ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI PRZY RESTAURACJI HISTORYCZNEGO POZYTYWU ODNALEZIONEGO NA PODLASIU *

DECYZJE nr 5 czerwiec 2006 ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI PRZY RESTAURACJI HISTORYCZNEGO POZYTYWU ODNALEZIONEGO NA PODLASIU * Ma³gorzata Trzaskalik-Wyrwa Diecezjalne Studium Muzyki Koœcielnej w Siedlcach Maciej Nowak Akademia Ekonomiczna w Katowicach Tadeusz Trzaskalik Akademia Ekonomiczna w Katowicach Streszczenie: W związku z odnalezieniem wartościowego historycznego instrumentu muzycznego przenośnych organów (pozytywu) zaistniała konieczność opracowania projektu jego konserwacji i podjęcia decyzji dotyczących kierunku prac konserwatorskich. W pracy omówione zostały wybrane zagadnienia z zakresu analizy wartościującej historyczne organy, z której wyspecyfikowane grupy wartości mogą zostać wykorzystane do konstrukcji kryteriów decyzyjnych. Możliwe sposoby restauracji tego instrumentu zostały potraktowane w analizie wielokryterialnej jako warianty decyzyjne. Celem artykułu jest łączne zastosowanie metody analizy wartościującej historyczne organy oraz metody Electre I do wyboru kierunku prac konserwatorskich dla przedstawianego instrumentu. 1. Wstęp Każdy zabytkowy przedmiot w miarę upływu czasu ulega zniszczeniu i zużyciu. W efekcie wartości, jakie kiedyś reprezentował ulegają zatarciu i jego oddziaływanie na grono odbiorców osłabia się. Konserwacja i restauracja dzieł sztuki ma na celu zabezpieczenie zachowanej materii oraz, w miarę możliwości, przywracanie zabytko- * Praca oryginalna: M. Trzaskalik-Wyrwa, M. Nowak, T. Trzaskalik, Application of Multicriteria Analysis to Restoration of Historical Organs, [w:] T. Trzaskalik (red.), Multiple Criteria Decision Making'05, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 2006, s. 279-298. 63

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... wym przedmiotom ich dawnej świetności, tym bardziej, że wraz z upływem czasu nabierają one wartości historycznej. Działania konserwatorów zabytków, niezależnie od specjalności, którą się zajmują, poprzedzać powinny badania naukowe mające na celu wyznaczenie kierunku prac konserwatorskich i wybranie najlepszych metod działania. Prace inwentaryzacyjne, dokumentacyjne i badawcze kończy zabytkoznawcza analiza wartościująca, mająca na celu sprecyzowanie szeregu wartości zabytku, tak, aby w efekcie prac konserwatorskich uwypuklone i uwidocznione zostały najważniejsze spośród nich. Rzetelne przeprowadzenie tej analizy wyznacza szereg możliwych sposobów postępowania konserwatorskiego. Podstawowe grupy wartości zabytków zostały sformułowane przez Waltera Frodla. Grupy te poszerzone o zagadnienia muzyczne wykorzystywano w niniejszym artykule. Ze względu na możliwość wariantowego spojrzenia na zagadnienie zabytkoznawczej analizy wartościującej nasuwa się spostrzeżenie, iż do wyboru najlepszego wariantu prac konserwatorskich w stosunku do konkretnego zabytku można zastosować metodologię wielokryterialnego wspomagania decyzji. Możliwości kształtowania wyróżnionych wartości po dokonaniu restauracji zabytku pozwalają na to, żeby traktować je jako kryteria decyzyjne. Wariantami decyzyjnymi są możliwe sposoby restauracji instrumentu. W Polsce w wieku XVII i XVIII bardzo popularnym instrumentem były organy przenośne, nazywane pozytywami przenośnymi 1. Były one na wyposażeniu niemal każdej parafii. Nie był to jedynie instrument kościelny, gdyż niejednokrotnie organy przenośne wykorzystywane były do akompaniamentu do tańca na balach. Swą popularność zawdzięczały przede wszystkim poręczności i możliwości łatwego transportu. Niestety do dziś zachowało się w Polsce (jak wykazują obecne badania) 18 egzemplarzy tego bardzo popularnego niegdyś instrumentu. Jeden z zachowanych przykładów prezentowany w tym artykule, pochodzi z Sokół koło Łap na Podlasiu. Zabytek ten od lat przechowywany był w stanie zdemontowanym, podlegając zniszczeniom atmosferycznym i biologicznym. Jego stan nie pozwalał na korzystanie z instrumentu ani jako zabytku wizualnego ( mebla ), ani też muzycznego. Stan taki nazywany jest w konserwatorstwie destruktem. Zabytkoznawcza analiza wartościująca nie jest jedynie teoretycznym rozważaniem, lecz ma wyznaczyć kierunek prac konserwatorskich oraz, w powiązaniu z doświadczeniem i nauką konserwatorską, pozwala na wybór najlepszych metod konserwatorskich w stosunku do konkretnych dzieł sztuki. Zagadnieniem badawczym stało się więc zdefiniowanie wartości posiadanych elementów instrumentu i na tej podstawie wyznaczenie kilkunastu wariantów programów konserwatorskich. Celem pracy 1 Szerzej na ten temat pisze M. Trzaskalik-Wyrwa w artykule Polskie pozytywy przenośne fenomen techniczny dawnego budownictwa organowego, [w:] Zabytki nr 1(10)/2006, s. 62-67. 64

