Nowiny Lekarskie 2012, 81, 2, 129 135 DOROTA KOLIGAT 1, IZABELA SZULC 2, MARTA KOSTUSIAK 2, JOANNA JABŁOŃSKA 2, PAULINA ŻABIŃSKA 2, MICHAŁ CZERNIEWICZ 2, SANDRA HERMAN 2, ROKSANA DANIELEWICZ 2, AGNIESZKA KOLIGAT 3, JOANNA SPYCHAŁA 4, ELŻBIETA NOWAKOWSKA 1 FARMAKOEKONOMIKA WŚRÓD LEKARZY TEORIA I PRAKTYKA PHARMACOECONOMICS AMONG PHYSICIANS IN THEORY AND PRACTISE 1 Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Katedry: prof. zw. dr hab. Elżbieta Nowakowska 2 Studenckie Koło Naukowe Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. zw. dr hab. Elżbieta Nowakowska 3 Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych im. W. Bierkowskiego w Poznaniu Dyrektor: Przemysław Daroszewski 4 Katedra Koniunktury Gospodarczej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Kierownik Katedry: prof. dr hab. Ryszard Barczyk Streszczenie Wstęp. Mając do dyspozycji ograniczone środki finansowe w polskim systemie opieki zdrowotnej racjonalne wydaje się poszukiwanie nowoczesnych metod gospodarowania jego limitowanymi zasobami. Ogólnoprzyjętym i powszechnie stosowanym narzędziem podejmowania zbilansowanych i potwierdzonych decyzji w krajach Unii Europejskiej jest farmakoekonomika. Cel. Weryfikacja poziomu wiedzy polskich klinicystów na temat farmakoekonomiki i oceny technologii medycznych. Materiał i metody. Narzędziem badawczym wykorzystanym w pracy był kwestionariusz własnego opracowania, poruszający kwestie organizacji polskiego systemu opieki zdrowotnej, oceny racjonalności podejmowanych decyzji, a także preferencji klinicystów na temat poszerzenia akademickiego programu kształcenia w zakresie farmakoekonomiki. Wyniki. Znaczna część respondentów dostrzega konieczność racjonalizacji finansów publicznych. 90% klinicystów negatywnie ocenia decyzje podejmowane w polskim systemie opieki zdrowotnej, przy czym 70% uważa, że głównie decyzje te podejmowane są przez Ministra Zdrowia, jako podstawowego decydenta. Jedynie 20% populacji badanej posiada wiedzę na temat farmakoekonomiki, a 60% uważa, że wiedza z jej zakresu jest wykorzystywana w praktyce. 88% klinicystów miało kontakt z farmakoekonomiką w trakcie studiów lub szkoleń podyplomowych, natomiast 68% jest zdania, że wprowadzenie farmakoekonomiki do programu nauczania na kierunkach medycznych ułatwiłoby przyszłym lekarzom dokonywanie trafnych decyzji kliniczno-ekonomicznych. Wnioski. Istnieje potrzeba zreformowania programu nauczania na kierunkach o profilu medycznym. Potwierdzona została zasadność propagowania wiedzy z zakresu farmakoekonomiki oraz podejmowania działań zmierzających do osiągnięcia międzynarodowych standardów w zakresie racjonalizacji opieki zdrowotnej. SŁOWA KLUCZOWE: farmakoekonomika, opieka zdrowotna, zarządzanie systemem opieki zdrowotnej. Summary Introduction. With limited funds available in the Polish health care system it seems reasonable to search for modern methods of management of scarce financial sources. Pharmacoeconomics is a generally accepted and widely used tool in making balanced and confirmed decisions in the European Union. Aim. The purpose of this study is to verify the level of knowledge of pharmacoeconomics and health technology assessment represented by Polish clinicians. Material and methods. The study was based on a specially designed questionnaire, addressing issues of organization of the Polish health care system, evaluating the rationality of decision-making, as well as the preferences of clinicians about the broadening of the academic curriculum of pharmacoeconomics. The survey was conducted among 147 physicians. Results. A large percentage of respondents sees the need for rationalization of public finances. 90% of clinicians are critical of decisions made in the Polish health care system, while 70% believe that these decisions are taken mainly by the Minister of Health, as the primary decision maker. Only 20% of the study population has knowledge of pharmacoeconomics, and 60% believe that this knowledge is used in practice. 88% of the clinicians had no contact with pharmacoeconomics during studies or postgraduate training. 68% believe that the introduction of the curriculum in the fields of pharmacoeconomics would facilitate future medical doctors to make more accurate clinical and economic decisions. Conclusion. There is a need to reform the curriculum in the field of medical profile. KEY WORDS: pharmacoeconomics, health care system, management of the health care system.
