Danuta Duszak AKTA INSTYTUCJI NAUKOWO-SZKOLNYCH MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Z LAT 1918 1921 W latach 1918 1921 w składzie Ministerstwa Spraw Wojskowych istniały trzy instytucje o charakterze naukowo-szkolnym, których zadaniem była organizacja szkolnictwa wojskowego oraz nadzór nad wyszkoleniem oficerów i podoficerów dla potrzeb wojska. Do najwcześniejszych zaliczany był Departament Szkolnictwa Wojskowego powstały w grudniu 1918 roku, przekształcony następnie w marcu 1920 roku na Oddział III Naukowo-Szkolny Sztabo MSWojsk. Nieco wcześniej, bo we wrześniu 1917 roku rozpoczął działalność Inspektorat Szkół Wojennych Piechoty. Następną z nich był Centralny Inspektorat Wyszkolenia Armii MSWojsk. utworzony w październiku 1920 roku w wyniku przeobrażeń organizacyjnych w strukturze szkolnictwa wojskowego. Oddział III Naukowo-Szkolny Sztabu MSWojsk. Pierwszą organizację Ministerstwa Spraw Wojskowych zatwierdzono 10 grudnia 1918 roku 1. Zostały powołane wówczas departamenty i samodzielne sekcje. 1 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 11, poz. 275; B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1916 1921, Warszawa 1972, s. 66.
Projekt Ministerstwa, opracowany przez pułkownika Jana Wroczyńskiego w pierwszych datach listopada 1918 roku przewidywał powołanie Departamentu Szkół Wojskowych. Do realizacji zamierzeń przystąpiono już w następnym miesiącu. Na początku grudnia 1918 roku został zorganizowany Departament Szkolnictwa Wojskowego w składzie 2 : 1. Sekcja Szkół Piechoty 2. Sekcja Szkół Specjalnych 3. Sekcja Ogólna Kancelaria. Szefem departamentu Mianowano generała Jana Jacynę 3, który przejął nadzór nad wszystkimi już istniejącymi szkołami, powstałymi jeszcze w ramach Polskiej Siły Zbrojnej. Głównym zadaniem Departamentu Szkolnictwa Wojskowego była organizacja i kierownictwo szkołami wojskowymi oraz sporządzanie dla nich instrukcji i regulaminów i związane z tym wydawnictwo podręczników szkolnych. Z początkiem 1919 roku zmieniono nazwę Departamentu Szkolnictwa Wojskowego na Departament Naukowo-Szkolny 4. Przystąpiono również do organizowania różnego typa szkół wojskowych, które w późniejszy okresie rozwiązano lub też zmieniono ich organizację wewnętrzną. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP z dnia 9 marca 1919 roku były Oddział VII Sztabu Generalnego został zreorganizowany i przekształcony w Departamencie Naukowo-Szkolnym na sekcję IV historyczno-naukową pod przewodnictwem Wacława Tokarza 5. W połowie 1919 roku w skład Departamentu Naukowo-Szkolnego wchodziły następujące sekcje: 1. Sekcja Szkół Stałych 2. Sekcja Szkół Oficerskich i Podoficerskich 3. Sekcja Pedagogiczna 4. Sekcja Historyczno-Naukowa 5. Sekcja Administracyjno-Finansowa. 2 CAW, Oddz. III Sztabu MSWojsk., t. 53 (r. dz. nr 1 z 4.01.1919 roku). 3 Rozk. Dz. MSWojsk. nr 9 z 10.01.1919 roku. 4 CAW, I.300.8.53. 5 Rozk. Dz. MSWojsk. nr 39 z 3.04.1919 roku.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wojskowych z dnia 3 września 1919 roku dotychczasowy wydział Sekcji Pedagogicznej Uniwersytet Żołnierski został zamieniony na sekcje kulturalno-oświatową z podziałem na trzy wydziały, odpowiednio zresztą zmienione rozkazem MSWojsk. z dnia 25 września 1919 roku 6 Departamentowi Naukowo-Szkolnemu podlegała też utworzona w czerwcu 1919 roku Centralna Biblioteka Wojskowa 7. Głównym zadaniom Departamentu Naukowo-Szkolnego była organizacja pracy kulturalno-oświatowej w wojaku. Wraz z opracowaniem nowej organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych uległy przeobrażeniom poszczególne departamenty, a niektóre w ogóle zlikwidowano 8. W związku z tym z dniem 1 marca 1920 roku Departament Naukowo-Szkolny przekształcił się na Oddział III Naukowo-Szkolny Sztabu MSWojsk. 9. Składał ale on z następujących sekcji i wydziałów 10 : Sekcja I Regulaminów i Wyszkolenia Wydział I Regulaminów Wydział II Wyszkolenia Sekcja II Szkół Stałych Wydział I Szkół Kadeckich Wydział II Szkół Oficerskich Wydział III Szkół Podoficerskich Zawodowych Sekcja III Oświatowa Wydział I Żołnierskie Szkoły Początkowe Wydział II Czytelnictwo i Bibliotekarstwo Wydział III Życie kulturalne Wydział IV Wychowanie fizyczne 6 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 90, poz. 3338 z 25.09.1919 roku. 7 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 68, poz. 2213 z 13.06.1919 roku. 8 CAW, MSWojsk., Dep. IV Koni, t. 4. 9 CAW, Oddz. III Sztabu MSWojsk., t. 53 (rozkaz dzienny MSWojsk. nr 23, 1.03.1920 roku). 10 CAW, Dep. IV Koni, t. 4.