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik jest łączne zastosowanie metody analizy wartościującej historyczne organy oraz metody Electre I do wyboru kierunku prac konserwatorskich dla omawianych organów. Niniejsza praca składa się z ośmiu części. W rozdziale drugim omówione zostały wybrane zagadnienia z zakresu analizy wartościującej historyczne organy. Wyspecyfikowane grupy wartości wykorzystane zostały do konstrukcji kryteriów decyzyjnych. W rozdziale trzecim opisana jest historia oraz stan wyjściowy interesującego nas instrumentu przed restauracją. Możliwe sposoby restauracji tego instrumentu, traktowane w analizie wielokryterialnej jako warianty decyzyjne, zostały przedstawione w rozdziale czwartym. Rozdział piąty to krótki opis metody Electre I. W rozdziale szóstym przedstawiono wykorzystanie zaproponowanej do analizy interesującego nas problemu metody Electre I oraz wynikające stąd wnioski. Przebieg restauracji organów oraz stan instrumentu po restauracji opisane zostały w rozdziale siódmym. W rozdziale ósmym przedstawiono wnioski końcowe. 2. Wartości zabytkowych organów jako kryteria decyzyjne Rozpoznawanie i definiowanie wartości wyodrębnionej grupy zabytków historycznych instrumentów muzycznych zapoczątkował na przełomie XIX i XX wieku niemiecki uczony i muzyk Albert Schweitzer 2. Jego autorytet pozyskał dla sprawy ochrony zabytkowych organów wielu zwolenników wśród muzyków oraz konserwatorów i badaczy zabytków. Metoda zabytkoznawczej analizy wartościującej, którą posługuje się dziś konserwatorstwo w odniesieniu do wszystkich rodzajów zabytków, została zdefiniowana przez Waltera Frodla w połowie XX wieku 3, następnie była rozszerzana i uzupełniana 4. W polskim prawodawstwie definicje wartości zabytków pojawiają się w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. 5, w myśl której zabytki to nieruchomości lub rzeczy ruchome, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. 2 Podczas III Kongresu Międzynarodowego Towarzystwa Muzycznego, który odbył się w Wiedniu w dniach 25-29 maja 1909 r. jako pierwszy zwrócił uwagę na konieczność zachowania dawnych instrumentów ze względu na ich różnorakie wartości. 3 Autorzy korzystali z polskiego przekładu publikacji: W. Frodl, Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków i ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, (przekład M. Arszyński). 4 G. Kiesow, Einführung in die Denkmalpflege. 5 Dz.U. Nr 162, poz. 1568. 65