130 Dorota Koligat, Izabela Szulc, Marta Kostusiak i inni Wstęp Jednym z głównych problemów systemu opieki zdrowotnej jest kwestia rozsądnego dysponowania ograniczonymi zasobami finansowymi budżetu państwa. Największy niepokój na poziomie decyzyjnym budzą rosnące koszty związane z opieką medyczną oraz deficyt środków finansowych niezbędnych do jej prawidłowego funkcjonowania. Według danych statystycznych sektor opieki zdrowotnej stanowi bardzo istotny obszar kosztów większości państw Europy Zachodniej. Ponadto obserwuje się tendencję wzrostową dotyczącą zapotrzebowania na świadczenia medyczne, ze szczególnym uwzględnieniem środków farmaceutycznych. Stwierdza się, że produkty farmaceutyczne stanowią 10 39% całego nakładu na zdrowie i rosną w miarę zamożności państwa [1]. Sektor farmaceutyczny jest tylko jednym spośród wielu ośrodków generujących koszty w systemie opieki zdrowotnej. Wśród pozostałych obszarów finansowania wymienia się obszar związany z transportem medycznym, konsultacjami specjalistycznymi, badaniami diagnostyczno-laboratoryjnymi, a także wydatkami związanymi z prewencją i profilaktyką zdrowia, edukacją zdrowotną oraz administracją. Analizując kosztochłonność systemu opieki zdrowotnej oraz weryfikując czynniki, które na niego wpływają, istotną staje się kwestia ciągłej obserwacji zmian w społeczeństwie, a co za tym idzie uwzględnianie ich w procesie podejmowania decyzji. Zatem zaobserwowane tendencje zmian, takie jak zmiany w strukturze demograficznej, wyższa skuteczność diagnostyczna, efektywna farmakoterapia, a także wzrastające oczekiwania pacjentów, co do jakości i efektywności usług medycznych, obligują do podejmowania rozważnych i przemyślanych decyzji dotyczących gospodarki finansowej. Wobec powyższego, nieustannie poszukuje się narzędzi, które ułatwiałyby dysponowanie ograniczonymi zasobami budżetowymi. Rezultatem poszukiwań najlepszych rozwiązań w sektorze zdrowia było powstanie nowej dziedziny wiedzy, farmakoekonomiki, która stoi na pograniczu nauk ekonomicznych oraz farmakologii. Farmakoekonomika Farmakoekonomika jest stosunkowo szybko rozwijającą się dziedziną nauki, której zadaniem jest optymalizacja dostępnych środków, przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa oraz skuteczności terapii. Odbiorcami analiz farmakoekonomicznych są szpitale, firmy ubezpieczeniowe, organizacje rządowe i społeczne oraz firmy farmaceutyczne. Farmakoekonomika, jako interdyscyplinarna dziedzina wiedzy odgrywa znaczącą rolę w podejmowaniu racjonalnych decyzji kliniczno-ekonomicznych. Pomimo że jest stosunkowo młodą dziedziną, to jest szeroko rozpowszechniona i powszechnie wykorzystywana w praktyce. Została doceniona zarówno na poziomie decyzyjnym, jak i na poziomie edukacyjnym co według ekonomistów zdrowia pozytywnie wpływa w perspektywie długoterminowej na poprawę ogólnego funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej. Wobec powyższego, zasadnym wydaje się kształtowanie programów edukacyjnych tak, by jeszcze precyzyjniej przekazywały wiedzę na temat narzędzi podejmowania racjonalnych decyzji ekonomiczno-klinicznych oraz umiejętności wykorzystania ich w praktyce. Przykładem uczelni koncentrującej się m.in. na przekazaniu wspomnianej wiedzy jest The Universitety of Aberdeen w Wielkiej Brytanii; oferujący zajęcia z Health Economics dla studentów 4 roku medycyny. Niestety, sytuacja farmakoekonomiki w polskich uczelniach medycznych nie jest tak dobrze ugruntowana, jak w innych krajach Europy Zachodniej. Obecnie w polskich uczelniach medycznych farmakoekonomika jest uwzględniona w programie edukacyjnym takich kierunków, jak Farmacja, Zdrowie Publiczne i