Adam Jelonek Uniwersytet Jagielloński!"#$%&'% Studia nad procesami demograficznymi w ujęciu przestrzennym mają zarówno znaczenie poznawcze, jak i aplikacyjne. Stan aktualny, a zwłaszcza przewidywane zmiany w liczbie ludności i strukturze demograficznej mogą stać się podstawą planowania w różnych horyzontach czasowych. Dlatego celem niniejszego opracowania będzie przedstawienie różnicującego się strukturalnie i terytorialnie procesu starzenia się ludności w Polsce w perspektywie najbliższych 30 lat. Podstawowym materiałem źródłowym do tych analiz jest ostatnia prognoza demograficzna na lata 2003-2030 opublikowana przez Główny Urząd Statystyczny. Prognoza ta jako punkt wyjściowy przyjmuje stan ludności na podstawie NSP 2002. Wyniki prognozy prezentują dane dla Polski do 100 lat, a dla województw w funkcjonalnych grup wieku (w przypadku nas interesującym) tylko sumarycznie dla mężczyzn 60 lat i więcej, a dla kobiet 65 lat i więcej, co naturalnie ograniczało dokładniejszą analizę starszych grup ludności w ujęciu przestrzennym. Do najważniejszych założeń prognozy demograficznej do 2030 roku należą: przewidywane zahamowanie spadku dzietności kobiet w ciągu najbliższych pięciu lat, stabilizacja, a następnie wzrost dzietności. W zakresie umieralności założono wydłużanie się przeciętnego trwania życia (według modelu 15 krajów europejskich, ale z opóźnieniem o około 30 lat). W zakresie migracji wewnętrznych założono ich początkowy wzrost do około 600 tys. osób rocznie, a pod koniec okresu prognostycznego nieznaczny ich spadek. Prognoza przewiduje wzrost salda migracji ze wsi do miast aż do 2020 roku, a następnie powolny spadek. W założeniach przyjęto, że nadwyżki siły roboczej wynikające ze zwiększenia się liczby ludności w wieku produkcyjnym nie będą miały wpływu na rozmiary emigracji definitywnych, mogą natomiast mieć wpływ na emigrację na pobyt czasowy. Przyjęto także, że ujemne saldo migracji zagranicznych będzie wzrastać w najbliższych latach, a następnie od około 2010 roku nastąpi stabilizacja migracji. Słowa kluczowe: struktura wieku i płci ludności, starzenie się ludności, prognoza demograficzna Na podstawie analizy trendów ostatnich lat wydaje się, że najmniej możliwe do spełnienia są założenia dotyczące migracji zarówno wewnętrznych, jak i zagranicznych, ponieważ bardzo trudne do przewidzenia są zwłaszcza w dłuższym horyzoncie czasu procesy gospodarcze i społeczne, zarówno w kraju, jak i za granicami mające wpływ na wielkość migracji. Ponieważ udział w migracjach osób starszych jest na ogół znikomy, ten aspekt prognozy nie powinien mieć większego znaczenia dla naszych rozważań. Natomiast najbardziej istotne dla prognozowanych stanów ludności starszej ma założenie zmniejszania się umieralności mężczyzn. Prognoza zakłada, że do 2010 roku długość życia wzrośnie o 2,4 roku (o 2,9 dla mężczyzn oraz 1,8 dla kobiet), zaś łącznie do 2030 roku w stosunku do 2002, przeciętne trwanie życia wzrośnie o 5,5 lat (o 7,2 dla mężczyzn oraz 4,5 dla kobiet). Tego rodzaju założenie zakłada, że należy się spodziewać () poważnego i zróżnicowanego według płci wzrostu!!'%30 *& $"$+'"&,'-$./,0#& #03-/4&/+ 1-'),23' "$*0/ liczby ludności w starszych grupach wieku. Ponieważ przedmiotem obliczań prognostycznych była populacja osób żyjących w momencie powstawania prognozy, jej wiarygodność należy uznać za bardzo prawdopodobną. Liczba ludności Polski w okresie po II wojnie światowej nieustannie wzrastała i swoje maksimum osiągnęła w 1998 roku, kiedy dościgła 38 667 tys. mieszkańców. Od tego czasu zaczęła się zmniejszać i dla okresu bazowego, to jest 31 grudnia 2002 roku wynosiła 38 218,5 tys. osób. Prognoza przewiduje, że w dalszym ciągu liczba ludności kraju będzie systematycznie się zmniejszała i w 2030 roku osiągnie 35 693 tys. mieszkańców. A zatem ubytek rzeczywisty ma wynieść 2 525,5 tys. osób, to jest około 6,6%. Odmienna tendencję będziemy obserwować w całym kraju dla osób starszych ( to jest dla mężczyzn w wieku 65 lat i więcej i kobiet 60 lat i więcej). Liczba tej 387
ludności ma wzrosnąć z 5 765 tys. osób w 2002 roku do 9 597 tys. w roku 2030, to jest o 3 832,0 tys. osób. Tab. 1 Ludność Polski w wieku 60+/65+ lat (tys. osób) 2030 Kategoria 2002 2002=100 Polska 5765 100,00% 9597 100,00% 166,5 mężczyźni 1850,3 32,10% 3572,8 37,20% 193,1 kobiety 3914,7 67,90% 6024,2 62,80% 153,9 Jeżeli rok bazowy przyjmiemy za 100% to na końcu okresu prognostycznego wartość ta osiągnie 166,5%. Wzrost w przyjętych do porównań grup wieku mężczyzn (65+ lat) i kobiet (60+ lat) będzie nierównomierny i wyniesie 193,1% dla mężczyzn i tylko 153,9 dla kobiet. A zatem przewidywane jest szybsze tempo starzenia się populacji mężczyzn niż kobiet. Zmienią się więc także w okresie prognozowanym relacje udziałów procentowych mężczyzn do kobiet. Udział mężczyzn wzrośnie z 32,1% do 37,2% w 2030 roku. Tab. 2 Ludność Polski w wieku 60+/65+ lat w przekroju miasta wieś (tys. osób) 2030 Kategoria 2002 2002=100 Polska 5765,0 100,0% 9597,0 100,0% 166,5 Miasta 3483,9 60,4% 6077,9 63,3% 174,5 Wieś 2281,2 39,6% 3519,1 36,7% 154,3 Proces starzenia się ludności będzie przebiegał w sposób zróżnicowany w zależności od miejsca zamieszkania. Szybciej będzie się starzeć ludność miast (174,5% w stosunku do 100% w 2002 roku) niż ludność mieszkająca na wsi (odpowiednio 154,3%). Stąd zmieni się proporcja między liczbą ludności starszej miast i wsi. Udział ludności starszej w miastach wzrośnie w omawianym czasie z 60,4% do 63,3%, odpowiednio zmniejszywszy się na wsi. Tab. 3 Seniorzy - miasta (tys. osób) Kategoria 2002 2030 2002=100 Polska 3483,9 100,0% 6077,9 100,0% 174,5 mężczyźni 1086,3 31,2% 2180,5 35,9% 200,7 kobiety 2397,6 68,8% 3897,4 64,1% 162,6 Analizując zmiany w strukturze płci ludności miast prognoza przewiduje, że tempo wzrostu udziału mężczyzn będzie największe, wyniesie 200,7% (w stosunku do 100% w roku 2002), dla kobiet tylko 162,6%. Podobnie dla ludności wsi tempo wzrostu liczby mężczyzn będzie szybsze (182,2%) niż kobiet (140,2%). Tym samym zmienią się relacje między udziałami mężczyzn i kobiet na korzyść mężczyzn zarówno w przypadku mieszkańców miast, jak i wsi. Przy czym udział mężczyzn na wsi będzie trochę wyższy (o 3,7 pkt proc.) niż w mieście (odpowiednio 39,6% i 35,9%). Tab. 4 Ludność Polski-wieś w wieku 60+/65+ lat (tys. osób) 2030 Kategoria 2002! ) #%2$ /+!'%30 *& $"2 "$%&'"2'!/."&/- *0,0#& 1-' 2002=100 Polska 2281,2 100,0% 3519,1 100,0% 154,3 mężczyźni 764,0 33,5% 1392,3 39,6% 182,2 kobiety 1517,2 66,5% 2126,8 60,4% 140,2 Proces starzenia się ludności będzie także zróżnicowany w zależności od dalszego rozwarstwienia grup ludności starszej, jeżeli porównamy sumaryczna liczbę ludności (mężczyzn i kobiety) w wieku 70 lat i więcej do sumarycznej liczby ludności w wieku w wieku 80.90 i 100 lat i więcej, to okaże się, że według prognozy tempo wzrostu liczby ludności będzie wzrastać w miarę rozpatrywania kolejnych dziesięcioleci. Jeżeli cała populacja ludności Polski w wieku 70 lat i więcej ma wzrosnąć o 193,0%, to populacja osiemdziesięciolatków ma wzrosnąć o 239,3%, dziewięćdziesięciolatków o 267,1%, a osób liczących 100 lat i więcej aż o 541,2%. Z powyższego wynika, że będzie zwiększało się przeciętne dalsze trwanie życia, oraz że będzie ono nabierać coraz większego tempa w miarę podnoszenia się wieku ludności. Jeżeli uwzględnimy w porównaniach populację osób liczących 100 lat i więcej, co należy uznać za wiek sędziwy, którego dawniej dożywały tylko nieliczne jednostki to w zmniejszającej się w dość dużym tempie ogólnej liczby ludności w Polsce grupa stulatków wzrośnie z 1,7 tys. osób w 20002 roku do 9,2 tys. osób w 2030 roku. Wśród tej grupy liczebną przewagę naturalnie będą miały kobiety (90,2% do 9,8%), ale tempo przyrostu kobiet w tym wieku będzie prawie trzykrotnie szybsze niż mężczyzn i pogłębi się w stosunku do 2002 roku niekorzystny stosunek udziału mężczyzn (z 23,5% w 2002 roku do 9,8% w 2030 roku). 388