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... Ze względu na syntetyczny charakter grupy zabytków, którą zajmuje się niniejszy artykuł historycznych organów do wymienionych powyżej wartości należy dodać grupę wartości muzycznych i technicznych zabytkowych instrumentów 6, których sprecyzowanie pozwoli na lepsze przeprowadzenie ich analizy wartościującej. W dalszych rozważaniach proponujemy podzielić wartości zabytkowych organów na cztery grupy: wartości historyczne, artystyczne, muzyczne i użytkowe, omówione poniżej. Wartości historyczne określają dokumentarny charakter zabytku i jego wpływ na rozwój wiedzy historycznej. Do wartości tej grupy zaliczymy wartości naukowe, wynikające z faktu, iż organy są dokumentem historycznym, wymagającym naukowego opracowania. Do grupy tej zaliczymy również wartości techniczne, określające pomysłowość konstrukcji, jakość wykonania mechanizmu i naukową wartość stanu jego zachowania, jak tu również historyczne wartości emocjonalne, odbierane nie tylko przez naukowców, ale również przez szerokie grono publiczności. Wartości posiadanego oryginału (bez hipotetycznych dodatków) związane są z uczciwością konserwatorską wobec zabytku, w którym mamy wyeksponować przede wszystkim to, co się zachowało, nie zaś to, co nam się wydaje, że mogło w nim jeszcze być. Grupa wartości artystycznych dotyczy postrzegania zabytkowych organów jako dzieła sztuki. Związane są one z obudową instrumentu. Należą do nich wartości historyczno-artystyczne określające typowość lub nietypowość rozwiązań oraz znaczenie oryginału, kopii lub hipotetycznej rekonstrukcji. Jakości artystyczne oddziaływują na odbiorców niezależnie od panującej mody czy stylu. Oddziaływanie artystyczne obudowy zabytkowych organów korespondować powinno z muzycznymi wrażeniami ze słyszanych utworów organowych. Wartości muzyczne uwidaczniają się w czasie gry. Mamy tu do czynienia z problematyką stylistyki (wartości historyczno-muzyczne) i jakości brzmienia. Wszystkie razem mogą potęgować muzyczne oddziaływanie na słuchacza-amatora. Może się zdarzyć, że uzyskanie wartości muzycznych i zachowanie oryginalnych rozwiązań konstrukcyjnych kłócą się ze sobą i stajemy przed problemem wartości użytkowych zabytkowego instrumentu. Z tą grupą wartości wiążą się pojęcia organów żywych i organów martwych. Organy martwe muzycznie to takie, które nie mogą dziś spełniać swej funkcji instrumentu. Instrument żywy to instrument grający, oddziaływujący na publiczność na różnorodne sposoby. Jak każdy zabytek ruchomy organy jako mebel mogą również wizualnie być martwe niemożliwe do eksponowania, lub też żywe wizualnie (niezależnie od żywotności muzycznej) piękne, lecz niegrające. Zestawienie omówionych powyżej wartości przedstawione zostało na rys. 1. 6 Więcej na ten temat w: M. Trzaskalik-Wyrwa, Zrozumieć zabytkowe organy, [w:] Ruch Muzyczny, nr 2/2006. 66

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik Wartości zabytkowych organów Wrtości historyczne Wartości artystyczne Wartości muzyczne Wartości użytkowe Muzyczna Wizualna Oddziaływanie muzyczne Jakość muzyczna Wartość historyczno-muzyczna Oddziaływanie artystyczne Jakość artystyczna Wartość historyczno-artystyczna Wartość emocjonalna Wartość techniczna Wartość posiadanego oryginału Rysunek 1 Wartość naukowa 67

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... Wymienione powyżej wartości wykorzystane zostaną jako kryteria decyzyjne w rozpatrywanym dalej zadaniu wyboru najlepszego wariantu konserwatorskiego 7. Kryteria te przyjmują wartości od 0 (ocena najsłabsza) do 10 (ocena najlepsza). Oceniającym sformułowane dalej warianty decyzyjne jest ekspert, wykorzystujący w trakcie ekspertyzy swą wiedzę ekspercką. 3. Opis instrumentu podlegającego rekonstrukcji Zasadniczą cechą wyróżniającą organy przenośne jest małogabarytowość i taki rodzaj konstrukcji, który pozwala na umieszczenie wszystkich elementów charakterystycznych dla instrumentów organowych (piszczałki, wiatrownica, traktura gry i rejestrów, miechy) w niewielkiej, poręcznej obudowie. Skompresowanie mechanizmu instrumentu uzyskuje się przez maksymalne zmniejszenie gabarytów wiatrownicy, ograniczenie traktury do bezpośredniego przełożenia ruchu z klawisza na klapę wiatrownicy i gierowanie (często wielokrotne) piszczałek bądź stosowanie wspólnych ścianek bocznych piszczałek drewnianych. Niewielkich rozmiarów miechy zawsze wymagają pewnej ilości przestrzeni dla prawidłowego funkcjonowania, dlatego umieszczane są na instrumencie, pod nim, lub za nim. Pozytyw z Sokół zalicza się do grupy instrumentów typu dwuskrzyniowego, w których dolna większa skrzynia mieści w sobie dwa miechy klinowe, zaś górna mniejsza zawiera wiatrownicę, piszczałki i klawiaturę. Charakterystyczną jego cechą jest możliwość usunięcia pokrywy skrzyni dolnej i, po zablokowaniu miechów, wpuszczenia skrzyni górnej do wnętrza dolnej. Po zamknięciu powstałego w ten sposób pakunku instrument jest zabezpieczony i wygodny do transportu. Pozytyw z Sokół zachował się w stanie destruktu każdy element był przechowywany oddzielnie, poszczególne części były uszkodzone. Przetrwało około 70% obudowy organów, 90% mechanizmu oraz 10% zespołu brzmieniowego. W stanie tym wartości pozytywu są czytelne dla wąskiego grona badaczy, którzy umieją wyobrazić sobie, w jaki sposób należy połączyć poszczególne części. 7 W prowadzonej dalej analizie pomijamy kryterium finansowe, które nie powinno wpływać na wybór najlepszego (z punktu widzenia restauracji) wariantu decyzyjnego. 68