Biotechnologia, natomiast wśród polskich lekarzy nadal pozostaje kwestią nie do końca poznaną i dyskusyjną. Cel Celem niniejszego badania jest identyfikacja potrzeb edukacyjnych lekarzy w zakresie ekonomiki zdrowia oraz weryfikacja poziomu wiedzy polskich klinicystów na temat farmakoekonomiki i oceny technologii medycznych. Metodyka Badanie miało charakter wieloośrodkowego badania pilotażowego. Do badania włączono 147 lekarzy różnych specjalności. Horyzont czasowy badania obejmował okres od początku października do końca grudnia 2011 roku. Narzędziem badawczym był anonimowy kwestionariusz składający się z dwóch części. Pierwsza część kwestionariusza dotyczyła danych socjodemograficznych tj. wieku, płci, zawodu i miejsca pracy ankietowanego. Druga część zawierała pytania jednokrotnego oraz wielokrotnego wyboru dotyczące wiedzy na temat oceny technologii medycznych, farmakoekonomiki oraz powiązanych z nią aspektów. Badanie prowadzono na terenie Poznania oraz innych polskich miast, wśród których wymienia się Białogard, Gorzów Wielkopolski, Jarocin, Jastrowie, Kępno, Koło, Konin, Kościan, Kutno, Leszno, Ostrów Wielkopolski, Piła, Radom, Rawicz, Szczecin, Toruń, Turek, Warszawa, Wieluń oraz Wolsztyn. Wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu Microsoft Excel 2007 oraz programu GraphPad InStat3. Przeprowadzono test niezależności chi kwadrat, w uzasadnionych przypadkach zastosowano poprawkę Yates a. W celu określenia siły zaistniałej zależności wyznaczono współczynnik C Pearsona (Tabela 3). Przyjęto poziom istotności α = 0,05.
Farmakoekonomika wśród lekarzy teoria i praktyka 131 Wyniki Tabela 1. Różnorodność specjalizacji w grupie badawczej Table 1. The variety of expertise in the research group Specjalizacja Ilość Odsetek badanych badanych % anestezjolog 3 2 bez specjalizacji 27 18 brak danych 3 2 chirurg 10 7 dermatolog 8 5 gastroenterolog 1 1 ginekolog 7 5 internista, medycyna rodzinna 43 29 kardiolog 9 6 nefrolog 1 1 neurolog 4 3 okulista 4 3 onkolog 1 1 ortopeda 3 2 pediatra 8 5 pulmonolog 2 1 radiolog 3 2 stomatolog 8 5 urolog 2 1 147 100 Tabela 2. Ośrodki badawcze Table 2. Research centres Nazwa miasta Ilość badanych Odsetek badanych % Poznań 108 73 Inne* 39 27 * Białogard, Gorzów, Jarocin, Jastrowie, Kępno, Koło, Konin, Kościan, Kutno, Leszno, Ostrów Wielkopolski, Piła, Radom, Rawicz, Szczecin, Toruń, Turek, Warszawa, Wieluń, Wolsztyn. Średni wiek populacji badanej wyniósł 41 ( 9,5) lat i mieścił się w przedziale 41 50 lat. 58% ankietowanych stanowiły kobiety. Najliczniejszą grupę respondentów stanowili lekarze medycyny rodzinnej oraz interniści (Tabela 1). Grupa badana w znacznej większości (n = 108; 73%) pochodziła z Poznania (Tabela 2). Analiza uzyskanych wyników pozwala stwierdzić, że 90% lekarzy biorących udział w badaniu była zdania, że decydenci polskiego systemu opieki zdrowotnej dysponują środkami finansowymi w sposób nieracjonalny. Zdaniem 90% ankietowanych istnieje potrzeba stworzenia i wykorzystywania technik umożliwiających podejmowanie rozsądnych decyzji kliniczno-ekonomicznych w opiece zdrowotnej. Dla 70% klinicystów rolę jedynego decydenta w systemie opieki zdrowotnej pełni Minister Zdrowia. Głównym mechanizmem, jakim kierują się lekarze wybierając lek dla pacjenta, jest jego potwierdzona skuteczność i bezpieczeństwo (35% badanych) z uwzględnieniem sytuacji finansowej pacjentów (19%) (Rycina 1). Weryfikując wiedzę lekarzy na temat farmakoekonomiki stwierdza się, że badani w większości (68%) postrzegają farmakoekonomikę, jako interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy wyodrębnioną z ekonomiki zdrowia. Z kolei aż 16% ankietowanych zapytanych o tematy dotyczące oceny technologii medycznych (Health Technology Assessment HTA) nie potrafiło odnieść swojej własnej wiedzy do zaproponowanych definicji HTA, natomiast 6% badanych uznało to pojęcie za związane z marketingiem farmaceutycznym. Nie wykazano zależności pomiędzy wiekiem a poprawnym pojmowaniem funkcji HTA oraz farmakoekonomiki. Szczegółowa analiza odpowiedzi na poszczególne pytania kwestionariusza przedstawiona została w tabeli 5. 