Lucyna Szczebiot-Knoblauch ROZDZIAŁ 22 TWORZENIE GRUP PRODUCENCKICH JAKO PRZEJAW PRZEDSIĘBIORCZOŚCI WIEJSKIEJ 1. Wstęp Łączenie się (integrowanie) uczestników życia gospodarczego w celu osiągnięcia lepszych wyników gospodarowania nie jest nowym zjawiskiem. Potrzebę podejmowania wspólnego działania łączącego środki, pomysły i pracę różnych, często obcych sobie osób dostrzegano już w czasach starożytnych, kiedy to partnerzy łączyli się zarówno w celach zarobkowych jak i dla ochrony swoich interesów 1. W połowie XX w. nastąpiła ekspansja procesów integracyjnych; państwa zaczęły się łączyć w bloki polityczne i ekonomiczne. W latach 80. i 90. pojawiła się integracja regionalna, która przekroczyła granice krajów i stała się zjawiskiem światowym, powstały wówczas struktury o zasięgu międzynarodowym 2. Idea powoływania grup producenckich przez rolników znana jest od kilku wieków. Jednak ostatnie kilkadziesiąt lat nadało jej nowe znaczenie, ponieważ potrzeba integracji poziomej rolników znajduje swoje źródło w mechanizmach gospodarki rynkowej, w której producenci muszą podejmować decyzje gospodarcze uwzględniając sytuację na rynku. Na ten stan rzeczy ma wpływ przede wszystkim prawo podaży, popytu i ogromna konkurencja, czyli czynniki decydujące o sprzedaży w ogóle, jak i poziomie cen. Każdy bowiem producent dąży do uzyskania jak najwyższego dochodu w danych warunkach rynkowych, którego wysokość zależy przede wszystkim od wielkości wpływów ze sprzedaży i kosztów produkcji 3. Od początku lat 90. kiedy zaczęto mówić i pisać o najpopularniejszej do tej pory formie integracji jaką są grupy producenckie, w Polsce nie było jeszcze odpowiedniej ustawy, definiującej to pojęcie, przyjęto zatem nazwę grupa producencka, która zgodnie z określeniem używanym w literaturze zachodniej dotyczy wszystkich zintegrowanych działań grupowych rolników, podejmujących wspólną działalność przyjmujących formę prawną w postaci: stowarzyszenia, zrzeszenia, spółdzielni bądź spółki. 2. Przedsiębiorczość a powoływanie grupy producenckiej Szczególną uwagę należy zwrócić na sytuację, w której podejmuje się decyzję o powoływaniu grupy producenckiej. Będzie ona miała miejsce wówczas, gdy pewna grupa osób ujrzy w tym rozwiązaniu możliwość poprawy swojej sytuacji produkcyjnej, handlowej i 1 P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR, 2 W. Kamiński, Ekonomika i organizacja przemysłu spożywczego, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1984, s. 72-75. J. Małysz, Procesy integracyjne w agrobiznesie (ABC integracji), Centrum Edukacji w Rolnictwie, Poznań 1996, s. 41-43. A. Woś, Agrobiznes. Makroekonomia, Wyd. Key Text, Warszawa 1996, s. 112-114. 3 A. Kucab, Grupy marketingowe w rolnictwie, ODR, Bonin 1997, s. 17-19. A. Kucab, Grupy producenckie wspólne handlowanie!, Informator ODR, Bonin 1997, s. 23-37. Z. Szalczyk, Dlaczego grupy producenckie. Poradnik Gospodarski 2/1999, s. 4-7.