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik 4. Możliwe sposoby rekonstrukcji instrumentu jako warianty decyzyjne Na podstawie przeprowadzonych badań i oceny stanu poszczególnych części instrumentu (lub ich braku) zaproponowano 12 sposobów rekonstrukcji odnalezionego instrumentu, będących wariantami decyzyjnymi w przeprowadzonej dalej analizie wielokryterialnej. Każdemu wariantowi przyporządkowane zostały oceny ze względu na spodziewane wartości, jakie uzyskałby instrument po rekonstrukcji przy zastosowaniu danego wariantu decyzyjnego. Poniżej scharakteryzowane zostały rozpatrywane dalej warianty. Komplet ocen eksperckich przedstawia tabela 1. Wariant I Zachowanie instrumentu w postaci destruktu i ekspozycja w formie grupy eksponatów muzealnych. Działanie: zabezpieczenie poszczególnych części metodą tzw. konserwacji zachowawczej; wzmocnienie substancji zabytkowej. Efekt: Zachowanie 100% substancji zabytkowej, lecz organy są martwe, interesujące wizualnie tylko dla małej grupy badaczy (zbiór części nieprzypominający instrumentu). Wariant II Scalenie elementów instrumentu z wprowadzeniem stelaży koniecznych do umieszczenia poszczególnych elementów w miejscach im właściwych. Działanie: wzmocnienie części metodą zachowawczą, wprowadznie koniecznych nowych elementów. Efekt: minimalna utrata substancji zabytkowej (ok. 1%) w celu montażu stelaży. Organy pozostają martwe, interesujące wizualnie tylko dla małej grupy badaczy, lecz uporządkowany zbiór części zaczyna przypominać instrument. Wariant III Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy (bez zasłaniania okien rekonstruowanymi ornamentami snycerskimi) według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Piszczałki pozostają jedynie zabezpieczone, nie grają. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią. 69

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej (ok. 5%). Zabytek ożywa wizualnie i staje się zrozumiały dla około połowy odbiorców, lecz organy jako instrument muzyczny pozostają martwe. Wariant IV Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Rekonstrukcja polichromii oraz zasłonięcie okien neutralną formą wypełnienia (płótno, drewniana kratka). Piszczałki pozostają jedynie zabezpieczone, nie grają. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią. Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej (ok. 5%), zdecydowane uatrakcyjnienie wizualne zabytku. Zabytek ożywa wizualnie i zaczyna podobać się ; nie jest obojętny dużej grupie odbiorców, lecz wciąż stanowi organy martwe, nie mające funkcji instrumentu muzycznego. Wariant V Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Rekonstrukcja polichromii. Rekonstrukcja hipotetyczna ornamentów snycerskich wypełniających okna (na podstawie analizy porównawczej brak możliwości uzyskania prawdy historycznej). Piszczałki pozostają jedynie zabezpieczone, nie grają. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią. Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej (ok. 5%), maksymalne uatrakcyjnienie wizualne zabytku, lecz wciąż brak jego funkcji instrumentu muzycznego. Wariant VI Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy (bez zasłaniania okien rekonstruowanymi ornamentami snycerskimi) według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Przywrócenie sprawności zachowanym piszczałkom i rekonstrukcja brakujących z dopasowaniem do możliwości brzmieniowych zachowanych. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami, agresywna konserwacja zachowanych piszczałek. 70