93% ankietowanych dostrzega istotność prowadzenia analiz farmakoekonomicznych w celu poznania realnych kosztów farmakoterapii (Tabela 6). Główne role jakie według badanych powinna pełnić farmakoekonomika to racjonalne gospodarowanie finansami, ograniczanie kosztów w systemie opieki zdrowotnej oraz aktualizacja wiedzy na temat cen leków (Tabela 5). Niemal połowa ankietowanych (41%) uważa, że analizy farmakoekonomiczne są istotne z perspektywy instytucji rządowych. 78% ankietowanych uważa, że gospodarka lekiem w polskiej opiece zdrowotnej nie jest prawidłowo prowadzona. Ankietowani w 47% uznali, że techniki gospodarki finansowej pozwoliłyby na optymalizację wydatków publicznych (Tabela 5). Wykazano zależność pomiędzy wiekiem a zdobytą wiedzą z zakresu farmakoekonomiki w trakcie studiów. Osoby starsze (powyżej 41. r.ż.) rzadziej spotykały się z zagadnieniami farmakoekonomiki w ramach zajęć studenckich, aniżeli osoby młodsze (Tabela 4). 76% respondentów uważa, że istnieje potrzeba zwiększenia szkolenia klinicystów w zakresie farmakoekonomiki (Tabela 5), 29% osób, które prezentowały niski poziom wiedzy farmakoekonomicznej, nie uznawało potrzeby doszkolenia się w tym zakresie. Natomiast 68% badanych wskazuje na potrzebę wprowadzenia przedmiotu farmakoekonomika do programu studiów medycznych celem ułatwienia przyszłym lekarzom dokonywania trafnych decyzji kliniczno-ekonomicznych (Tabela 5). Potrzebę tę popiera 72% lekarzy mających wcześniejszy kontakt z farmakoekonomiką. Tabela 3. Wyniki testu niezależności chi kwadrat Table 3. The result of independence chi-square test Nr pytania χ2 p wsp. C Pearsona 5 0,5605 0,9998 6 6,4540 0,3743 15* 12,9550 0,0003 0,29 16 9,7390 0,1361 17 2,6170 0,9561 * Zastosowano poprawkę Yates a.
132 Dorota Koligat, Izabela Szulc, Marta Kostusiak i inni Rycina 1. Histogram przedstawiający procentowy udział poszczególnych odpowiedzi. Figure 1. The histogram showing the percentage of each response. Tabela 4. Wyznaczenie miar statystycznych. Tytuły kolumn zawierają numer pytania Table 4. Determination of statistical measures. Titles of columns contain the number of questions
Farmakoekonomika wśród lekarzy teoria i praktyka 133 Tabela 5. Pytania i odpowiedzi dotyczące farmakoekonomiki zadane klinicystom Table 5. Questions and clinicians' answers about pharmacoeconomics Czym Pana/Pani zdaniem jest farmakoekonomika? a) interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy wyodrębnioną z ekonomiki zdrowia 3 b) analizą korzyści leczenia w stosunku do poniesionych kosztów przy założeniu ograniczonych zasobów finansowych 22 c) nauką, która powinna wskazać jak oszczędnie gospodarować lekami 7 d) wszystkie ww odpowiedzi są prawidłowe 68 Czemu Pani/Pana zdaniem służy farmakoekonomika? a) racjonalnemu gospodarowaniu finansami 20 b) ograniczaniu kosztów w systemie opieki zdrowotnej 14 c) aktualizowaniu wiedzy na temat cen leków 3 d) wszystkie 63 Przy którym spośród wymienionych zastosowań w praktyce najczęściej wykorzystuje się wiedzę farmakoekonomiczną? a) przy opracowywaniu standardów postępowania w określonych jednostkach chorobowych 25 b) przy ustalaniu cen urzędowych i zasad refundacji leków 40 c) przy wdrażaniu nowych technologii medycznych 9 