Tab.5 Liczba ludności Polski w podeszłym wieku w tysiącach Wiek Kategoria 2002 2030 2002 2030 Ogółem 3309,4 100,0% 6385,5 100,0% 100% 193,0% 70 lat i więcej Mężczyźni 1173,5 35,5% 2561,2 40,1% 100% 218,3% Kobiety 2135,9 64,5% 3824,2 59,9% 100% 179,0% Ogółem 3309,4 100,0% 6385,5 100,0% 100% 193,0% 70 lat i więcej Miasta 1928,8 58,3% 4171,3 65,3% 100% 216,3% Wieś 1380,7 41,7% 2214,1 34,7% 100% 160,4% Ogółem 857,9 100,0% 2052,7 100,0% 100% 239,3% 80 lat i więcej Mężczyźni 251,2 29,3% 674,5 32,9% 100% 268,5% Kobiety 606,7 70,7% 1378,1 67,1% 100% 227,1% Ogółem 857,9 100,0% 2052,7 100,0% 100% 239,3% 80 lat i więcej Miasta 485,6 56,6% 1378,3 67,1% 100% 283,8% Wieś 372,4 43,4% 674,7 32,9% 100% 181,2% Ogółem 113,0 100,0% 301,8 100,0% 100% 267,1% 90 lat i więcej Mężczyźni 26,9 23,8% 62,1 20,6% 100% 230,9% Kobiety 86,2 76,2% 239,6 79,4% 100% 278,0% Ogółem 113,0 100,0% 301,8 100,0% 100% 267,1% 90 lat i więcej Miasta 67,2 59,4% 201,9 66,9% 100% 300,0% Wieś 45,9 40,6% 100,1 33,1% 100% 218,1% Ogółem 1,7 100,0% 9,2 100,0% 100% 541,2%,0#& &'-% %/ 100 1-' '",&% -%202 "$%&'"2' lat i więcej Mężczyźni 0,4 23,5% 0,9 9,8% 100% 225,0% Kobiety 1,3 76,5% 8,3 90,2% 100% 638,5% Ogółem 1,7 100,0% 9,2 100,0% 100% 541,2% 100 lat i więcej Miasta 1,1 64,7% 6,4 69,5% 100% 581,2% Wieś 0,6 35,3% 2,9 31,5% 100% 483,3% Starzenie się ludności w Polsce będzie miało zróżnicowany przebieg w różnych obszarach kraju. Opublikowana prze GUS prognoza demograficzna pozwala na prześledzenie tego zjawiska w ujęciu terytorialnym województw według podziału administracyjnego kraju w 2003 roku. Zastosowanie podziału według funkcjonalnych grup wieku obejmuje łącznie mężczyzn w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat i więcej. Bezwzględny przyrost liczby ludności w wieku 60+/65+ lat w okresie perspektywy do 2030 roku w poszczególnych województwach będzie się zawierał w granicach od 87,4 tys. osób w woj. opolskim do 499,8 tys. osób w województwie mazowieckim. To bardzo duże zróżnicowanie wynika przede wszystkim ze zróżnicowania ogólnej liczebności populacji poszczególnych województw i tym samym proporcjonalnego udziału liczby osób starszych w roku bazowym prognozy, jak i końcowym 2030 roku.!"#$%&'("')*+,-#(.",/01)2#-33-45/67896:8,;+3,;+;#<=77=>=7?73+"*-@#;#< 389
pięcioletnich porównamy do takiego samego tempa wzrostu dla całej Polski.! "#$%&'()*+,-.+/012134+5$6,,6(7189:;8<:2=0,2=0=$>&99&?&9@9A B3#&99&CD99E Aby uniezależnić się od wartości bezwzględnych populacji poszczególnych województw przygotowano kartogram przedstawiający tempo wzrostu ludności w wieku 60+/65+ lat w latach 2002-2030. Wynika z niego, że najwyższe tempo wzrostu liczby ludności starej będzie występowało w pięciu województwach północno-zachodnich (w granicach 184,8% do 188,7%). Niewiele mniejsze tempo przyrostu będzie występowało w przylegającym do tej grupy województwie kujawsko-pomorskim, co tworzy zwarty blok obejmujący około 1/3 powierzchni Polski. Drugim zwartym obszarem o tempie wzrostu bliskim średniej ogólnopolskiej jest zespół województw wzdłuż południowej granicy państwa rozdzielony tylko niższymi wartościami tempa wzrostu w województwie opolskim. Podobnym tempem wzrostu, co w województwie opolskim będą się charakteryzowały województwa mazowieckie i podlaskie. Najniższym tempem przyrostu ludności starej będą się cechowały województwa łódzkie, świętokrzyskie i lubelskie. Ukształtuje się zatem układ pięciu województw w centralnej i wschodniej części kraju o najmniejszym tempie wzrostu liczby ludności starej. Nieco inny układ terytorialny zarysuje się, gdy przebieg tempa wzrostu ludności starej w odstępach FGHIJKLMJNOPQ RSKNLGIJKTUGVWMGXYZGV fsmojw_zlsknlgijyzugvwmgxyzgv bsij_l\o]pksmojw_zyzunlgsijoghktunlgjxwmgxyzgv [MLG]MS_LSV\_WMGXYZ\MSLKc^MdMSLKX^e [JKTUGVWMGXYZGVLSKTV\O]ZGHYZG]O^MT_`aSO gt_hirm^uyz_jksyzgoghisklmjnopapxyjw_zkkzg]pjklmjnlasokkjvgk^xloks_`kasos_`okkopokik KNOJNPY]PXJWMGXYZGVXaS_SeGV[JaN]Z W tym przypadku województwami, które w ciągu całego okresu perspektywicznego będą miały wyższe tempo wzrostu ludności starej będą: pomorskie, zachodniopomorskie i wielkopolskie, usytuowane w północno-zachodniej części kraju. Jeżeli do tego układu dodamy województwa, które na początku prognozowanego okresu miały tempo wzrostu ludności starej niższe od średniej ogólnopolskiej, a po roku 2010 wyższe od średniej, to ukształtuje się układ 7 województw obejmujący północną i zachodnia cześć kraju (łącznie z województwami wielkopolskim i kujawskopomorskim). Do województw mających w dużej mierze tempo wzrostu ludności starej wyższe od średniej, za wyjątkiem niektórych okresów, gdy wartość ta była niższa od średniej ogólnopolskiej należą 3 województwa Polski południowej (opolskie, śląskie i małopolskie). W województwie rzeszowskim wartość tempa wzrostu przekraczały średnią ogólnopolską raz w górę, raz w dół. W większości badanych przekrojów czasowych będzie miało jednak wartości niższe. Województwa środkowej i wschodniej części kraju będą miały tempo wzrostu ludności starej zawsze poniżej średniej ogólnopolskiej. Wytworzył się więc bardzo czytelny układ przestrzenny, niemal dwubiegunowy, w którym wyraźnie niższym tempem 390
% NS wzrostu charakteryzowały się województwa centralnej i wschodniej części kraju. Na zróżnicowanie terytorialne procesu starzenia się ludności Polski możemy spojrzeć także w kategoriach bardziej zgeneralizowanych, przyjmując podział kraju według kierunków geograficznych, dzieląc kraj na cześć zachodnia i wschodnią. Podstawą będzie arbitralne podzielenie województw kraju na dwie grupy. Do części zachodniej według propozycji autora zaliczono 7 województw: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, opolskie, pomorskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie, do części wschodniej 9 pozostałych. W takim układzie w części zachodniej kraju w 2002 roku skupiło się 2,0 mln osób w wieku 60+/65+ lat, w 2030 roku ma być 3,6 mln, co oznaczało będzie wzrost o 178,5%. W części wschodniej na początku badanego okresu było 3,7 mln osób w wieku poprodukcyjnym, w 2030 ma być 6,0 mln, czyli tempo wzrostu wyniesie 160,0%. Tak więc wschodnia cześć kraju ma i będzie miała w prognozowanym okresie większą liczbę osób w starszym wieku, lecz tempo wzrostu tej grupy ludności będzie szybsze w zachodniej części kraju. ) # ###%!!!"##$#% & '!" ( " ( TAC L5G *+,-./01.234 5;78;: 5778;: 56789: <=>?;@01.23A4BC.D>E//E+F47GHI7;HAJ3/AJ3J>KLGGLMLGNG/O.A2>+PJ>K.BCE+Q8R1.BF./+Q8@2>K.BCE+Q LGGLLGNG 391
!"#! $ $$% & ' '() *+ *') * Ten południkowy podział kraju możemy jednak bardziej uszczegółowić dzieląc województwa na zachodnie (dolnośląskie, lubuskie i zachodniopomorskie), środkowe (kujawsko-pomorskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie) i wschodnie (lubelskie, podkarpackie i podlaskie). W takim układzie terytorialnym najliczniejszą grupę ludności starej skupia i ma skupiać Polska Środkowa odpowiednio 4,1 mln osób w 2002 roku i 6,8 mln w 2030 roku. Najmniejszą liczbę osób starych w 2002 roku skupiały województwa zachodnie, ale w okresie perspektywicznym wysuną się na drugą pozycję z wartością 1,4 mln osób. Niewiele więcej osób starych było w województwach wschodnich, ale przyrost w okresie 30 lat będzie prawdopodobnie mniejszy, by dojść do 1,3 mln osób. Porównując tempo wzrostu liczby ludności w wieku poprodukcyjnym w okresie perspektywicznym, obserwujemy jednokierunkowe wzrastanie od województw wschodnich (156,5%), przez środkowe (166,5%) do zachodnich o najwyższych wartościach (176,8%). W końcu można zaproponować podział o charakterze równoleżnikowym, wyróżniając województwa pasa północnego (podlaskie, pomorskie, warmińskomazurskie i zachodniopomorskie), pasa