238 Lucyna Szczebiot-Knoblauch finansowej. Niezbędny warunek do utworzenia grupy stanowić będzie jedynie obecność na danym obszarze co najmniej kilku przedsiębiorczych rolników produkujących na skalę towarową dany produkt, bądź grupę produktów i widzących niedogodność działania w pojedynkę. Kolejnym ważnym elementem będzie posiadanie lidera osoby przedsiębiorczej, inicjatora działań, akceptowanego przez pozostałych członków grupy 4. Dobre przygotowanie organizacji (także do rejestracji zgodnej z wymogami Ustawy), jak również jej dalsze działanie, zależeć będzie przede wszystkim od lidera (liderów), który zechce poświęcić swój czas, a nierzadko i pieniądze, na pokierowanie pracami i praktyczne ich wykonywanie. Wśród cech, które powinien posiadać lider grupy producenckiej można wymienić 5 : 1. dostrzeganie w swojej społeczności istniejących problemów, niedoskonałości i posiadanie pomysłów na ich rozwiązanie; 2. umiejętność zainicjowania i pokierowania działaniami zmierzającymi do rozwiązania problemów; 3. umiejętność dbania o sprawiedliwy podział tego, co w trakcie działania powstanie. Liderem może zatem zostać osoba o postawie przedsiębiorczej, która będzie posiadać wizje zmian jakich może dokonać i która przez wywieranie wpływu na innych potrafi pozyskać zwolenników i współpracowników gotowych do wspólnego działania. Ważne jest, aby lider wierzył w sukces swojej misji, jak również dostarczał korzystnych wzorców zachowań do naśladowania. Konieczność dla owocnego współdziałania stanowi także zaufanie do osoby lidera, nie pomijając zaufania lidera do swoich współpracowników. Do zadań każdego lidera należeć będzie wykorzystanie swoich przedsiębiorczych umiejętności na efektywne lokowanie produktów grupy na rynku. Aby tego dokonać powinien realizować następujące działania 6 : a. prowadzić rozpoznanie rynku potencjalnych nabywców (odbiorców); b. analizować czynniki wpływające na decyzje potencjalnych nabywców o kupnie bądź rezygnacji z kupna oferowanych produktów; c. wyróżniać swoją ofertę na tle ofert sąsiadów; d. analizować, jakie atuty produktów należy poprawić, aby zwiększyć popyt na te produkty; e. organizować dystrybucję w taki sposób, aby produkty były dostępne w czasie i miejscu pożądanym. Nie są to proste zadania, dlatego tak ważne jest znalezienie i wybór odpowiedniego człowieka na lidera! Jeżeli chodzi o samych członków grupy producenckiej, to mogą nimi zostać jedynie osoby wzajemnie sobie ufające, lojalne i wierzące w przyszły sukces, a także zdecydowane na 4 M. Kramarz, Szkolenie liderów w programie GMINA. [w:] Kształcenie liderów społeczności wiejskich, Fundusz Współpracy Agrolinia 2000, Warszawa 1997, s. 35-38. J. Małysz, Integrowanie się rolników dla potrzeb organizacji rynku rolnego. [w:] Jednolity rynek, proces jego rozszerzania, wyzwania i skutki dla polskiego rolnictwa, Red. A. Lewczuk. CROW ART, Olsztyn 1998, s. 70 91. W. Boguta, Funkcjonowanie zorganizowanych producentów na rynku szanse i zagrożenia. [w:] Organizacje producentów trzody chlewnej, jako element stabilizacji rynku wieprzowiny w Polsce i Unii Europejskiej. WODR, Olsztyn 2000, s. 9-16. 5 K. Pieniążek, J. Seremak-Bulge, J. Arnfeldt, P. Cook, Poradnik dla osób poszukujących sukcesu w działaniach grupowych na rynku rolnym, FAPA, Koszalin1997, s. 75-76. R. Stach, L. Górniak,. Lider - znaczy kto? Idea przywództwa i koncepcja lidera społeczności wiejskiej. [w:] Kształcenie liderów społeczności wiejskich, Ogólnopolska Konferencja. Fundusz Współpracy - Agrolinia 2000, Warszawa 1997, s. 71-81. 6 J. Adamczyk, Marketing i zarządzanie w agrobiznesie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 1999, s. 57-59.