Sekcja IV Wydawnicza Wydział I Wydział II Wydział Rachunkowo-Kontrolny Kancelaria Oddziału III. Oddział III opracowywał zasadnicze dyrektywy wiążące się z nauczaniem w szkołach wojskowych. W celu szkolenia oficerów i podoficerów służby kulturalnooświatowej Oddział III, podobnie jak poprzednio Departament Naukowo-Szkolny, organizował kursy doskonalenia. Do jego zadań należało opracowanie programów nauczania dla istniejących szkół i redagowanie nowych. Miał także inicjatywę w zakresie przygotowania odpowiednich podręczników. Prowadził ponadto ewidencję szkół wojskowych i kierował rozwojem oświaty w wojsku. Celem ujednostajnienia i uzgodnienia całokształtu akcji kulturalno-oświatowej w wojsku Sekcja Oświatowa została rozwinięta i otrzymała nazwę Sekcji Oświaty i Kultury 11. Dnia 10 sierpnia 1921 roku ukazał się rozkaz ministra Spraw Wojskowych ostatecznie regulujący zasady organizacji naczelnych władz wojskowych 12. W wyniku tych zmian z dniem 22 sierpnia 1921 roku Oddział III Sztabu MSWojsk. przemianowano na Oddział III Sztabu Generalnego 13. * Akta Oddziału III Sztabu MSWojsk. stanowią zespół prosty, który zawiera ogółem 99 jednostek archiwalnych, wytworzonych w latach 1919 1921. Zawartość aktową tego zespołu można podzielić na kilka grup w zależności od tematu, jakiego dotyczą. Najważniejsza dla badacza grupa archiwaliów dotyczy zagadnienia organizacji pracy Oddziału III Sztabu MSWojsk. Występują tu rozkazy, zarządzenia, programy szkoleniowe, raporty z dokonanych czynności, projekty organizacyjne pracy kulturalno-oświatowej. Obszerne materiały przedstawiają organizację szkolnictwa 11 CAW, Oddz. III Sztabu MSWojsk., t. 30b (4231/org. 15.05.1920 roku). 12 CAW, Gab. Ministra, t. 9 (4900/org. 10.08.1921 roku). 13 Tamże.
wojskowego i służby oświatowej. W szczególności dotyczy to organizacji korpusu kadetów, szkół podoficerskich piechoty oraz szkół oficerskich. Z tego pokaźna spuścizna aktowa dotyczy szkół podchorążych (m.in. zachowała się instrukcja określająca warunki przyjęć i wyników egzaminów). Materiały te uzupełniają sprawozdania: ze zjazdu referatów oświatowych, z działalności uniwersytetów żołnierskich, raporty inspekcyjne, rozkazy administracyjno-organizacyjne dotyczące planu pracy kadry oświatowej w garnizonach. Interesującą grupę akt w tym zespole tworzą dokumenty o charakterze rachunkowym, na które składają się: preliminarze budżetowe poszczególnych komórek Oddziału III i szkół oraz instrukcje w sprawia zapotrzebowań pieniężnych. Najwięcej akt zachowało się w sekcjach II Szkół Stałych i III Oświatowej. Poważnie zdekompletowane są akta pozostałej sekcji I Regulaminów i Wyszkolenia oraz Wydziału Rachunkowo-Kontrolnego. Brak jest zupełnie akt samego Departamentu Szkolnictwa Wojskowego. Wśród akt Sekcji I Regulaminów i Wyszkolenia znajdują się regulaminy służby wewnętrznej i polowej poszczególne części ich opracowania, programy szkolenia kontyngentu, szczegółowe plany wyszkolenia dywizji piechoty, instrukcje dla topografów oraz projekty okresowych ćwiczeń. Uzupełnienie tych ostatnich stanowią: opinie, wskazówki i propozycje kierownictwa sekcji. W grupie akt sekcji II Szkół Stałych licznie reprezentowany jest materiał przedstawiający organizację szkolnictwa wojskowego, a szczególnie organizację, zakres działania szkół oficerskich, kadeckich i podoficerskich zawodowych. Działalność sekcji obrazują rozkazy, sprawozdania, zarządzenia organizacyjne, uwagi, projekty i programy z załączonymi opiniami w sprawach organizacji szkolnictwa i oświaty oraz raporty i protokoły z inspekcji szkół wojskowych. Ważną rolę w Oddziale III spełniała Sekcja III Oświatowa. Wprawdzie spuścizna aktowa sekcji zachowała się tylko częściowo, pozwala to jednak na szczegółowe odtworzenie jej organizacji i zakresu działania. W grupie spraw organizacyjnych znajdują się rozkazy i zarządzenia dotyczące ustalenia kompetencji kadry oświatowo-instruktorskiej, korespondencja w sprawach organizacji pracy kulturalno-oświatowej, liczne sprawozdania i raporty miesięczne,