środkowego (kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie i wielkopolskie) oraz pasa południowego (dolnośląskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, i śląskie). W takim układzie najliczniejszą liczbę osób w wieku poprodukcyjnym gromadzi pas województw środkowych, 2,7 mln osób w 2002 roku i 4,5 mln osób w 2030 roku. Na drugim miejscu plasuje się pas województw południowych z odpowiednimi wartościami 2,1 mln i 3,5 mln osób. Najmniejsze liczebności skupia pas województw północnych, odpowiednio 0,9 mln i 1,6 mln osób. Obraz tempa wzrostu ludności starej w latach 2002-2030 jest mniej zróżnicowany niż w układzie,&' 23' poprzednio opisywanym, ponieważ jest tylko dwudzielny. Wartością 179,7% mają się charakteryzować tylko województwa pasa północnego. Pozostałe województwa maja mieć tempo wzrostu w granicach 162-164%, to jest poniżej średniej ogólnopolskiej. Na podstawie materiałów prognozy demograficznej GUS na lata 2002-2030 można stwierdzić stały systematyczny wzrost liczby ludności w wieku 60+/65+ lat w Polsce, jak i w poszczególnych województwach, mimo, że w tym czasie zmniejszać się będzie ogólna liczba ludności kraju. Tempo wzrostu liczby ludności w wieku 60+/65+ lat w okresie perspektywicznym będzie większe w miastach (174,5%) niż na wsi (154,3%). Stąd zmieni się 392
w okresie perspektywicznym proporcja między liczbą ludności miast i wsi. Zwiększy się z 60,4% do 63,3% udział ludności starej mieszkającej w miastach. Z prognozy demograficznej wynika, że będzie się zwiększało dalsze przeciętne trwanie życia i będzie to zróżnicowany proces w miarę coraz to wyższych grup wieku. Jeżeli porównamy grupy ludności w wieku 70+, 80+, 90+, 100+ lat to według prognozy populacja w wieku 70 lat i więcej ma wzrosnąć o 193,0%, w wieku 80+ lat o 239,3%, wieku 90+ lat o 267,1%, w wieku 100 lat i więcej o 541,2%. Przyrosty liczby ludności w wieku 60+/65+ lat w poszczególnych województwach będą zróżnicowane i uzależnione od ogólnej liczebności populacji danego województwa. Tempo wzrostu ludności w wieku poprodukcyjnym w latach 2002-2030 będzie mocno zróżnicowane od 147,2% w województwie łódzkim, do 188,7% w województwie lubuskim, przy średniej 166,5%. Najniższe wartości tempa wzrostu ludności starej będą występowały w województwach środkowej części kraju, najwyższe w województwach północnozachodnich. Tempo wzrostu ludności starej zawsze powyżej średniej ogólnopolskiej będzie występowało tylko w 3 województwach północno-zachodnich. Zawsze poniżej średniej ogólnopolskiej w 5 województwach środkowej i wschodniej części kraju. Ale zdecydowana większość województw w badanych pięcioletnich przekrojach czasu miała wzrosty tempa powyżej średniej ogólnopolskiej. Zróżnicowanie terytorialne ludności w wieku 60+/65+ lat w podziale południkowym na część zachodnia i wschodnią kraju wykazuje większą współcześnie i w perspektywie liczbę ludności w części wschodniej. Natomiast tempo zmian będzie większe w części zachodniej (178,5%) niż w części wschodniej (160,0%). W trójdzielnym podziale południkowym kraju, ze względu na większą liczbę województw w części środkowej, tam jest obecnie i ma być w perspektywie największa liczba ludności w wieku poprodukcyjnym. Najmniej natomiast w części wschodniej. Tempo wzrostu ludności starej w trójdzielnym podziale kraju będzie wzrastało od wartości najmniejszych w pasie województw wschodnich (156,6%) przez województwa środkowe o wartościach takich samych jak średnia ogólnopolska, do wartości najwyższych (176,8%) w pasie województw zachodnich. Zróżnicowanie przyrostu liczby ludności starej w układzie równoleżnikowym najwyższe wartości notuje obecnie i w perspektywie w pasie województw środkowych, najmniejsze w pasie województw północnych. Tempo wzrostu ludności starej w układzie równoleżnikowym jest dwudzielne, najwyższe będzie w województwach północnych (179,7%). W pozostałych dwóch pasach środkowym (162,4%) i południowym (164,3%) niższe nawet od średniej ogólnopolskiej wynoszącej 166,5%. Wykazanie terytorialnego zróżnicowania procesu starzenia się ludności w Polsce może mieć znaczenie praktyczne w różnych dziedzinach planowania społeczno gospodarczego. Ponieważ tempo starzenia się ' %" 0" populacji i jej liczebność będą różne w poszczególnych częściach kraju i województwach stwarzać będą odmienne zadania do realizacji w tych dziedzinach. s Główny Urząd Statystyczny, 2004, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i opracowania statystyczne, ZWS GUS, Warszawa, 172 393
Sławomir Kurek Akademia Pedagogiczna w Krakowie!"#$%&'% Starzenie się populacji jest jednym z najważniejszych procesów demograficznych zachodzących we współczesnym świecie. Jednak jego obecne i przewidywane tempo jest zróżnicowane przestrzennie i jest odzwierciedleniem trendów w zakresie rodności, umieralności i migracji. Zjawisko starzenia się ludności, może być konsekwencją zarówno spowolnienia wzrostu udziału młodej populacji jak i przyspieszenia przyrostu ludności starszej. To pierwsze jest zwykle spowodowane spadkiem poziomu płodności i rodności i zwane starzeniem od podstawy piramidy wieku, natomiast to drugie jest rezultatem szybszego spadku umieralności wśród ludności starszej niż młodszej i określane jest często jako starzenie się od wierzchołka piramidy. Migracje z kolei, mogą przyczyniać się do postarzania ludności danego obszaru w przypadku ujemnego salda migracji oraz do odmładzania przy dodatnim saldzie migracji, jako że migrują głównie ludzie młodzi. Niemniej jednak, jeśli napływ ludności ma charakter falowy, ograniczony do stosunkowo krótkiego okresu czasu, może to przyspieszyć proces starzenia się ludności, gdy osiągną oni wiek emerytalny [Ageing Population, 2004; Avramov and Maskova, 2003; Grundy, 1996; Kinsella, Philips 2005]. Starzenie się społeczeństw postrzegane jest jako bezpośrednia konsekwencja przejścia demograficznego, polegającego na spadku płodności i umieralności [Frątczak, 2002; Mirkin, Weiberger, 2001; Reher 2004]. Niektórzy badacze [Coleman 2002; Van de Kaa, 1987] wyróżniają tzw. drugie przejście demograficzne, w którym poziom płodności spada poniżej poziomu gwarantującego zastępowalność pokoleń i związane jest ze zmianą norm kulturowych i społecznoobyczajowych (spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby rozwodów, odkładanie urodzeń, wzrost liczby aborcji). Według tej teorii poziom umieralności przewyższa często poziom urodzeń, co może prowadzić do gwałtownego przyspieszenia procesu Słowa kluczowe: starzenie się ludności, prognozy demograficzne, zróżnicowanie przestrzenne, powiaty starzenia się ludności w przyszłości. W fazie drugiego przejścia demograficznego kraje Europy Zachodniej znajdują się od lat 1960., odkąd zaobserwowano gwałtowny spadek płodności, po okresie kompensacji powojennej (tzw. baby-boom). W Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej podobne przemiany zanotowano od początku lat 1990. związane z transformacją polityczno-gospodarczą. Biorąc pod uwagę bieżące trendy w zakresie przemian demograficznych, należy stwierdzić, że proces starzenia się ludności będzie się pogłębiał w przyszłości, a na jego przyspieszenie zasadniczy wpływ będzie mieć osiągnięcie wieku starości demograficznej przez liczne roczniki z powojennego wyżu. Ponadto, starzeć się będzie także subpopulacja osób starszych [Szukalski, 2004], z wzrostem udziału ludności w podeszłym wieku (np. powyżej 85 lat). Migracje będą dodatkowym czynnikiem stymulującym bądź hamującym postęp starzenia się populacji i różnicować go regionalnie. Celem niniejszego opracowania jest określenie przestrzennego zróżnicowania procesu starzenia się ludności w przyszłości na podstawie prognoz demograficznych GUS do roku 2030, sporządzonych w układzie powiatów. Na podstawie powszechnie stosowanych w literaturze przedmiotu miar starości demograficznej [Długosz, 1997; Kurek, 2001], określono zróżnicowanie poziomu badanego zjawiska w 2030 r. w 379 powiatach Polski i jego dynamiki w okresie 2002-2030. Ponadto podjęto próbę przeprowadzenia typologii starzenia się ludności w układzie statycznym i dynamicznym. Prognozy ludności Polski na lata 2003-2030, opracowane przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie opierają się na następujących ogólnych założeniach: trwający od kilkunastu lat spadek rozrodczości jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy w coraz większym stopniu kolejnych roczników młodzieży, 394