Tworzenie grup producenckich jako przejaw przedsiębiorczości wiejskiej 239 rezygnację z części własnej samodzielności na rzecz wspólnego działania grupowego, u których nie może zabraknąć ducha przedsiębiorczości 7. 3. Przesłanki tworzenia grup producenckich Istotną przesłanką mobilizującą producentów rolnych do integracji poziomej będzie możliwość czerpania korzyści ze zjawiska nazywanego synergią, czyli takiego celowego zestawienie dwóch lub większej ilości elementów, aby ich oddziaływanie wywoływało skutek większy niż suma skutków wywoływanych przez każdy z elementów osobno. Ta współpraca i wzajemne oddziaływanie odrębnych działów w organizacji prowadzić będzie do większej ich efektywności, niż gdyby każdy działał w oderwaniu od innych. Synergię można zobrazować nieprawdziwym równaniem przedstawionym poniżej 8 : 2 + 2 = 4 + 1 lub 2 + 2 = 5 Równanie to ilustruje przewagę poprawnie zorganizowanego działania, polegającego na celowym łączeniu się dla realizacji wspólnego celu produkcyjnego. Lewą stronę równania stanowić będą części, w tym przypadku pojedyncze gospodarstwa, natomiast prawą stronę - suma działania grupy producenckiej, czyli efekt organizacyjny synergii, który powinien być większy od indywidualnego 9. Aby potwierdzić rozważania na temat efektu synergii, rozpatrzono najważniejsze motywy jakimi kierowali się członkowie badanych w Polsce północno-wschodniej grup producenckich w podjęciu decyzji o integracji. Główną przesłanką była przede wszystkim chęć wzmocnienia swojej pozycji na rynku (rys. 1). Rolnicy zdawali bowiem sobie sprawę, że pojedynczy producent to słaby partner (na rynku), w związku z czym nie ma szans, aby przeciwstawić się zorganizowanej sile sfery skupu i przetwórstwa. Ankietowani rolnicy byli świadomi także faktu, że grupa producentów rolnych może być postrzegana przez producentów środków produkcji, usługodawców, zakłady przetwórcze, jako jeden duży podmiot rynkowy gotowy do odebrania dużych ilości dóbr i usług oraz do dostarczenia dużych i jednolitych partii produktów. Będzie więc solidnym i pewnym partnerem do robienia interesów 10. 7 J. Małysz, Procesy integracyjne w agrobiznesie (ABC integracji), Centrum Edukacji w Rolnictwie, Poznań 1996, s. 41-43. P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR, Z. Szalczyk, Dlaczego grupy producenckie. Poradnik Gospodarski 2/1999, s. 4-7. W. Boguta, Funkcjonowanie zorganizowanych producentów na rynku szanse i zagrożenia. [w:] Organizacje producentów trzody chlewnej, jako element stabilizacji rynku wieprzowiny w Polsce i Unii Europejskiej. WODR, Olsztyn 2000, s. 9-16. 8 J. A. F. Stoner, R. E. Freeman, D. R. Gilbert, Kierowanie. PWE, Warszawa 1999, s. 213-216. 9 P. Chałupka, Działalność zespołowa producentów rolnych jako sposób łagodzenia negatywnych skutków gospodarki rynkowej. Trzoda Chlewna 6/1999. P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR, 10 L. Knoblauch, R. Kisiel, Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 37-43.
240 Lucyna Szczebiot-Knoblauch wzmocnienie pozycji przetargowej wspólne zaopatrzenie w środki produkcji i inwestycje zapewnienie zbytu możliwość korzystania ze szkoleń i wymiana doświadczeń chęć działnia w grupie i namowa członków grupy 0 10 20 30 40 50 60 70 80 % ankietowanych Wykres 1. Motywy decydujące o wstąpieniu do grupy producenckiej Źródło: badania własne. Na początku procesów transformacji ustrojowej panowała powszechna opinia wśród producentów rolnych, że najważniejsze jest prawo wyboru partnera rynkowego, zapominając o gwarancji zbytu. Obecnie, jak zauważa Woś (2001), sytuacja przedstawia się nieco inaczej. Jak wynika z badań, dla zdecydowanej większości rolników (63%), to właśnie utrata gwarancji zbytu stała się przesłanką integracji. Okazało się bowiem, że prawo wyboru odbiorcy nie istnieje, a dodatkowo występują trudności ze zbytem. W warunkach przewagi podaży nad popytem cała moc rynku znajduje się w ręku nabywcy, a nie sprzedawcy. Poza tym wielu hodowców trzody chlewnej ma bogate doświadczenia ze współpracy, np. z małymi ubojniami, które czasami oferowały wyższe ceny za żywiec, ale często po wahaniach na rynku zawieszają swoją działalność, nie wypłacając, np. zaległych należności. Dla wielu producentów ważne było posiadanie kontraktów, nawet indywidualnych, których warunki są jednak wynegocjowane przez Zarząd grupy i będą jednakowe dla wszystkich członków. Przyjęcie regulacji podaży, np. żywca wieprzowego dotyczących jakości, ilości, terminu dostaw, cech zdrowotnych i cen zbytu, jakie nakłada zakład mięsny daje pewność sprzedaży swojej produkcji i w mniejszym stopniu naraża na wahania cen, czy wystąpienie trudności ze zbytem. Mówiąc dalej o czynnikach przyświecających działaniu w zespole producenckim nie sposób pominąć szans na uzyskanie wyższych dochodów (poprzez obniżkę kosztów, wyższe ceny zbytu). Dzięki temu będzie można np. pozwolić sobie na inwestycje w gospodarstwach (jest o tym przekonane 70% ankietowanych), tak istotne dla skutecznej konkurencji. Co piąty ankietowany członek grup producenckich wskazywał też, że kierował się również samą chęcią działania w takiej organizacji poznania czegoś nowego, mobilizacji w zakresie podnoszenia efektywności i jakości produkcji 11. 11 L. Knoblauch, R. Kisiel, Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 48-51.
