowe ujawnia interesujące zaleŝności, sugerując istotny pozytywny wpływ usług rynkowych na podstawowe kategorie ekonomiczne oraz brak lub wręcz niekorzystny wpływ usług nierynkowych na te same zmienne. Okazuje się więc, Ŝe wraz ze wzrostem udziału pracujących w usługach rynkowych silnie wzrasta liczba podmiotów gospodarczych. WaŜniejsze moŝe być to, Ŝe zwiększa się takŝe
Analiza rynku usług w województwie zachodniopomorskim 543 istotnie udział zatrudnionych w liczbie ludności, co jest z pewnością zjawiskiem bardzo korzystnym, gdyŝ polska gospodarka charakteryzuje się niskim udziałem pracujących w liczbie ludności w porównaniu z innymi państwami UE. Wraz z procentowym wzrostem zatrudnienia w usługach rynkowych zwiększają się takŝe dochody budŝetów powiatów, choć z pewnością nie jest to jedyna przyczyna takiego stanu. Porównano zatem statystyki udziału pracujących w usługach z wartościami opracowanego taksonomicznego miernika rozwoju. RównieŜ tu korelacja okazuje się istotna, co oznacza, Ŝe wzrostowi stopnia rozwoju poszczególnych obszarów towarzyszy wzrost udziału sektora usług, co potwierdzają zresztą wyniki wielu innych badań. Udział zatrudnionych w usługach nierynkowych nie znajduje natomiast juŝ takiego odzwierciedlenia w innych kategoriach ekonomicznych i trudno w nim upatrywać czynnika stymulującego rozwój, co jest waŝnym wnioskiem dla podmiotów prowadzących politykę regionalną w Polsce. Literatura 1. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A.: Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych. Red. A. Zeliaś. PWN, Warszawa 1989. 2. Jajuga K.: Statystyczna analiza wielowymiarowa. PWN, Warszawa 1993. 3. Pluta W.: Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych. PWE, Warszawa 1977. 4. Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K.: Metody taksonomiczne w badaniach społeczno-ekonomicznych. PWN, Warszawa 1988. 5. Poziom Ŝycia w Polsce i krajach Unii Europejskiej. Red. A. Zeliaś. PWE, Warszawa 2004. 6. Rozkrut M.: Dynamika zmian relatywnego poziomu rozwoju gmin województwa szczecińskiego w latach 1992 1998. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1022. Wrocław 2004.
544 Monika Rozkrut 7. Taksonomiczna analiza przestrzennego zróŝnicowania poziomu Ŝycia w Polsce w ujęciu dynamicznym. Red. A. Zeliaś. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2000. 8. Zając K.: Ekonometryczna analiza budŝetów domowych. PWE, Warszawa 1966. 9. Walesiak M.: Uogólniona miara odległości w statystycznej analizie wielowymiarowej. Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2002. ANALYSIS OF SERVICE MARKET IN WEST-POMERANIAN VOIVODSHIP Summary The paper shows selected results of the analyses of service market in the region. Services itself are very important from the point of view of economic development and may be considered as one of its indicators. The region with large seaside area benefits significantly from the development of so called market services. Their importance in regional economy increases systematically. Some interesting conclusions from correlation analyses are presented. Results shows significant correlation coefficients between share of market services and some other important economic variables, like share of employed, local budget incomes and general economic activity. Translated by Dominik Rozkrut