w najbliższych latach należy liczyć się z dalszym spadkiem współczynnika dzietności, z obecnej średniej 1,25 dziecka na kobietę do około 1,1 w 2010 r., po czym w latach 2010-2020 można oczekiwać niewielkiego wzrostu dzietności do wartości około 1,2, w dalszym ciągu będzie następował spadek umieralności i wzrost przeciętnej długości życia, w najbliższych latach wzrośnie nieco skala migracji zagranicznych, stąd zwiększy się nieznacznie ujemne saldo migracji, z obecnych kilkunastu tysięcy osób rocznie do 24 tysięcy osób około 2010 r. około 2010 r. nastąpi wzrost mobilności przestrzennej ludności (w wyniku spodziewanego wzrostu gospodarczego po wejściu do UE) i w ciągu następnych 10 lat wskaźnik migracji wewnętrznych () $' +2 " 1-'#%+ *"'-$&%4!( powróci do wielkości z początku lat 1990, w migracjach między miastem i wsią kontynuowana będzie występująca od kilku lat przewaga przemieszczeń na wieś, związana ze zjawiskiem suburbanizacji. Aktualna sytuacja w zakresie poziomu starości demograficznej jest ogólnie znana, z ciągle istniejącym podziałem na młodsze ziemie zachodnie i północne oraz starsze obszary Polski środkowej i wschodniej [Kurek, 2004a; 2004b]. Niemniej jednak, większą dynamiką procesu starzenia się charakteryzują się te pierwsze, zwłaszcza region Sudetów. W układzie miasto-wieś najbardziej zaawansowanym stopniem starości charakteryzują się obszary wiejskie, natomiast w układzie dynamicznym najszybciej starzeją się duże miasta. Jak zatem sytuacja będzie się kształtować w 2030 r.? Najwyższym udziałem ludności w wieku 65 lat i więcej cechować się będą powiaty grodzkie, a maksymalne wartości będą przekraczać 30% (Sopot 32,0, Jelenia Góra 31,3, Sosnowiec 30,9, Świnoujście 30,2). Ogółem, na 35 powiatów o najwyższych udziałach tej grupy ludności, wystąpią tylko dwa powiaty ziemskie (wałbrzyski 29,1% oraz hajnowski 29,0%). Z kolei powiaty ziemskie będą obszarami o najniższych udziałach ludności starszej, a do relatywnie najmłodszych demograficznie będą należeć powiaty nowosądecki (17,3%), limanowski (17,6%) oraz kartuski (17,7%). Powiaty te położone są w regionach charakteryzujących się obecnie dużą prężnością demograficzną, o najwyższych wskaźnikach przyrostu naturalnego (Małopolska i Kaszuby). W układzie przestrzennym w 2030 r., w porównaniu z obecnym zróżnicowaniem poziomu starości, sytuacja ulegnie zasadniczej zmianie. Najwyższym stanem zaawansowania starości demograficznej charakteryzować się będą obszary Polski południowo-zachodniej i południowej (Sudetów i Górnego Śląska), ponadto Polski północno-zachodniej, środkowej oraz północnowschodniej (ryc. 1). $%!'#$!' $!(#$$!$ $$!"#$"!$ $"!"#$&! $&!$#$'!&!"#$%!& $'!'#$ $!&#"$!% Podobna sytuacja wystąpi w zakresie indeksu starości demograficznej, z najwyższymi wartościami obserwowanymi w powiatach grodzkich, a najniższymi w powiatach ziemskich. Najbardziej znamiennym jednak będzie fakt, iż we wszystkich powiatach wartość tego wskaźnika przekroczy 100 (tzn. udział ludności w wieku 65 lat i więcej przewyższy odsetek dzieci w wieku 0-14 lat). Najwyższe wartości tego wskaźnika będą przekraczać 300, a więc relacja pomiędzy ludnością starszą a dziećmi będzie jak 3:1, a w niektórych powiatach nawet prawie 4:1 (Sopot 393, Sosnowiec 380, Jelenia Góra 348, Kielce 337, Łódź 336). Do powiatów o najniższych wartościach tego indeksu zaliczać się będą wspomniane już wyżej jednostki (powiat limanowski 104, nowosądecki 105 oraz kartuski 108). Przestrzenny rozkład indeksu starości demograficznej będzie bardzo podobny do rozkładu procentowego ludności starszej (ryc. 2). 395
ss #$!$ $"" #! ""!"# " %/&"+'3" "#$ ( -%202 "$%&'"2',0#& 1-'# 30 Miasta na prawach powiatu charakteryzować się także będą najwyższą dynamiką procesu starzenia się ludności, mierzoną punktowymi zmianami udziału ludności w wieku 65 lat i więcej, indeksu starości, jak i wskaźnika starzenia się demograficznego (W sd ). We wszystkich przypadkach wartości tych wskaźników będą dodatnie, co potwierdza postępujący proces starzenia się populacji poszczególnych powiatów. W przypadku zmian udziału ludności w wieku 65 lat i więcej, najwyższymi wartościami charakteryzować się będą miasta o dominującej funkcji przemysłowej, do których w latach 1970. i 1980. intensywnie napływali ludzie młodzi do rozwijanego wówczas przemysłu wydobywczego (węgla kamiennego), przemysłu elektromaszynowego czy przetwórstwa siarki (Żory wzrost o 23,3 pkt. proc., Jastrzębie-Zdrój i Tychy 19,4, Tarnobrzeg 19,3). Wysoką dynamiką starzenia się ludności charakteryzować się będą także miasta na prawach powiatu, które straciły funkcję stołeczne województw po zmianie podziału administracyjnego Polski w 1999 r. Będą to m. in. Łomża, Zamość, Konin, Suwałki, Ostrołęka (wartość wskaźnika W sd powyżej 25). Na tym tle nieco korzystniej będzie się przedstawiać sytuacja największych ośrodków, do których według prognoz GUS pomimo znacznego spadku płodności będą migrować młode osoby, co relatywnie spowolni dynamikę badanego procesu. Wartość wskaźnika W sd w tych miastach będzie się kształtować grubo poniżej wartości maksymalnych (30,4) w Warszawie 13,2, w Krakowie i Łodzi 16,4, we Wrocławiu 16,3, Poznaniu 17,7 oraz Gdańsku 18,9. Spośród powiatów ziemskich największą dynamikę starzenia się ludności notować będą powiaty lubiński (24,6) oraz głogowski (24,4), a więc obszary przemysłowe, związane z górnictwem i przetwórstwem miedzi. Najniższe wartości W sd wystąpią w powiatach ziemskich otaczających powiaty grodzkie, ale te średniej wielkości (skierniewicki 9,8, łomżyński i siedlecki 10,1, zamojski 10,7 i suwalski 11,1). Większą dynamiką starzenia charakteryzować się będą strefy podmiejskie największych ośrodków (np. warszawski zachodni 16,9, krakowski 14,9, łódzki wschodni 16,2), mimo iż obecnie obserwuje się tam wysokie wskaźniki &'()*+',-./0-s2-345,/-s/6789,:;(/<=<s0->,/0-?s9 <7-2-(@ABBACAB*B salda migracji. W układzie przestrzennym obszary o wysokich wartościach wskaźnikach Wsd zaznaczą się w Polsce północnej, zachodniej oraz południowo-zachodniej, podczas gdy relatywnie mniejsza dynamika badanego zjawiska wystąpi w Polsce środkowej i wschodniej (ryc. 3). DEFGHIEJ HIEKGHJEL HJEHGHKEM HKEIGHNEH HNEMGHNED 0#& HFELGHFED HDELGMHEM MHEIGILEO 1P! #%2$ /+!'%30 Jak już wspomniano, subpopulacja ludzi starszych będzie się starzeć sama w sobie wraz ze wzrostem odsetka 85-latków i starszych. Przewiduje się że w Polsce ogółem w okresie 2002-2030 liczba ludności w wieku 85 lat i więcej wzrośnie z 329,5 tys. do 779,6 tys. (o 237%), podczas gdy liczba ludności w wieku 65 396