teksty fachowych prelekcji i wykładów. Poważnym utrudnieniem w badaniach całokształtu działalności tej instytucji jest brak Sekcji IV Oddziału III Sztabu oraz zdekompletowane akta Sekcji I Regulaminów i Wyszkolenia, a także Wydziału Rachunkowo-Kontrolnego. Inspektorat Szkół Wojennych Piechoty MSWojsk. Z dniem 1 września 1917 roku rozpoczął działalność Inspektorat Szkół Piechoty Wojsk Polskich zwany również Inspektoratem Szkół Wojskowych podległy Inspektoratowi Wyszkolenia przy wodzu naczelnym Wojsk Polskich 14. Od chwili powstania Inspektorat organizował polskie szkolnictwo wojskowe. Ważnym momentem organizacyjnym było powołanie w roku 1919 generalnych inspektorów dla trzech podstawowych rodzajów broni: piechoty, artylerii oraz kawalerii 15. Rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z dniem 9 kwietnia 1919 roku Inspektorat Szkół Wojskowych otrzymał nazwę: Inspektoratu Szkół Wojennych Piechoty 16. Jednocześnie została zatwierdzona organizacja Inspektoratu w składzie: 1. Inspektor 2. Oficer przy sztabie 3. Referent Szkół Oficerskich 4. Referent Szkół Podoficerskich. Do zadań Inspektoratu należał nadzór nad wyszkoleniem oficerów i podoficerów dla potrzeb Wojska Polskiego oraz przystosowanie istniejących szkół i prowizorycznych kursów do działań wojennych. Inspektorat kontrolował wyszkolenie oraz stan gotowości bojowej. Podlegał on bezpośrednio Ministerstwu Spraw Wojskowych, zaś pod względem organizacyjnym i szkolnym II wiceministrowi, od którego odbierał dyrektywy w sprawie programów i etatów szkół i wojennych. W 14 Rozkaz nr 25 z dnia 7.03.1920 roku Centralnej Szkoły Karabinów Maszynowych. 15 B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw Wojskowych..., s. 95. 16 Dz. Rozk. Wojsk. nr 42, poz. 1357 z dnia 15.04.1919 roku.
sprawach związanych z uzbrojeniem, umundurowaniem i wyekwipowaniem był podległy Departamentowi Artylerii MSWojsk., do którego składał zapotrzebowania na broń i amunicję. Utrzymywał także ścisły kontakt z inspektoratami broni. Inspektoratowi Szkół Wojennych Piechoty podlegały pod względem organizacyjnym, szkolnym i dyscyplinarnym istniejące i organizujące się przy nim szkoły podchorążych, szkoły oficerskie, szkoły podoficerskie, kursy dla oficerów technicznych piechoty. Inspektorat regulował we własnym zakresie obsadę instruktorską, przyjęcia i zwolnienia kandydatów oraz opracowanie programów dla tych szkół i kursów 17. W związku z reorganizacją Ministerstwa Spraw Wojskowych z dniem 2 marca 1920 roku agendy Inspektoratu Szkół Wojennych Piechoty w zakresie organizacji, programów szkół, przebiegu wyszkolenia, uzupełnienia personelu wychowawczego i pomocniczego, jego spraw osobowych oraz przyjmowania i zwalniania uczniów przeszły do Oddziału III Sztaba MSWojsk. Sekcji II, jako osobny Wydział IV 18. * Akta Inspektoratu Szkół Wojennych Piechoty stanowią zespół prosty zamknięty, który zawiera ogółem 24 jednostki archiwalne, obejmujące materiały z lat 1918 1920. Wytworzone akta, pomimo że zachowały się częściowo, stanowią bardzo cenne źródło do poznania organizacji oraz zadań Inspektoratu Szkól Wojennych Piechoty. Najważniejsza dla badacza grupa archiwaliów dotyczy zagadnienia organizacji i szkolnictwa wojskowego. W przeważającej części zachowany materiał aktowy przedstawia organizację, programy zajęć wyszkolenia teoretycznego i praktycznego poszczególnych szkół wojskowych. Zagadnienia te ilustruje różnorodny materiał aktowy głównie rozkazy, ustawy, zarządzenia, regulaminy wewnętrzne, teksty wykładów, plany zajęć, raporty, przepisy, instrukcje i protokoły. Z ważniejszych rozkazów organizacyjno-administracyjnych szkolnictwa zachowały się: 17 CAW, Inspektorat Szkół Wojennych Piechoty, t. 12. 18 Spis władz wojskowych 1918 1921, Warszawa 1936 (maszynopis), cz. 3, s. 11.