d) przy tworzeniu receptariuszy szpitalnych 15 e) przy rejestracji leków 8 f) nie mam zdania 3 Kto jest zainteresowany badaniami farmakoekonomicznymi? a) lekarze 7 b) firma farmaceutyczna 22 c) instytucje ubezpieczeniowe 19 d) obywatele 11 e) rząd 41 f) nie mam zdania 1 Czy Pani/Pana zdaniem farmakoekonomika jest dziedziną wiedzy wykorzystywaną w praktyce? a) tak 40 b) nie 60 Czy Pani/Pana zdaniem istnieje potrzeba zwiększenia szkolenia klinicystów z zakresu farmakoekonomiki? a) tak 76 b) nie 24 Czy w trakcie studiów miała Pani/Pan kontakt z przedmiotem farmakoekonomikia? a) tak 12 b) nie 88 Czy Pani/Pana zdaniem istnieje zasadność wprowadzenia przedmiotu farmakoekonomika do programu studiów medycznych (lekarskich) celem ułatwienia przyszłym lekarzom dokonywania trafnych decyzji kliniczno-ekonomicznych? a) tak 68 b) nie 32
134 Dorota Koligat, Izabela Szulc, Marta Kostusiak i inni Tabela 6. Pytania i odpowiedzi dotyczące opieki zdrowotnej zadane klinicystom Table 6. Questions and clinicians' answers about health care Kto Pani/Pana zdaniem pełni rolę decydenta w systemie opieki zdrowotnej? a) Minister Zdrowia 70 b) lekarze 1 c) firmy farmaceutyczne 3 d) farmaceuci 0 e) wszystkie odp. prawidłowe 16 f) Narodowy Fundusz Zdrowia 9 Czy Pani/ Pana zdaniem istnieje potrzeba stworzenia/wykorzystywania technik umożliwiających podejmowanie racjonalnych decyzji kliniczno-ekonomicznych w opiece zdrowotnej? a) tak 90 b) nie 10 Czy uważa Pani/Pan, że gospodarka lekiem w opiece zdrowotnej w Polsce jest prawidłowo przeprowadzana? a) tak 9 b) nie 78 c) nie mam zdania 13 Czy Pani/Pana zdaniem decydenci polskiego systemu opieki zdrowotnej racjonalnie dysponują środkami finansowymi? a) tak 10 b) nie 90 Dyskusja Opieka zdrowotna jest istotnym i dość problemowym obszarem polityki każdego państwa. Najbardziej kłopotliwa wydaje się być kwestia dysproporcji pomiędzy rosnącymi potrzebami zdrowotnymi społeczeństwa a zasobami ekonomicznymi budżetów państw przeznaczonymi na ich finansowanie. Rozwiązanie powyższego dysonansu wymaga przeprowadzenia dogłębnej reformy systemu ochrony zdrowia. Jak twierdzi I. Kowalska-Koprowska [2] podporządkowanie reformy opieki zdrowotnej doraźnym celom politycznym doprowadziło do zagubienia jej podstawowych idei tj. zracjonalizowania wydatków zakładów opieki zdrowotnej i wyeliminowania rozmaitych cechujących je patologii. Dodatkowo, ciągłe podziały polityczne połączone z niechęcią i nieufnością do merytorycznych i organizatorskich umiejętności przeciwników politycznych nie tylko skutecznie redukują jakikolwiek optymizm, ale nawet nie pozostawiają nadziei na pojawienie się alternatywnej propozycji, akceptowalnej dla większości i usprawniającej system opieki zdrowotnej. Jako powód dysfunkcji systemu opieki zdrowotnej przyjmuje się brak wiarygodnych informacji o jego stanie finansowym oraz o rzeczywistych środkach dostępnych z budżetu państwa. Tymczasem bez posiadania wspomnianych informacji niemożliwym staje się przeprowadzenie jakiejkolwiek reformy opieki zdrowotnej czy też podejmowanie racjonalnych decyzji. Jak słusznie zauważono [3] w efekcie zachwianego systemu opieki zdrowotnej, Minister Zdrowia i inni urzędnicy, dążący do dokonywania trafnych rozwiązań systemowych, są zmuszeni działać intuicyjnie. Ponadto, uważa się, że przyczynami podjęcia międzynarodowych działań na rzecz stworzenia ujednoliconego systemu był brak dostatecznych danych finansowych o systemach, potrzeba międzynarodowych porównań, diagnozy systemów opieki zdrowotnej. Punktem wyjścia była teza, iż nie wszystkie zasoby, którymi dysponują systemy opieki zdrowotnej są znane i rejestrowane [4]. W innych krajach Unii Europejskiej