( lat i więcej z 4888 tys. do 8509 tys. (o 174%). Spowoduje to wzrost odsetka ludności w podeszłym wieku w strukturze 65-latków i starszych z 6,7 do 9,2%. Rozmieszczenie 85-latków i starszych w strukturze całej populacji będzie nierównomierne i należy pamiętać tu o tym, że w 2030 r. do tej grupy wieku ludności należeć będą osoby urodzone w czasie II wojny światowej (w 1945 r. i starsze). Najwyższym odsetkiem ludności w wieku 85 lat i więcej charakteryzować się będą powiaty grodzkie, lecz różnej wielkości (Sopot 4,1%, Katowice 3,4, Bytom 3,3, Gliwice, Zabrze, Bielsko-Biała i Warszawa 3,2) oraz powiaty ziemskie położone na terenie województwa podlaskiego (hajnowski 3,3% i bielski 3,1%). Przestrzennie, wysoki udział tej grupy ludności wystąpi na obszarze Polski południowozachodniej, środkowej i północno-wschodniej, z dwoma biegunami koncentracji na Górnym Śląsku i na Podlasiu (ryc. 4). Największy bezwzględny przyrost odsetka ludności sędziwej wystąpi w miastach na prawach powiatu, a maksymalne wartości tego przyrostu będą obserwowane na Górnym Śląsku (Jastrzębie-Zdrój wzrost o 2,6 pkt. proc., Bytom i Katowice 2,5). Najniższy przyrost wystąpi w powiatach: białobrzeskim, grodziskim, leszczyńskim, makowskim i konińskim (o 0,5 pkt. proc.). Układ przestrzenny tego przyrostu będzie dość zróżnicowany, z koncentracją wysokich wartości w Polsce północnowschodniej, północno-zachodniej i południowozachodniej (ryc. 5).! " #$ %& '! "& )*+,-./01213450163734289+0::0;<3=-71>0:0?+;@ :71>1+ABCCBDBCEC RSTUV FGHIFGJ FGK LGF LGL LGMILGN,W/ LGOILGP LGQILGK MGFIMGP, *'"2 "$%&'"2',0#& 1-'X+% #"."#"Y '!/&'3' Aby przedstawić syntetyczny obraz struktur wieku ludności, podjęto próbę przeprowadzenia typologii powiatów na podstawie prognoz dla 2030 r. Jako metodę grupowania obiektów przyjęto metodę taksonomiczną Warda [Grabiński i in., 1989; Kurkiewicz i in., 1991; Nowak, 1990; Pociecha i in., 1988]. Do grupowania wzięto pod uwagę udziały ludności w 5-letnich grupach wieku od 0-4 lat do 85 lat i więcej włącznie. Efektem końcowym była typologia statyczna (dla 2030 r.) oraz dynamiczna (dla zmian w okresie 2002-2030). Przyjęto podział badanych obiektów na 8 grup (przy poziomie miernika odległości d=32 dla roku 2002 oraz d=16 dla roku 2030). Następnie uszeregowano wydzielone typy od najstarszego do najmłodszego na podstawie indeksu starości (typologia statyczna) oraz wskaźnika W sd (typologia dynamiczna tab. 1). W 2030 r. w typie A (o najwyższym stanie zaawansowania starością demograficzną ryc. 6) znajdą się powiaty grodzkie, największe ośrodki miejskie (w tym Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań, Wrocław, Szczecin i Trójmiasto). W miastach tych postępujący spadek płodności oraz ujemne saldo migracji doprowadzi do gwałtownego postarzenia ludności i w konsekwencji do depopulacji. 397
# & %!" " $ $ 13, 4 '(')( *'-). //)2.2).(). *+)' /)0 0)0.)( 2).!" 675 -')+ - ). *0)- +)/ +)+ )0 8 9: 6 ; Typ B (o bardzo wysokim stanie zaawansowania starością demograficzną) będzie reprezentować większość pozostałych miasta na prawach powiatu (ośrodki średniej wielkości) oraz jednostki położone w Sudetach, w otoczeniu konurbacji górnośląskiej, aglomeracji łódzkiej i warszawskiej. Region Sudetów jako obszar depopulacyjny zaczął się wyróżniać już od lat 1980., a czynnikiem pogłębiającym negatywne procesy demograficzne był upadek przemysłu wydobywczego w rejonie Wałbrzycha i wzrost bezrobocia. Obszary podmiejskie wielkich aglomeracji będą przejmować wzorce płodności charakterystyczne dla obszarów wielkomiejskich, a ponadto będą one celem migracji osób w starszym wieku z miast, co również doprowadzi do wysokiego poziomu starości demograficznej. W tej grupie znalazły się także obszary rolnicze, położone peryferyjnie w stosunku do większych ośrodków, które obecnie charakteryzują się zaawansowaną starością i mimo spadku tempa starzenia się, pozostaną w czołówce rankingu w zakresie badanego zjawiska (obszary województwa świętokrzyskiego). Do typu C zaklasyfikowano powiaty położone na terenie Opolszczyzny, na Pogórzu Sudetów oraz także w strefie podmiejskiej innych ośrodków (Wrocławia, Poznania, Białegostoku). Ponadto w grupie tej znalazły się 3 powiaty grodzkie, o liczbie ludności nie przekraczającej 100 tysięcy (Biała Podlaska, Suwałki i Ruda Śląska), a także niektóre obszary położone peryferyjnie. W typie D wystąpią powiaty położone głównie w zachodniej i północno-zachodniej części kraju, które do tego czasu zatracą charakter najmłodszych demograficznie, co jeszcze dzisiaj można zaobserwować. Typ E reprezentować będą jednostki północno-wschodniej i południowo-wschodniej części kraju, z których zahamowany został odpływ ludności młodej do miast, ze względu na trudną sytuację na rynku pracy. Kolejną grupę jednostek podobnych w zakresie struktur wieku stanowić będą powiaty położone we Wielkopolskie, na <=>?@A=BCDCEFGsIGI=>JKGsILMNIMLOFPNMDMQKCR>FOLCNMSTUT Kujawach i Podkarpaciu (typ F). Relatywnie młodymi strukturami wieku ludności (typy G i H) charakteryzować się będą obszary środkowo-północnej i południowej części kraju, o wysokich dzisiaj wskaźnikach przyrostu naturalnego (zwłaszcza regiony Kaszub i południowej Małopolski). VWXYZ[\]^_` abcdefbghihjklmbnlokcpnlsrsturtsvkwutitmnhxck plilrlyzzy{yz z }~ ƒ Typologia dynamiczna przewidywanego procesu starzenia się ludności ukazuje wyraźne różnice pomiędzy powiatami grodzkimi a ziemskimi oraz, 398
w układzie przestrzennym, pomiędzy Polską północnozachodnią a środkowo-wschodnią (ryc. 7). Największą dynamiką starzenia się (typ A) charakteryzować się będą powiaty grodzkie średniej wielkości oraz powiaty do których w latach 1980. intensywnie migrowali ludzie młodzi do rozwijających się ośrodków przemysłowych (np. powiat lubiński i głogowski). W badanym okresie czasu wejdą oni w grupę starszego wieku, zwiększając znacznie poziom starości tych obszarów. W typie B znalazły się wszystkie duże miasta na prawach powiatu, które już dzisiaj charakteryzują się wysokim zaawansowaniem starością demograficzną. Typ C, najliczniejszy, reprezentują powiaty znajdujące się na obszarach Warmii i Mazur, Pomorza oraz Polskich Zachodniej i Sudetów. Są to regiony, które od czasów powojennych do chwili obecnej były uważane za młode demograficznie, lecz w najbliższych latach charakteryzować się będą większą dynamiką badanego zjawiska od pozostałych części kraju. W typie D zanotowano powiaty będące w otoczeniu jednostek typu C, natomiast typ E wystąpił na obszarze Opolszczyzny i Górnego Śląska oraz ) #20+!"&'% Polski centralnej. Relatywnie niższą dynamiką starzenia wykażą się obszary Polski południowo-wschodniej (typ F) oraz Polski środkowej i Podlasia (typ G), natomiast najniższą dynamiką charakteryzować się będą tereny Polski środkowo-wschodniej. Analiza wykazała, iż w okresie 2002-2030 proces starzenia się ludności będzie postępował we wszystkich powiatach. Według prognoz GUS, w badanym okresie czasu zmieni się tradycyjny układ na młodsze demograficznie ziemie północno-zachodnie i starsze tzw. ziemie dawne. W 2030 r. najwyższym stanem zaawansowania starością demograficzną będą charakteryzować się powiaty grodzkie oraz obszary Polski północno-wschodniej, środkowej, południowozachodniej i północno-zachodniej. W miastach na prawach powiatu na taką sytuację złoży się z jednej strony dalszy spadek płodności oraz proces depopulacji, związany z odpływem ludności na tereny podmiejskie. Z kolei obszary Sudetów czy Górnego Śląska, przeżywające trudności gospodarcze związane z restrukturyzacją przemysłu ciężkiego są i prawdopodobnie nadal będą obszarami odpływowymi, podobnie jak peryferyjnie położone powiaty Polski północno-wschodniej, charakteryzujące się niską aktywnością ekonomiczną. Obszary Polski północnej i zachodniej wraz z powiatami grodzkimi będą cechować się wyższą dynamiką procesu starzenia się ludności, co w konsekwencji doprowadzi do zróżnicowanego obrazu starości demograficznej w porównaniu z aktualną sytuacją. W strukturze populacji osób starszych zwiększy się udział ludności w wieku sędziwym, a największy jej przyrost wystąpi na obszarze Górnego Śląska i Podlasia. Zastosowana taksonomiczna metoda Warda pozwoliła wydzielić grupy typologiczne, obejmująca obiekty najbardziej do siebie ' %" 0" podobne z punktu widzenia cech przyjętych do analizy. Wyniki uzyskane tą metodą potwierdziły regionalne zróżnicowanie procesu starzenia się ludności, uzyskane na podstawie mierników