rozkazy w sprawie utworzenia Obozu Wyszkolenia Oficerów Wojsk Łączności, organizacji Centralnej Szkoły Karabinów Maszynowych, ustanowienia Komitetu Doradczego. Ponadto wymienić należy komplet rozkazów dowództwa Centralnej Szkoły Karabinów Maszynowych. Programy szkół oficerskich przedstawiają zasady ogólne dotyczące wyszkolenia praktycznego w Szkole Podchorążych Piechoty. Szczegółowe instrukcje informują o warunkach przyjęć kandydatów do tej szkoły, a licznie zachowane meldunki ułatwiają zapoznanie się z wynikami klasyfikacji uczniów. Z tego typu materiałów należy wymienić także zasady szkolenia na kursie uzupełniającym dla oficerów piechoty, plan zajęć dla absolwentów Podoficerskiej Szkoły Jazdy. Uzupełniają je uwagi o wyszkoleniu bojowym w szkołach wojennych piechoty, uwagi o planie wyszkolenia obsługi karabinów maszynowych w kompaniach, pułkach i baonach zapasowych. Z ciekawszych materiałów tego typu zachowało się: zarządzenie ustalające wyszkolenie w szkołach podchorążych piechoty, organizacja i program kursów dla instruktorów piechoty i żołnierzy służby sanitarnej. Materiały te uzupełniają teksty wykładów Leona Berbeckiego na temat aktualnych potrzeb polskiego szkolnictwa wojskowego, raporty z egzaminów wstępnych i końcowych w Centralnej Szkole Karabinów Maszynowych, projekty zarządzeń w sprawie egzaminów wstępnych do wojennych szkół podchorążych piechoty, zrządzenia dotyczące wyszkolenia oddziałów frontowych i baonów zapasowych, raporty o wyszkoleniu formacji uzupełniających. Na uwagę zasługują też materiały dotyczące problematyki wewnętrznej organizacji szkolenia wojskowego, a więc: statut klasowych sądów honorowych, tymczasowy statut szkół podoficerskich, okresowe raporty szkolne, regulamin wewnętrzny Szkoły Sztabu Generalnego, zasady organizacji służby łączności i wojsk saperskich, organizacji kursu francuskiej musztry formalnej i polowej, ogólne przepisy służbowe na kursach wyszkolenia, tymczasowa instrukcja wewnętrznej służby obronnej, protokół z inspekcji Szkoły Podoficerów w Ostrowii, propozycje zmian etatów szkoły podoficerskiej. Omówione akta są cennym źródłem wiadomości historycznych w zakresie badań działalności instytucji naukowo-szkolnych MSWojsk.