Tworzenie grup producenckich jako przejaw przedsiębiorczości wiejskiej 241 Korzyści z przedsiębiorczości Współdziałanie rolników w formalnych grupach producentów pozytywnie wpływa na organizację i działalność rynku rolnego. W tym obszarze najważniejszą korzyścią będzie planowanie i dostosowywanie produkcji do popytu pod względem ilości, asortymentu i jakości. Integracja wiązać się będzie jednak przede wszystkim ze wzrostem konkurencyjności rolników na rynku, która powinna dotyczyć 12 : 1. ograniczenia bądź wyeliminowania liczby pośredników z rynku; 2. budowy trwałych powiązań kooperacyjnych z odbiorcami, sprzyjających stabilizacji produkcyjnej poszczególnych gospodarstw; 3. ułatwienia dostępu do informacji rynkowej; 4. dostosowania produkcji do przetwórstwa (standaryzacja produkcji oraz odpowiednie przygotowanie do sprzedaży); 5. wspólnej promocji i zbytu produkcji. Doświadczenia krajów o silnie rozwiniętym ruchu organizacji producenckich wykazują, że poprzez podejmowanie wspólnych działań producenci mogą stawić czoła coraz trudniejszym warunkom gospodarowania, sprostać wyższym wymaganiom przemysłu i konsumenta oraz silniejszej konkurencji, a w efekcie utrzymać swoje dochody na możliwie wysokim poziomie 13. Potwierdzeniem powyższych rozważań mogą być przeprowadzone badania, z których wynika, że organizowanie grup wśród producentów trzody chlewnej może przynosić szereg korzyści. Do najważniejszych, które były odczuwane przez wszystkich zgrupowanych respondentów, zaliczono poprawiającą się opłacalność produkcji i negocjacje umów na zakup środków produkcji, włącznie z materiałem hodowlanym (rys. 2). Ponad 90% respondentów wskazywało na kalkulowanie kosztów, które przed wstąpieniem do grupy nie występowało, bądź nie miało dużego wpływu na ich działanie (obecnie podjęcie większości decyzji poprzedzają wykonaniem prostej kalkulacji opłacalności, np. przed wprowadzeniem lepszych i droższych mieszanek pasz do żywienia) 14. 12 W. Tomiński, Grupa producentów rolnych, ODR, Płock 1998, s. 17-19. J. Szczepańska, A. Machowicz, Kapitałowa integracja producentów trzody chlewnej w Koźminie Wielkopolskim. Trzoda Chlewna 3/1999, s. 103-104. E. Halicka, K. Retman, Przedsiębiorczość rolników wobec integracji z Unią Europejską - tworzenie grup producentów rolnych. [w:] Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracji z Unią Europejską. Red. K. Gutkowska i I. Ozimek. SGGW, Warszawa 2001. 13 P. Chałupka, Prawne i metodyczne aspekty organizowania się rolników w grupy producenckie. WPODR, W. Boguta, Cz. Siekierski., Grupy producentów rolnych jako czynnik doskonalenia produkcji i obrotu produktami rolnymi. [w:] Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej. Zeszyty Naukowe SGGW, Warszawa 43/2001, s. 45-56. 14 L. Knoblauch, R. Kisiel, Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 53-55.