cząstkowych. Ageing Population, 2004 [w:] Regions: Statistical Yearbook 2004, Eurostat, European Communities Avramov D., Maskova M., 2003, Active ageing in Europe, Population Studies, No 41, Vol. 1, Council of Europe Coleman D. A., 2002, Populations of the Industrial World A Convergent Demographic Community?, International Journal of Population Geography, nr 8, 319-344 Długosz, Z. 1997, Stan i dynamika starzenia się ludności Polski, Czasopismo Geograficzne, 68(2), 227-232 Frątczak E., 2002, Proces starzenia się ludności Polski, Studia Demograficzne, nr 2 (142), 3-28 Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1989, Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społecznogospodarczych, PWN, Warszawa Grundy E., 1996, Population Ageing in Europe [w:] Coleman D. (red.), Europe s Population in the 1990s, Oxford University Press, 267-295 GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2006, dane dostępne na stronie internetowej www.stat.gov.pl w dniu 16.03.2006 Jackson S., Age concern? The Geography of Greying Europe, 2000, Geography, vol. 85, No 4, 366-369 Kinsella K., Phillips D. R., 2005, Global Aging: The Challenge of Success, Population Bulletin, 60 no 1, 3-40 Kurek S., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia się ludności w świetle literatury problemu, Studia Demograficzne, nr 1 (139), 97-113 Kurek S., 2004a, The spatial distribution of population ageing in Poland in the years 1988-2001, Bulletin of Geography, no 2, 65-76 Kurek S., 2004b, Ruch naturalny i migracje a proces starzenia się ludności w Polsce [w:] Kowaleski J. T., Szukalski P. (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia. Wyd. UŁ, Łódź, 19-29 399
Kurkiewicz J., Pociecha J., Zając K., 1991, Metody wielowymiarowej analizy porównawczej w badaniach rozwoju demograficznego, SGH, ISiD, Warszawa Mirkin B., Weinberger M. B., 2001, The Demography of Population Ageing in Population Ageing and Living Arrangements of Older Persons: Critical Issues and Policy Responses, Population Bulletin of the United Nations, Special Issue, Nos. 42/43, 41-58 Nowak E., 1990, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K., 1988, Metody taksonomiczne w badaniach społecznoekonomicznych, PWN, Warszawa Reher D. S., 2004, The Demographic Transition Revisited as a Global Process, Population, Space and Place, nr 10, 19-41 Szukalski P., 2004, Osoby sędziwe w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Prace Instytutu Ekonometrii i Statystyki UŁ, nr 142, seria A, 33 s. Van de Kaa, D. J., 1987, Europe s Second Demographic Transition, Population Bulletin, Vol. 42, No.1, March, Population Reference Bureau: Washington, D.C., 59 s. Van de Kaa D. J., 2003, The idea of a second demographic transition in industrialized countries, The Japanese Journal of Population, No. 1, Vol. 1., s. 33 (artykuł dostępny na stronie internetowej www.ipss.go.jp/webjad/webjournal.files/population/2003_4/ Kaa.pdf) Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2005-2006 jako projekt badawczy. 400
!"#$%&'(& Słowa kluczowe: starzenie się ludności, Pomorze Koniec XX wieku i początek XXI to lata głębokich zmian w procesach demograficznych Polski. Proces transformacji społecznej, który wcześniej zachodził w krajach Europy Zachodniej, dotarł także do Polski. Zmiany te były widoczne już wcześniej, ale uległy one przyspieszeniu w ostatnich latach. Oznakami tych przemian są zmiany zachodzące w podstawowych procesach demograficznych urodzeniach, zgonach, tworzeniu i rozpadzie rodzin. Głównym czynnikiem powodującym zmiany w podstawowych strukturach społecznych są urodzenia. Celem opracowania jest określenie wpływu spadku urodzeń na proces starzenia się ludności Polski i terenów nadmorskich Polski. Zakres czasowy analizy obejmuje lata 1975-2004, tj. okres przypadający przed transformacją społeczno gospodarczą, jak i po niej. Nowy podział administracyjny kraju nie zmienił sytuacji, utrwalił jedynie tendencje zaobserwowane na terenie Polski i Pomorza w latach poprzednich. Postępujący spadek urodzeń zmniejsza liczbę dzieci w Polsce, a tym samym powiększa udział populacji w starszym wieku. Proces starzenia się populacji objął cały kraj, ale cechuje go zróżnicowanie regionalne, przebiega on odmiennie w miastach i na wsi. Również teren Pomorza, uznawany jeszcze niedawno za obszar młody demograficznie, przechodzi gwałtowne zmiany w kierunku starzenia się struktury ludności. Jest wiele przyczyn, które wpływają na kształtowanie omawianych procesów demograficznych. Do głównych czynników wpływających na rozwój procesów społecznych można zaliczyć: trudności na rynku pracy, zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny, rosnący Małgorzata Guzińska Zespół Kolegiów Nauczycielskich w Koszalinie )*#$&+,!$%&-#!.&//0#%&'(#/(12,$'!3.( poziom wykształcenia, brak w polityce społecznej działań wzmacniających pozycję rodziny w polskim społeczeństwie. Struktura ludności w Polsce po II wojnie światowej ukształtowała się pod wpływem ogromnych strat ludności, jak również w wyniku powojennych procesów migracyjnych (szczególnie na ziemiach północnych i zachodnich). Okres powojennych przemieszczeń związany był z jednej strony z wysiedleniem z tych rejonów ludności niemieckiej, z drugiej zaś strony natomiast z napływem na te tereny młodej ludności polskiej. Po wojnie do końca lat 1950. notowano w Polsce dużą liczbę urodzeń, po czym w latach sześćdziesiątych liczba ta gwałtownie spadła. Następstwem tych powojennych wyżów i niżów demograficznych są okresowo występujące wzrosty i spadki urodzeń, które miały istotny wpływ na kształtowanie się struktury ludności według wieku. Wzrost liczby ludności zamieszkałej na terenie Pomorza zaobserwować można było do połowy lat 1980. Jednak już po tym okresie, podobnie jak w całej Polsce, następuje systematyczny spadek przyrostu naturalnego, który został uwarunkowany przede wszystkim zjawiskami kryzysowymi w polskiej gospodarce. Z roku na rok odnotowywano malejący wskaźnik przyrostu naturalnego, a od 1998 r w miastach notujemy już ujemny przyrost naturalny. W ciągu ostatnich trzydziestu lat przyrost naturalny w Polsce zmalał z poziomu 346.876 w 1975 r do wartości ujemnej w 2004 r 7.391. Wieś przyjmuje jeszcze wartości dodatnie, ale z roku na rok wartość tego wskaźnika i tam spada (tab. 1). 401
Tab. 1 Przyrost naturalny według województw w latach 1975-2004 Lata Województwa 1975 1980 1985 1990 1995 1998 1999 2004 O 346.876 342.595 296.118 157.377 47.025 20.265 Polska M 169.938 190.215 158.083 68.651 9.375-5.262 X X W 176.938 152.380 138.035 88.726 37.650 25.527 Szczecińskie Koszalińskie Słupskie Gdańskie Pomorskie Zachodniopomorskie O M W O M W O M W O M W O M W 11.844 7.722 4.122 6.498 3.242 3.256 5.805 2.419 3.386 15.471 10.322 5.149 11.330 7.793 3.537 6.510 3.580 2.930 5.737 2.717 3.020 14.679 9.888 4.791 8.719 5.775 2.944 5.722 2.974 2.748 5.521 2.344 3.177 13.272 8.016 5.256 4.481 2.485 1.996 3.525 1.584 1.941 3.592 1.342 2.250 7.328 3.054 4.274 1.782 804 978 2.146 1.019 1.127 2.021 612 1.409 4.056 1.028 3.028 933 16 917 1.256 542 714 1.428 368 1.060 3.084 385 2.699 X X X X X X O M W X X X X X X O- ogółem, M- miasto, W- wieś, Źródło: Rocznik demograficzny 1975, 1980, 1985, 1990, 1995, 1998, 1999, 2005, GUS Warszawa X X X X 5.198 807 4.391 1.714 39 1.675 X X X X 4.523 887 3.636 677-371 1.048 W latach 1975-1998 odnotowano najwyższy spadek przyrostu naturalnego na terenie byłego województwa szczecińskiego ponad 92 %, a najmniejszy na terenie byłego województwa słupskiego około 75 %. W pozostałych dwóch województwach odnotowano spadek przyrostu o około 80 %. Natomiast według nowego podziału administracyjnego na terenie województwa zachodniopomorskiego sytuacja również przedstawiała się podobnie, jak średnio w kraju przyrost naturalny gwałtownie maleje, a na terenach miejskich