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej mechanizmu i obudowy (ok. 5%), duża ingerencja w zabytkowe piszczałki i utrata około 50% ich stanu oryginalnego na rzecz podniesienia ich wartości technicznej. Wizualnie zabytek jest średnio atrakcyjny; pojawia się wartość użytkowa muzyczna, szczególnie dla osób doceniających oryginalne, historyczne brzmienie. Wariant VII Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy (bez zasłaniania okien rekonstruowanymi ornamentami snycerskimi) według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Ekspozycja zachowanych zabytkowych piszczałek w gablocie bez przywracania im sprawności technicznej. Rekonstrukcja całego zespołu brzmieniowego według zachowanych wzorców. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami, całkowita rekonstrukcja piszczałek. Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej mechanizmu i obudowy (ok. 5%), brak agresywnej ingerencji w zabytkowe piszczałki, uzyskanie hipotetycznego, rekonstruowanego brzmienia. Zabytek ożywa wizualnie i staje się zrozumiały dla około połowy odbiorców. Instrument jest żywy, lecz jego dźwięk to całkowita rekonstrukcja. Wariant VIII Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Rekonstrukcja polichromii oraz zasłonięcie okien neutralną formą wypełnienia (płótno, drewniana kratka). Przywrócenie sprawności zachowanym piszczałkom i rekonstrukcja brakujących z dopasowaniem do możliwości brzmieniowych zachowanych. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią, agresywna konserwacja zachowanych piszczałek. Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej mechanizmu i obudowy (ok. 5%), zdecydowane uatrakcyjnienie wizualne zabytku, duża ingerencja w zabytkowe piszczałki i utrata około 50% ich stanu oryginalnego na rzecz podniesienia ich wartości technicznej. Wariant IX Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych ele- 71

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... mentów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Rekonstrukcja polichromii oraz zasłonięcie okien neutralną formą wypełnienia (płótno, drewniana kratka). Ekspozycja zachowanych zabytkowych piszczałek w gablocie bez przywracania im sprawności technicznej. Rekonstrukcja całego zespołu brzmieniowego według zachowanych wzorców. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią, całkowita rekonstrukcja piszczałek. Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej mechanizmu i obudowy (ok. 5%), zdecydowane uatrakcyjnienie wizualne zabytku, brak agresywnej ingerencji w zabytkowe piszczałki, uzyskanie hipotetycznego, rekonstruowanego brzmienia. Wariant X Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Rekonstrukcja polichromii. Rekonstrukcja hipotetyczna ornamentów snycerskich wypełniających okna (na podstawie analizy porównawczej brak możliwości uzyskania prawdy historycznej). Przywrócenie sprawności zachowanym piszczałkom i rekonstrukcja brakujących z dopasowaniem do możliwości brzmieniowych zachowanych. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią, agresywna konserwacja zachowanych piszczałek. Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej (ok. 5%), maksymalne uatrakcyjnienie wizualne zabytku, duża ingerencja w zabytkowe piszczałki i utrata około 50% ich stanu oryginalnego na rzecz podniesienia ich wartości technicznej. Wariant XI Scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Rekonstrukcja polichromii. Rekonstrukcja hipotetyczna ornamentów snycerskich wypełniających okna (na podstawie analizy porównawczej brak możliwości uzyskania prawdy historycznej). Ekspozycja zabytkowych zachowanych piszczałek w gablocie bez przywracania im sprawności technicznej. Rekonstrukcja całego zespołu brzmieniowego według zachowanych wzorców. Działanie: przycięcie elementów zabytkowych w celu połączenia ich z dodanymi uzupełnieniami; przykrycie cennych dla badaczy połączeń stolarskich polichromią, całkowita rekonstrukcja piszczałek. 72