Centralny Inspektorat Wyszkolenia Armii MSWojsk. W sierpniu 1919 roku rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego utworzone zostały przy dowództwach frontów inspektoraty wyszkolenia 19. Nadzorowały one wyszkolenie w obozach ćwiczeń frontowych dla oddziałów marszowych oraz kierowały dalszym kształceniem oficerów i podoficerów. W październiku 1920 roku zorganizowano Kierownictwo Centrów Wyszkolenia, które było organem nadzorującym i kontrolującym wyszkolenie jednostek taktycznych i miało na celu przeprowadzenie ich jednolitej organizacji. Personel instrukcyjny w Centrach Wyszkolenia składający się z oficerów-specjalistów był organem wykonawczym rozkazów i wskazówek dowództw Kierownictwa Centrów Wyszkolenia 20. Na mocy zarządzenia ministra Spraw Wojskowych z dnia 25 stycznia 1921 roku zmieniono nazwę Kierownictwa Centrów Wyszkolenia na Centralny Inspektorat Wyszkolenia Armii. Instytucja ta była przejściowa, utworzona na czas wyszkolenia armii, a okres jej działalności przewidziany był do końca kwietnia 1921 roku. Centralny Inspektorat Wyszkolenia współpracował ze Sztabem Generalnym oraz inspektoratami armii w zakresie wyszkolenia taktycznego i teoretycznego 21, przy czym inspektor wyszkolenia inspekcjonował przeszkolenie taktyczne jak i teoretyczne oddziałów frontowych są wyjątkiem spraw związanych z kursami informacyjnymi dla wyższych dowódców. W związku z reorganizacją armii rozkazem ministra Spraw Wojskowych z dniem 15 lipca 1921 roku został zlikwidowany Centralny Inspektorat Wyszkolenia Armii 22. Dotychczasowe jego agendy przejęły w zakresie organizacji wyszkolenia całej armii szef Sztabu Generalnego (Oddz. III), a w sprawach inspekcji głównych centrów wyszkolenia odpowiednie inspektoraty armii. 19 Spis władz wojskowych 1918 1921. Warszawa 1938 (maszynopis), cz. 4a, s. 13; rozk. Nacz. Dow. WP 2315/I z dnia 21.08.1919 roku. 20 Instrukcja dla kierowników i instruktorów dywizyjnych centrów wyszkolenia. CAW, Centralny Inspektorat Wyszkolenia Armii, t. I.300.23.1. 21 CAW, Sztab Główny, Oddz. I Kancelaria Szefa, t. 4. 22 CAW, Centralny Inspektorat Wyszkolenia Armii, t. I.300.23.8.
* Akta Kierownictwa Centrów Wyszkolenia późniejszego Centralnego Inspektoratu Wyszkolenia Armii stanowią zespół składający się z 8 jednostek archiwalnych. Materiały dotyczące organizacji tej instytucji obejmują: rozkazy, zarządzenia, programy, plany, przepisy, wytyczne, sprawozdania. Najbardziej interesujące przekazy źródłowe dotyczą organizacji Głównego Centrum Wyszkolenia w Krakowie, zarządzenia przygotowawcze w sprawie organizacji przyfrontowych centrów nauczania, uwagi szefa Oddziału III dotyczące utworzenia głównych centrów wyszkolenia dla broni połączonych. W aktach tego zespołu szerokie odzwierciedlenie znajdują programy wyszkolenia. Do nich zaliczyć możemy: wytyczne dla sporządzania programów nauki w centrach wyszkolenia, okresowe plany zajęć w Głównym Centrum Wyszkolenia w Rembertowie, zarządzenia ogólne w sprawie reorganizacji wyszkolenia oficerów i podoficerów, szczegółowy program wyszkolenia teoretycznego i taktycznego w dywizyjnych centrach wyszkolenia. Materiały te uzupełniają fachowe teksty wykładów. Dość licznie jest reprezentowany materiał aktowy omawiający program kursów, organizowanych przy centrach wyszkolenia, na które składają się: programy kursu służby łączności przy Dowództwie Okręgu Generalnego Kraków, kursu dla instruktorów dowódców kompanii, wyszkolenia na kursach centrum piechoty i artylerii, praktycznego wyszkolenia w okręgowych szkołach podoficerskich, kursów uzupełniających z terenoznawstwa dla oficerów różnych rodzajów broni. Zachowały się zarządzenia dotyczące utworzenia informacyjnych kursów wyszkolenia dla wyższych dowódców w Warszawie, we Lwowie, Poznaniu i Grodnie oraz przepisy regulujące zakres działania oficerów inspekcyjnych wojsk taborowych. Uzupełnieniem tego typu materiałów są liczne sprawozdania z inspekcji kursów we Lwowie, Grodnie i Krakowie. Wymienić jeszcze należy archiwalia o mniejszej wartości historycznej typu statystycznego. Do nich zaliczyć można wykazy imienne kandydatów na kurs dla
wyższych dowódców w Krakowie, imienne wykazy oficerów z kursów informacyjnych i inne. * * * W niniejszym omówieniu spuścizny aktowej trzech instytucji naukowoszkolnych zwrócono uwagę tylko na ważniejsze grupy archiwistów, które mogą mieć duże znaczenie dla badań historycznych. Na podstawie zgromadzonej dokumentacji aktowej, chociaż częściowo zdekompletowanej, można przedstawić organizację i działalność tych instytucji. Ich akta zostały uporządkowane i ostatecznie opracowane.