od kilku już lat przyjmuje wartości ujemne. Sytuacja demograficzna województwa pomorskiego jest znacznie lepsza niż innych regionów kraju. Województwo pomorskie odnotowuje wciąż dodatni przyrost naturalny. Szczególnie na wsi nadwyżka urodzeń nad zgonami wynosi 3.636 osób. Wskaźnik dla tego województwa jest prawie najwyższy w kraju. Do połowy lat 1980. kraje Europy Zachodniej zazdrościły nam liczby urodzeń. W 1975 r urodziło się w Polce 643,8 tys. dzieci. Po prawie 30 latach liczba urodzeń zmalała by w 2004 r osiągnąć poziom 356,1 tys. urodzeń. Odnotowano zatem spadek urodzeń w Polsce o ponad 40 %. Sytuacja na terenie dwóch nadmorskich województw wygląda nieco korzystniej. Odnotowano w ostatnim ćwierćwieczu spadek urodzeń o około 17%. Rodzi się z roku na rok coraz mniej dzieci. W 2004 r na terenie Pomorza urodziło się 38,8 tys. dzieci, a jeszcze pięć lat wcześniej przybyło ich 40,6 tys. W ciągu ostatnich pięciu lat odnotowano na tym terenie spadek urodzeń o 5%. Wynika zatem, że spadek urodzeń uległ gwałtownemu przyspieszeniu w ostatnich latach. Dla porównania analizując w tym samym okresie tj. 1975-2004 r strukturę ludności według wieku odnotowano na terenie Pomorza wzrost najstarszej grupy wieku o ponad 40%. W wyniku zachodzących zmian demograficznych od 1989 r nie ma już w Polsce mowy o prostej zastępowalności pokoleń. Aby ją zapewnić, współczynnik dzietności powinien wynosić co najmniej 2,1. W początkowym okresie analizy współczynnik dzietności w Polsce wynosił 2,27. W mieście jego poziom był już nieco niższy i wynosił 1,77. Na wsi jednak jego wartość była o wiele wyższa od średniej krajowej i wynosiła 3,18. W ostatnich latach średni współczynnik dzietności w Polsce obniżył się do poziomu 1,23. Oznacza to, że na jedną kobietę będącą w wieku 15-49 lat przypada średnio nieco ponad jedno dziecko. Jeszcze niedawno wspomniana już wcześniej wieś ratowała statystyki, jednak obecnie również kobiety zamieszkałe na wsi nie chcą mieć dużo dzieci, współczynnik wynosi tam 1,4 punktu (tab. 2). 402
Tab. 2 Współczynnik dzietności kobiet wg województw w latach 1975-2004 Województwa 1975 1980 1985 1990 1995 1998 1999 2004 TFR WDG TFR WDG TFR WDG TFR WDG TFR WDG TFR WDG TFR WDG TFR WDG Polska O M W 2,270 1,770 3,180 2,168 2,103 2,239 2,276 1,928 2,908 1,978 1,994 1,959 2,329 2,045 2,817 1,776 1,741 1,821 2,039 1,768 2,483 1,405 1,308 1,536 1,611 1,401 1,958 1,122 1,042 1,231 1,431 1,251 1,730 1,054 0,976 1,164 1,366 1,201 1,640 1,002 0,931 1,102 1,230 1.120 1,400 0,980 0,950 1,030 Szczeciń O M W Koszaliń O M W Słupskie O M W Gdańskie O M W Pomorskie O M W Zachodn. O M x 3,143 3,014 3,436 x 3,188 3,045 3,351 x 3,500 3,205 3,764 x 2,742 2,593 x 2,636 2,592 2,743 x 2,874 2,811 2,957 x 3,105 2,993 3,216 x 2,294 2,158 2,709 2,194 2,072 2,515 2,378 2,107 2,819 2,581 2,211 3,043 2,311 2,085 3,044 2,109 2,022 2,329 2,437 2,256 2,704 2,798 2,426 3,228 2,056 1,833 2,784 1,910 1,706 2,503 2,121 1,833 2,599 2,275 1,910 2,729 2,046 1,786 2,805 1,523 1,401 1,845 1,823 1,603 2,173 2,034 1,716 2,407 1,553 1,298 2,426 1,536 1,394 1,978 1,713 1,503 2,092 1,740 1,452 2,097 1,638 1,445 2,200 1,201 1,125 1,406 1,499 1,393 1,660 1,589 1,324 1,913 1,319 1,104 2,082 1,334 1,196 1,761 1,430 1,279 1,702 1,538 1,309 1,822 1,494 1,316 2,010 1,108 1,003 1,415 1,291 1,206 1,423 1,405 1,190 1,665 1,241 1,039 1,946 3,143 x x x x x x x x x x x x 1,460 1,267 1,872 x x x x x x x x x x x x 1,321 1,178 1,650 W O ogółem, M miasto, W wieś Źródło: Rocznik Demograficzny 1976, 1982, 1986, 1991, 1996, 1999, 2000, 2005, GUS, Warszawa x x x x x x x x x x x x x x x x 1,281 1,062 1,811 1,113 1,004 1,347 1,340 1,204 1,619 1,229 1,122 1,463 1,247 1,068 1,687 1,044 0,965 1,220 Spadek współczynnika dzietności odnotowano również na terenie Pomorza. Sytuacja na terenie Pomorza zachodniego wygląda bardzo podobnie do średniej krajowej, zarówno w mieście, jak i na wsi. Jednak w województwie pomorskim współczynniki są bardziej korzystniejsze, region ten zajmuje wysoką pozycję w kraju wśród obszarów o najwyższej płodności i zastępowalności pokoleń. Ogólny współczynnik w 2004r. wynosił tam 1,34. W mieście jego poziom był nieco niższy i wynosił 1,20, ale na wsi był on dużo wyższy od średniej krajowej i wynosił 1,62. Jeszcze mniej korzystnie kształtuje się współczynnik dynamiki demograficznej określający stosunek liczby urodzeń do liczby zgonów w danym okresie. W 1975r. ogólnie dla Polski wynosił on 2,17, a w 2004r. zaledwie 0,98. W województwach nadmorskich, sytuacja jest tylko trochę korzystniejsza niż średnio w kraju. Szczególnie w województwie pomorskim w 2004 r wskaźnik wynosił 1,25. Na wsi wskaźnik ten przyjął o wiele bardziej korzystną wartość 1,69. Analizę natężenia urodzeń, prowadzi się także na podstawie współczynnika urodzeń (tab. 4). Współczynnik ten w ostatnim ćwierćwieczu spadł w Polsce o połowę z poziomu 18,92 do 9,33. W miastach jego poziom był jeszcze niższy 8,73, zaś na wsi kształtował się na poziomie 10,3 punktu w końcowym okresie analizy. W regionie nadmorskim był on nieco wyższy niż średnia krajowa. W zachodniej części regionu jego poziom był zbliżony do odnotowanej średniej krajowej, ale w województwie pomorskim jego poziom był już nieco wyższy, szczególnie na wsi osiągnął poziom 12,53 punktu. Spadek liczby urodzeń w Polsce i na terenie Pomorza spowodowany jest szczególnie obniżaniem się poziomu płodności kobiet oraz niekorzystnymi zmianami w strukturze kobiet będących w wieku rozrodczym. Czynniki te miały szczególny wpływ w latach 1984-1990. Natomiast w latach 1991-2004 spadek liczby urodzeń powodowany był głównie dalszym znaczącym spadkiem poziomu płodności kobiet. 403
Tab. 3 Współczynnik urodzeń rodności efektywnej według województw Województwa Lata 1975 1980 1985 1990 1995 1998 1999 2004 Polska O M W 18,92 17,22 21,03 19,47 18,35 21,05 18,21 16,60 20,65 14,32 12,38 17,44 11,22 9,75 13,62 10,23 8,95 12,32 9,88 8,71 11,79 9,33 8,73 10,29 Szczecińskie O M W Koszalińskie O M W Słupskie Gdańskie Pomorskie. O M W O M W O M W Zachodniop. O M W 20,48 18,99 24,25 21,93 19,72 24,84 22,95 20,35 25,44 19,71 18,10 24,58 20,42 19,26 23,68 21,72 20,15 24,08 23,00 21,30 24,86 19,63 18,24 24,08 17,69 16,49 21,10 19,94 17,98 23,00 21,84 18,81 25,37 18,53 16,61 24,69 13,45 11,75 18,91 15,41 13,15 19,29 17,14 14,09 20,95 14,41 12,21 21,52 10,74 9,60 14,42 12,38 10,84 15,10 12,82 10,63 15,55 11,54 9,94 16,53 9,58 8,47 13,11 10,58 9,42 12,64 11,56 9,76 13,75 10,81 9,35 15,25 x x x x x x x x x x x x O- ogółem, M- miasto, W- wieś, Źródło: Rocznik Demograficzny 1976, 1982, 1986, 1991, 1996, 1999, 2000, 2005, GUS, Warszawa, obliczenia własne Ze względu na to, iż wielki wpływ ma liczba kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń można posługiwać się współczynnikiem płodności. Biologiczne granice wieku rozrodczego kobiet mogą być zróżnicowane i zależą one głównie od stref klimatycznych. W polskiej praktyce statystycznej przyjmuje się okres życia kobiety pomiędzy 15. a 49. rokiem życia. Ogólny współczynnik płodności przedstawiony w tab. 4 mówi nam o średniej liczbie dzieci urodzonych przez 1000 kobiet w badanym okresie średnio w Polsce i na terenie dwóch nadmorskich województw. Jak wskazują dane, wzajemny stosunek poszczególnych grup wieku nie jest zjawiskiem statycznym, lecz ulega różnorodnym zmianom. Współczynnik ten charakteryzuje trend spadkowy we wszystkich przedziałach wiekowych średnio w Polsce jak i na terenie województw nadmorskich. Największy spadek ogólnego współczynnika płodności w Polsce o ponad 60 % odnotowano w przedziale wiekowym 20-24 lata. Jest to wynikiem spadku płodności kobiet i przesunięcia w latach 1990. najwyższej płodności kobiet z grupy 20 24 lata do grupy 25-29 lat. Na terenie województw nadmorskich wartość tego współczynnika była zróżnicowana. Zdecydowanie wyższe