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik Efekt: utrata pewnej części substancji zabytkowej (ok. 5%), maksymalne uatrakcyjnienie wizualne zabytku, brak agresywnej ingerencji w zabytkowe piszczałki, uzyskanie hipotetycznego, rekonstruowanego brzmienia. Wariant XII Zachowanie instrumentu w postaci destruktu. Wykonanie dokładnej kopii. Ocena koncentruje się na wartościach kopii, która jest prezentowana publiczności. Nie mamy już do czynienia z zabytkiem, lecz z nowym sprawnym instrumentem muzycznym. Tabela 1. Zestawienie wartości kryteriów I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Wartość historyczno-badawcza 10 8 6 6 6 6 6 6 6 6 6 0 Wartość historyczno-techniczna 4 6 10 8 8 6 10 6 10 6 10 0 Wartość emocjonalna 10 10 10 8 6 10 6 6 4 4 2 0 Wartość posiadanego oryginału 10 10 10 9 5 8 5 9 4 5 0 0 Wartość historyczno-artystyczna 0 2 4 6 6 4 4 6 6 8 8 0 Jakość artystyczna 0 0 2 4 8 2 2 4 4 8 8 8 Oddziaływanie artystyczne 2 2 6 8 10 6 6 8 8 10 10 10 Wartość historyczno-muzyczna 0 0 0 0 0 10 4 10 4 10 4 4 Jakość muzyczna 0 0 0 0 0 8 10 8 10 8 10 10 Oddziaływanie muzyczne 0 0 0 0 0 8 10 8 10 8 10 10 Wartość użytkowa wizualna 2 4 6 8 10 6 6 8 8 10 10 10 Wartość użytkowa muzyczna 0 0 0 0 0 8 10 8 10 8 10 10 5. Metoda Electre I 8 Do rozwiązania problemu wielokryterialnego wykorzystamy metodę ELECTRE I. Niech A oznacza skończony zbiór wariantów decyzyjnych, zaś F zbiór kryteriów, czyli: A = {a 1, a 2,, a m } F = {f 1, f 2,, f n } Przyjmujemy, że kryteria zdefiniowane są w ten sposób, że wyższa wartość kryterium jest preferowana w stosunku do wartości niższej. Każdemu kryterium przypisujemy liczbę dodatnią w k odzwierciedlającą ważność, jaką przypisuje mu decydent. 8 Opis metody Electre I, której autorem jest B. Roy znajduje się m.in. w pracach Roy, Skalka (1985), Roy, Bouyssou (1993), Nowak (2004). 73

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... Dla każdej pary wariantów (a i, a j ) obliczamy wartość współczynnika zgodności c(a i, a j ) następująco: gdzie: c( a, a ) i j n w ϕ ( a, a ) k k k= 1 = n k = 1 w k i j ϕ ( a, a k i j 1, ) = 0 gdy f ( a ) f k i ( a w przeciwnym przypadku k j ) W metodzie ELECTRE I przyjmuje się, że między wariantami a i i a j zachodzi globalna relacja przewyższania, jeżeli spełnione są dwa warunki: warunek zgodności i warunek braku niezgodności. Pierwszy z nich jest spełniony, jeżeli c(a i, a j ) s s [0,5; 1] gdzie s oznacza próg zgodności, zadany przez decydenta. Z kolei warunek braku niezgodności formułowany jest następująco: f k (a i ) + v k [f k (a i )] f k (a j ) dla każdego k = 1,,n gdzie v k [f k (a i )] oznacza próg weta dla kryterium f k, zadany przez decydenta. Warunek braku niezgodności oznacza, że hipotezę a i jest w relacji przewyższania z a j należy odrzucić w sytuacji, gdy dla przynajmniej jednego z kryteriów różnica między wartością kryteriów dla wariantów a j i a i jest większa niż wartość progowa v k [f k (a i )]. Postępowanie w metodzie ELECTRE I opisać można następująco: 1. Wyznaczamy zbiór zgodności C s : C s = {( a, a ) A A : c( a, a ) s s [0,5;1]} i 2. Wyznaczamy zbiór niezgodności: j i j D = {( a, a ) A A : f ( a ) > f ( a ) + v [ f v i j k ( a )]} 3. Wyznaczamy relację przewyższania zdefiniowaną następująco: k j k i k k i 74