wprowadzono zalecenia terapeutyczne dla lekarzy (tzw. receptariusz szpitalny) zawierające wykazy leków najbardziej skutecznych i racjonalnych kosztowo w danych schorzeniach. Lekarz przepisując lek kieruje się receptariuszem, co ogranicza wpływ działalności marketingowej firm. Jak wynika z wielu źródeł, umiejętność interpretacji wyników analiz farmakoekonomicznych przez lekarzy może przyczynić się do optymalnego wykorzystania środków, którymi dysponuje pacjent i które wydatkuje budżet [5]. Analizy farmakoekonomiczne mogą być stosowane w refundacji, na etapie rejestracji produktu leczniczego, przy ustalaniu ceny leku oraz tworzeniu szpitalnych list leków. Zastosowanie droższego, ale i bardziej skutecznego antybiotyku może łączyć się ze skróceniem czasu hospitalizacji, co skutkuje wzrostem oszczędności. W celu dostosowania polskiego systemu opieki zdrowotnej do standardów międzynarodowych Polskie Towarzystwo Farmakoekonomiczne opracowało stan-
Farmakoekonomika wśród lekarzy teoria i praktyka 135 dardy edukacyjne, m.in. dla klinicystów, określające niezbędny poziom wiedzy na trzech stopniach zaawansowania: podstawowym, średnio zaawansowanym i zaawansowanym [6]. Dodatkowo zasadność propagowania wiedzy farmakoekonomicznej potwierdzona została na szczeblu decyzyjnym, bowiem Ministertwo Zdrowia w Polityce lekowej Państwa 2004 2008 podkreśla jej istotę w ocenie skuteczności i efektywności leczenia [7]. W celu wzbogacenia wiedzy studentów kierunków medycznych na temat polityki lekowej należy uzupełnić programy studiów o tematykę z zakresu rejestracji, refundacji, nadzoru nad rynkiem leków czy znaczenia receptariusza w aspekcie monitorowania ordynacji lekarskiej oraz zmian w legislacji farmaceutycznej dotyczących powyższych zagadnień. Zasadność kształcenia w zakresie farmakoekonomiki obok zwolenników posiada także spore grono przeciwników niedostrzegających potrzeb zdobywania dodatkowej wiedzy z tego zakresu. Zgodnie ze stwierdzeniem wielu sceptyków, wydaje się mało rozsądne oczekiwanie, że lekarz ratujący życie i zdrowie pacjenta będzie samodzielnie wykonywać skomplikowane analizy w trakcie świadczenia pomocy medycznej, bowiem przystępując do procesu leczenia zmuszony jest podejmować szybkie decyzje zgodne z wiedzą kliniczną. Odpowiedź na powyższe stwierdzenie jest prosta należy pamiętać, że istotą wiedzy farmakoekonomicznej klinicystów nie jest przeprowadzanie samodzielnych analiz, ale zdolność korzystania z jej wyników. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Piśmiennictwo Syrkiewicz- Świtała M., Kurkowski J.L.: Zarządzanie lekami, czyli gospodarka lekami i farmakoekonomika. Gazeta Szpitalna, SP CSK ŚAM, 2003, 26, 10 11. Kowalska-Koprowska I.: Reformowanie opieki zdrowotnej w świetle programów i ustaw i w opiniach decydentów. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 2003, 1, 65. Szymańska K.: Makroekonomiczne przyczyny zadłużenia polskiej służby zdrowia. Współczesna ekonomia, 2008, 2, 6, 5 17. Rydlewska-Liszkowska I.: Ekonomiczny aspekt zdrowia i opieki zdrowotnej nad pracującymi, Nowiny Lek. 2007, 76, 2, 155 160. Syrkiewicz-Świtała M., Świtała R., Moroz E.: Wprowadzenie do ekonomiki zdrowia. Ekonomika i zarządzanie w ochronie zdrowia. Wydawnictwo Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, 2010, 11 31. Orlewska E.: Wytyczne Polskiego Towarzystwa Farmakoekonomicznego przeprowadzania oceny ekonomicznej technologii medycznych, Warszawa 2009, http://www.farmakoekonomika.pl www.mz.gov.pl Adres do korespondencji: Dorota Koligat Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej ul. Dąbrowskiego 79, 60-529 Poznań tel./fax: 061 854 68 94 e-mail: dorota.kol@vp.pl