wartości we wszystkich przedziałach wieku przyjmował on na terenie województwa pomorskiego. x x x x 10,82 9,25 14,25 9,77 8,63 12,40 x x x x 10,41 9,38 12,53 9,40 8,61 11,18 Ale kolejną oznaką zmian zachodzącej w polskim społeczeństwie była zmiana udziału dzieci urodzonych w formalnych związkach małżeńskich i urodzeń pozamałżeńskich. Jak widać z obserwacji, pokolenie wieku prokreacyjnego w Polsce znajduje się obecnie w trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Dlatego też wzrasta liczba młodych ludzi, którzy nie decydują się na założenie rodziny. Młodzież przejmuje negatywne wzorce od naszych zachodnich sąsiadów, gdzie panuje przekonanie że najpierw należy ustabilizować się ekonomicznie, a dopiero później zakładać rodzinę. A to właśnie liczba zawieranych związków małżeńskich ma największy wpływ na dzietność kobiet, gdyż w Polsce ponad 80% dzieci rodzi się ze związków formalnych. Od kilkunastu lat wzrasta odsetek urodzeń pozamałżeńskich. W połowie lat 1970. ze związków pozamałżeńskich rodziło się w Polsce około 5% dzieci, zaś w ostatnich latach około 17%, co oznacza ponad trzykrotny wzrost. Na terenach miejskich odsetek ten jest jeszcze większy i wynosi około 20%, zaś na wsi było to około 14%. Dlatego też postępujący wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich może stanowić podstawę teorii, że liczba nieformalnych związków w społeczeństwie zaczyna rosnąć. 404
Sytuacja na terenie województw nadmorskich w całym okresie analizy wygląda zupełnie inaczej. Wskaźniki urodzeń pozamałżeńskich są o wiele wyższe niż średnia krajowa. Na terenie województwa pomorskiego w 2004 r wskaźnik ten wynosił średnio 24%, a na obszarze województwa zachodniopomorskiego wskaźnik ten był prawie dwukrotnie wyższy od średniej krajowej i wynosił prawie 35%. Podsumowując rozważania, można stwierdzić, że współczynnik dzietności pozamałżeńskiej wzrasta, ale niepokojąco zmniejsza się ogólny współczynnik dzietności dla Polski i regionów nadmorskich. Oznacza to, że zwiększa się liczba związków partnerskich i liczba samotnych matek. Częściowo spowodowane jest to uregulowaniami prawnymi w Polsce, które nie są sprzyjające dla tworzenia rodzin i macierzyństwa. Tab. 4 Płodność kobiet według województw w latach 1975-2004 Województwa Urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 Polska 1975 1990 1998 1999 2004 71,3 58,1 38,8 37,3 35,8 31,4 31,5 18,7 17,5 13,8 170,1 165,2 92,6 85,6 60,9 136,5 121,4 96,2 92,8 89,1 71,4 58,6 52,2 51,1 55,5 33,9 24,5 21,5 21,1 21,9 10,0 6,2 4,9 4,9 4,8 0,7 0,3 0,2 0,2 0,2 Szczecińskie 1975 1990 1998 Koszalińskie 1975 1990 1998 70,6 52,5 35,1 78,4 60,1 38,6 Słupskie 1975 1990 1998 84,5 67,1 42,3 Gdańskie 1975 72,6 & /&+0 " /0# 1990 %&'(#/(1!,2#. (!! 57,3 %# 1998 40,5 Pomorskie 1999 40,2 2004 39,5 Zachodniopom 1999 35,8 2004 35,7 42,2 42,3 24,7 38,8 42,3 25,9 38,1 44,2 24,8 33,1 32,4 21,1 20,4 17,2 24,3 18,3 169,3 157,8 87,2 192,0 182,3 98,1 189,9 184,1 102,5 158,9 160,4 92,7 89,6 68,8 87,7 67,5 116,1 104,6 83,8 136,2 117,1 85,1 155,1 129,9 94,8 128,2 123,3 97,3 94,2 92,1 80,8 82,0 Źródło: Rocznik demograficzny 1976, 1991,, 1999, 2000, 2005, GUS Warszawa Podobną tendencję zmniejszania się urodzeń wykazują prognozy GUS opracowane dla Polski na kolejne 25 lat. Sytuacja wygląda bardzo niepokojąco, gdyż z prognozy wynika, że ludność Polski będzie się systematycznie zmniejszać. Proces ten będzie miał niekorzystny wpływ na rozwój kraju i naszego regionu. W wyniku gwałtownego spadku urodzeń Polskę i obszar Pomorza dotknie proces szybkiego starzenia się ludności. Proces starzenia w większym stopniu będzie dotyczył ludności mieszkającej w miastach. Z prognozy wynika, że w wiek emerytalny po 2010r. zaczną wkraczać kolejne roczniki wyżu powojennego i ludności napływowej na te tereny Pomorza. Wspomniane też wcześniej występowanie różnic demograficznych 58,7 50,6 47,8 68,4 54,6 50,1 80,2 63,1 53,9 72,7 60,2 57,1 57,1 58,6 46,0 52,9 26,1 21,4 18,6 34,0 21,6 21,5 39,6 26,4 25,6 36,9 26,3 25,3 25,0 25,6 20,2 21,3 7,4 4,9 4,7 9,3 6,1 5,3 11,5 6,9 6,0 9,9 6,5 5,0 5,4 6,4 5,0 4,9 0,3 0,4 0,1 0,8 0,3-0,9 0,4 0,1 0,8 0,2 0,3 0,4 0,3 0,2 0,2 (niż i wyż) znajdzie swoje odzwierciedlenie w prognozowanej liczbie ludności. Prognoza zakłada, że liczba urodzeń w Polsce zmniejszy się z 356,1 tys. w 2004 r. do 232,7 tys. w 2030 r. Potwierdza się tendencja, że gwałtowniej będzie spadać wielkość urodzeń w miastach z 204, 9 tys. w 2004 r do 114,4 tys. w 2030 r. Zakłada się, że urodzenia w miastach zmniejszą się prawie o 45%. Urodzenia na terenach wiejskich też ulegną zmniejszeniu z 151,2 tys. w 2004 r do 118,3 tys. w 2030 r. Na obszarze Pomorza również nastąpi spadek liczby ludności najmłodszej. Zakłada się, że na terenie województwa pomorskiego liczba urodzeń ogółem zmniejszy się o około 32%, w mieście spadek ten ma wynieść około 42%, zaś na terenach wiejskich o około 16%. Na terenie Pomorza Zachodniego planuje się spadek urodzeń ogółem o około 37%. W miastach tego 405
województwa zakłada się spadek nawet o około 44%, zaś na!$/,!"#'(& terenach wiejskich o około 25%. Przedstawiona sytuacja demograficzna stanowi konsekwencje umacniających się negatywnych tendencji w zakresie ruchu naturalnego. Dlatego też demografowie przewidują dalsze nasilenie procesu starzenia się ludności. Reasumując, można stwierdzić, że na zróżnicowaną strukturę ludności i stan starzenia populacji miały wpływ procesy demograficzne i ekonomiczne, które dokonywały się przez ostatnie pięćdziesiąt lat. W zakresie struktury wieku zaobserwowano stały spadek ludności najmłodszej i gwałtowny wzrost odsetka osób w jesieni wieku. Na podstawie analiz można stwierdzić, że głównymi przyczynami zwiększenia się liczby osób starszych w populacji jest przede wszystkim obniżający się poziom płodności w Polsce. Dodatkowo wzrost długości trwania życia przyczynia się do wzmocnienia tego procesu. Ukazując regionalne zróżnicowanie procesów demograficznych wykazano, że proces starzenia się populacji Pomorza (szczególnie województwa pomorskiego) jest nieco mniej zaawansowany w porównaniu ze wskaźnikami ogólnokrajowymi. Jednak w perspektywie nadchodzących kilku dekad różnice te będą ulegały złagodzeniu. Demografowie przewidują dalsze nasilenie procesu starzenia się ludności, jeżeli nadal będą się utrzymywać wspomniane wcześniej negatywne tendencje demograficzne: wciąż malejąca liczbę małżeństw i gwałtownie malejąca dzietność. Za tworzenie sprzyjających warunków do poprawy sytuacji społecznej odpowiedzialne jest państwo. Dlatego też ta zła sytuacja demograficzna powinna stanowić wyzwanie dla polityki społecznej państwa. Nasze starzejące się społeczeństwo nadzieje i zagrożenia, Wyd. UŁ, Łódź 2004, Podstawowe tendencje w rozwoju demograficznym województwa zachodniopomorskiego wraz z prognozą ludności do roku 2030, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Wrzesień 2000, Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 2030, GUS, Departament Badań Demograficznych, Warszawa 2000 Rocznik Demograficzny 1976, 1981, 1986, 1991, 1995, 1999, 2001, 2005, GUS Warszawa Sytuacja demograficzna Polski, Raport 2000 2001, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów, Strategicznych, Warszawa 2001 Zdrojewski E. Z., M. Guzińska, Starzenie się ludności w województwach nadmorskich Polski, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red), Nasze starzejące się społeczeństwo - nadzieje i zagrożenia, Wyd. UŁ, Łódź 2004 Literatura Kowaleski J. T., Szukalski P., Proces starzenia się ludności potrzeby i wyzwania, I Kongres Demograficzny w Polsce, Sesja problemowa Łódź, 6-7 czerwca 2002 r, Zakład Demografii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002 Kurek S., Ruch naturalny i migracje a proces starzenia się ludności w Polsce, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red), 406