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik S( s, v) = C gdzie : D v s D v = ( A A) \ D v 4. Konstruujemy graf zależności między wariantami korzystając z relacji przewyższania wyznaczonej w punkcie 3. 6. Zastosowanie metody Electre I do oceny wariantów rekonstrukcji instrumentu Na podstawie opinii ekspertów przyjęto następujące wartości wag dla poszczególnych kryteriów: k 1 = 50; k 2 = 50; k 3 = 30; k 4 = 130; k 5 = 50; k 6 = 30; k 7 = 30; k 8 = 80; k 9 = 50; k 10 = 30; k 11 = 15; k 12 = 30. Przyjęto również, że nie jest potrzebne wykorzystanie współczynników veta. Zastosowanie metody Electre I wymaga wyznaczenia zbioru zgodności i na tej podstawie określenia relacji przewyższania (ze względu na to, że nie wykorzystujemy współczynników veta, zbiór niezgodności nie odgrywa żadnej roli). Następnie konstruowano grafy zależności między wariantami, obniżając stopniowo poziom zgodności aż do uzyskania odpowiednio bogatej relacji przewyższania. Obliczone wartości współczynników zgodności przedstawia tabela 2. Tabela 2. Macierz zgodności a 1 a 2 a 3 a 4 a 5 a 6 a 7 a 8 a 9 a 10 a 11 a 12 a 1 1.00 0.80 0.70 0.70 0.70 0.37 0.37 0.37 0.37 0.37 0.37 0.54 a 2 0.91 1.00 0.70 0.70 0.70 0.45 0.37 0.45 0.37 0.45 0.37 0.54 a 3 0.91 0.91 1.00 0.78 0.78 0.67 0.67 0.45 0.45 0.45 0.45 0.54 a 4 0.63 0.63 0.63 1.00 0.87 0.62 0.58 0.67 0.58 0.45 0.37 0.54 a 5 0.63 0.63 0.63 0.72 1.00 0.39 0.58 0.44 0.58 0.58 0.50 0.67 a 6 0.69 0.69 0.69 0.47 0.70 1.00 0.72 0.56 0.50 0.78 0.50 0.68 a 7 0.63 0.63 0.72 0.50 0.78 0.58 1.00 0.42 0.78 0.64 0.78 0.87 a 8 0.63 0.63 0.63 0.86 0.78 0.95 0.72 1.00 0.72 0.78 0.50 0.68 a 9 0.63 0.63 0.72 0.72 0.59 0.58 0.72 0.58 1.00 0.42 0.78 0.87 a 10 0.63 0.63 0.63 0.63 0.86 0.72 0.67 0.72 0.72 1.00 0.72 0.81 a 11 0.63 0.63 0.72 0.72 0.72 0.58 0.72 0.58 0.72 0.58 1.00 1.00 a 12 0.55 0.46 0.46 0.46 0.46 0.32 0.46 0.32 0.46 0.32 0.69 1.00 75

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... Graf relacji przewyższania dla s = 0,94 przedstawia rysunek 2. Rysunek 2. Graf dla s = 0,95 7 8 6 9 5 10 4 11 3 12 1 2 Otrzymujemy ranking: 1 a 1, a 2, a 3, a 4, a 5, a 7, a 8, a 9, a 10, a 11 2 a 6, a 12 Otrzymany ranking nie jest wystarczający do określenia najlepszego wariantu decyzyjnego, dlatego też obniżamy poziom zgodności. Graf relacji przewyższania dla s = 0,91 przedstawia rysunek 3. Rysunek 3. Graf dla s = 0,91 7 8 6 9 5 10 4 11 3 12 1 2 Otrzymujemy ranking: 1 a 3, a 4, a 5, a 7, a 8, a 9, a 10, a 11 2 a 2, a 6, a 12 4 a 1 76

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik I tym razem otrzymany ranking nie pozwala na jednoznaczne wskazanie wariantu najlepszego. Kontynuujemy obniżanie poziomu zgodności. Graf relacji przewyższania dla s = 0,86 przedstawia rysunek 4. Rysunek 4. Graf dla s = 0,86 7 8 6 9 5 10 4 11 3 12 1 2 Otrzymujemy ranking: 1 a 3, a 7, a 8, a 9, a 10, a 11 2 a 2, a 4, a 6, a 12 3 a 1, a 5 Sześć wariantów decyzyjnych: a 3, a 7, a 8, a 9, a 10, a 11 uzyskuje teraz najlepszą ocenę. Kontynuujemy obniżanie progu zgodności. Rysunek 5. pokazuje graf relacji przewyższania dla s = 0,78. Rysunek 5. Graf dla s = 0,78 8 7 6 9 5 10 4 11 3 12 1 2 77