242 Lucyna Szczebiot-Knoblauch poprawa opłacalności produkcji negocjacje warunków zakupu środków produkcji kalkulowanie kosztów produkcji pewniejszy zbyt produkowanych towarów wspólne kredytowanie przedsięwzięć inwestycyjnych przygotowanie do integracji z UE wyższa cena sprzedaży i możliwość jej negocjacji dostęp do informacji rynkowej i uczestnictwo w szkoleniach mniejsze ryzyko działalności 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % ankietowanych Wykres 2. Korzyści wynikające z uczestnictwa w grupie producenckiej Źródło: badania własne. Ponad połowa respondentów za pozytywny skutek działania w grupie uznaje rozpoczęcie przygotowania swoich gospodarstw do sprostania konkurencji z jaką przyjdzie im się spotkać w UE, gdzie organizacje producentów są ważnym elementem rynku rolnego. Działalność w grupie to również możliwość wymiany doświadczeń i uczenie się na cudzych błędach (31%). Po dokładniejszym zapoznaniu się z tym zagadnieniem stwierdzono, że blisko ¾ wszystkich członków trzodziarskich grup producenckich konsultowało między sobą osiągane wyniki, dzieliło się swoimi doświadczeniami (np. wynikającymi z popełnionych błędów w produkcji). Pozostali rolnicy przyznali się, że współpracowali z innymi producentami, ale nie zawsze przekazywali wszystkie swoje spostrzeżenia. Świadczyło to o sporym braku zaufania niektórych członków grupy wobec siebie, co mogło być pozostałością z czasów, kiedy występowały ogromne trudności na rynku ze zbytem żywca, a może było nawet objawem zawiści. Niewielu respondentów wskazywało na mniejsze ryzyko działalności związane z grupowym funkcjonowaniem na rynku. Tej odpowiedzi udzielali zaś prawdopodobnie ci producenci, którzy mieli złe doświadczenia i wspomnienia z kontaktów z nieuczciwymi pośrednikami lub też z zakładami, które upadały nie regulując należności za dostarczony żywiec. Korzystny jest fakt, że dzięki zintegrowanej działalności ponad 97% ankietowanych producentów trzody chlewnej było przekonanych o większej satysfakcji jaką mają ze swojej pracy. Sama możliwość osiągania coraz lepszych rezultatów, dzielenia się swoimi sukcesami i uczenie innych (aby np. nie popełniali podobnych błędów) może dawać powody do zadowolenia 15. 15 Knoblauch L., Kisiel R. Procesy integracyjne w sektorze mięsa wieprzowego na przykładzie grup producenckich z terenu Polski północno-wschodniej, Wyd. UWM, Olsztyn 2004, s. 72-74.
Podsumowanie Tworzenie grup producenckich jako przejaw przedsiębiorczości wiejskiej 243 Jednym z największych problemów w procesie przygotowań Polski do integracji z Unią Europejską należy dostosowanie sektora żywnościowego, w tym rolnictwa, do nowej sytuacji i wymogów. Urynkowienie gospodarki w naszym kraju doprowadziło do zmian funkcjonowania gospodarstw rolnych, które zostały zmuszone do zmiany orientacji produkcyjnej na rynkową (marketingową), gdzie najważniejszy jest rynek, a w nim finalni nabywcy i ich potrzeby. W tej sytuacji jedynym sposobem obrony producentów jest zmiana sposobu uczestnictwa w rynku, na którym spotykają się Ci, którzy tworzą ceny i Ci, którzy muszą je akceptować. Do tych ostatnich zaliczamy producentów na tyle małych w stosunku do całego rynku, że ich sprzedaż i zakupy nie mogą wpłynąć na ceny rynkowe. Są oni zmuszeni do zaakceptowania lub odrzucenia ceny rynkowej, decydując się na określoną wielkość sprzedaży lub zakupu. Rolnicy, którzy najczęściej są właśnie cenobiorcami, chcąc wzmocnić swoją siłę przetargową muszą tworzyć organizacje, w celu wspólnej sprzedaży wytworzonych produktów lub zakupu środków produkcji. Dzięki temu mogą stać się cenotwórcami. Na wolnym rynku pozycję tę zajmują producenci na tyle znaczący w stosunku do całości rynku, że ich sprzedaż i zakupy mają wpływ na cenę rynkową. Poprzez swoje decyzje dotyczące zakupu, produkcji i sprzedaży, określają oni ceny rynkowe. Dlatego też istotną przesłanką przy podejmowaniu decyzji o integracji, którą powinni kierować się rolnicy, jest możliwość osiągnięcia pozycji cenotwórcy. Nie opłaca się bowiem być biernym producentem Trzeba wykazać się pewną przedsiębiorczością w robieniu interesów, np. poprzez funkcjonowanie w ramach grupy producenckiej. Tworzenie grup producenckich jest propagowane w Polsce od kilku lat i pomimo wielu argumentów przemawiających za powoływaniem takich organizacji, skala tego zjawiska jest wciąż ograniczona. Należy więc pamiętać, że silna konkurencja, dobrze zorganizowani rolnicy, wysoka jakość produkcji w UE stanowić będzie dużą przeszkodę dla naszych producentów. Dlatego już dziś trzeba upowszechniać oraz zachęcać rolników do tworzenia organizacji producenckich i wspólnej pracy, aby mieli możliwość konkurowania na tamtejszym rynku. Można przypuszczać, że w przyszłości grupy producenckie staną się jednymi z najważniejszych struktur w rolnictwie.