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... Otrzymujemy ranking: 1 a 3, a 7, a 8 2 a 1, a 2, a 4, a 6, a 9 3 a 10, a 11 4 a 5, a 12 Najlepszą ocenę uzyskały trzy warianty decyzyjne: a 3, a 7 oraz a 8. Dalsze obniżenie progu zgodności pozwoli na ich rozróżnienie. Rysunek 6 pokazuje relację przewyższania dla s = 0,72. Rysunek 6. Graf dla s = 0,72 7 8 6 9 5 10 4 11 3 12 1 2 Otrzymujemy ranking: 1 a 8, a 10 2 a 6, a 9, a 11 3 a 7 4 a 3, a 12 5 a 1, a 2, a 4, a 5 Stąd dwa warianty: a 8 oraz a 10 uzyskują najlepszą ocenę. Ponieważ dalsze obniżanie wartości współczynnika zgodności nie pozwoli na otrzymanie dokładniejszego rankingu, kończymy procedurę i proponujemy decydentowi wybór wariantu końcowego spomiędzy wariantów a 8 oraz a 10. Ze względu na to, że wariant a 8 pojawił się jako najlepszy we wszystkich rankingach, rekomendujemy go jako rozwiązanie końcowe. 78

Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa, Maciej Nowak, Tadeusz Trzaskalik 7. Przebieg konserwacji instrumentu Zgodnie z założeniami rekomendowanego przez metodę Electre I wariantu a 8 konserwacja pozytywu z Sokół została ukierunkowana na uwypuklenie wartości muzycznych instrumentu, z zachowaniem maksymalnej ilości substancji zabytkowej oraz wprowadzeniu jak najmniejszej ilości elementów rekonstruowanych hipotetycznie. Odbyło się to poprzez scalenie części instrumentu z całkowitym uzupełnieniem elementów konstrukcyjnych obudowy według ich dawnego kształtu odczytanego z zachowanych elementów oraz uzupełnienie brakujących części mechanizmu. Zrekonstruowana została polichromia, zaś okna zostały zasłonięte neutralną formą wypełnienia (płótno). Brakujące części zespołu brzmieniowego zostały zrekonstruowane i dostosowane do zachowanych 21 piszczałek zabytkowych. Rekonstrukcja instrumentu zakończona została w roku 2004. Instrument przed rekonstrukcją przedstawia rysunek 7, natomiast instrument po rekonstrukcji rysunek 8. Rysunek 7. Instrument przed rekonstrukcją Rysunek 8. Instrument po rekonstrukcji Autor zdjęcia: ks. Piotr Bojasiński 79

ZASTOSOWANIE WIELOKRYTERIALNEGO WSPOMAGANIA DECYZJI... 8. Zakończenie W pracy przedstawiono możliwości zastosowania wielokryterialnego wspomagania decyzji do wyznaczania kierunku prac konserwatorskich przy zabytkowych organach. Rezultat tych działań zaowocował rekonstrukcją wartościowego zabytku polskiej sztuki organmistrzowskiej. Wydaje się, że metodologia ta może mieć zastosowanie również w szerszej grupie zabytków, wymagałoby to jednak analizy zbioru rozpatrywanych kryteriów. Innym zagadnieniem, które wymagałoby rozpatrzenia jest przeanalizowanie sposobu postępowania w wypadku, gdy warianty decyzyjne oceniane są przez grupę ekspertów. Bibliografia Frodl, W., 1966. Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków i ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską. BmiOZ, Seria B, tom XIII, Warszawa (przekład M. Arszyński). Kiesow, G., 1982. Einführung in die Denkmalpflege, Darmstadt. Nowak, M., 2004. Metody ELECTRE w deterministycznych i stochastycznych problemach decyzyjnych. Decyzje nr 2, s.35-65. Roy, B., Bouyssou D., 1993. Aide Multicritère à la Décision: Méthodes et Cas. Economica, Paris. Roy, B., Skalka J.M., 1985. ELECTRE IS: Aspects methodologiques et guide d utilisation. Documents du LAMSADE 30, Paris. Trzaskalik-Wyrwa, M., 2006. Polskie pozytywy przenośne fenomen techniczny dawnego budownictwa organowego. Zabytki nr 1(10), s. 62-67. Trzaskalik-Wyrwa, M., 2006. Zrozumieć zabytkowe organy, [w:] Ruch Muzyczny nr 2, s. 32-37. Ustawa o Ochronie Zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Dz.U. Nr 162, poz. 1568. 80