Program ochrony wydry w Polsce Krajowa strategia gospodarowania wydrą
Wydra w Polsce 1. status, ekologia i źródła konfliktów 2. ochrona i przeciwdziałanie konfliktom w gospodarce stawowej
Wydra lutra lutra Rozległy areał w Palearktyce
Wydra w Europie Gatunek rzadki zagrożony wyginięciem Gatunek chroniony II i IV załącznik dyrektywy siedliskowej Symbol ochrony przyrody Liczne programy aktywnej ochrony
Wydra w Europie a wydra w Polsce Gatunek rzadki zagrożony wyginięciem Gatunek chroniony (tylko częściowo!) II i IV załącznik dyrektywy siedliskowej Symbol ochrony przyrody Liczne programy aktywnej ochrony
Wydra w Polsce Historia ochrony: 1927: gatunek łowny 1957: z całorocznym okresem ochronnym 1995: ochrona ścisła Gatunek rzadki ginący: 1970-te Czerwona Księga Zwierząt I Gatunek słabo poznany: 1970-80-te Badania terenowe całego kraju: 1991-94
Polska: monitoring 1991-1994 Standardowa metoda Modyfikacja: 1 stanowisko / kwadrat UTM 10x10 km 80% pozytywnych stanowisk=kwadratów UTM z 2080 badanych Brzeziński i in. 1996
Polska: monitoring 1991-1994 Standardowa metoda Modyfikacja: 1 stanowisko / kwadrat UTM 10x10 km 80% pozytywnych stanowisk=kwadratów UTM z 2080 badanych Brzeziński i in. 1996
Strategia gospodarowania wydrą Kompletny spis polskiego piśmiennictwa o wydrze Zalecenie wykonywania monitoringu krajowego i regionalnego Opis proponowanej metody monitoringu (oparty na metodzie standardowej) Propozycje działań edukacyjnych i badawczych
Metoda standardowa Poszukiwanie śladów obecności wydry
Metoda standardowa Ślady znaleziono stanowisko pozytywne, tzn. wydra obecna Śladów nie znaleziono na 600 m przeszukanego brzegu stanowisko negatywne, tzn. brak śladów wydry Od 1 do 5 stanowisk w kwadracie UTM 10x10 km Grupa stanowisk negatywnych wskazuje na przypuszczalny brak wydry w tym rejonie
Ślady obecności wydry odchody wydzielina tropy
Środkowa i wschodnia Polska: monitoring 1996-1998 71% z 1111 badanych stanowisk (83.9% kwadratów UTM 10x10 km Wydra zasiedla większość rzek z wyjątkiem niektórych w dorzeczu Bzury Romanowski J. 2000
Rekolonizacja środkowej i wschodniej Polski 1994-1998 Wzrost częstości: od 64% (1994) do 84% (1998) pozytywnych kwadratów UTM 10x10 km 1992-1994 Częstość wyższa we wschodniej części terenu badań 1996-1998
Inwentaryzacja wydry w 2006-2007 Standardowa metoda GIS Bzura: 229 stanowisk
Rekolonizacja dorzecza Bzury 2006-2007 1994 2007 1998
Wydra w Sudetach A B Zmiany rozmieszczenia wydry w kwadratach UTM w latach 1991-2008 w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim A Brzeziński i in. 1996, zmienione; B dane autora.
Rekolonizacja dorzecza Bzury Prawdopodobieństwo stwierdzenia Wzrost częstości spotykania wydry w dorzeczu Bzury w kolejnych badaniach Prawdopodobieństwo spotykania wydry nad środowiskami wodnymi w Polsce bliskie 1!
Wydra w Polsce: śmiertelność 100% 80% 60% 40% 20% Unknown Nieznane Other Inne Killed Zabita Trap Sidła Shot Zastrzelona Fishtrap Żaki Road Samochód 0% 1980te 1990te K. Włodek i J. Romanowski (niepubl.) Wzrasta śmiertelność na drogach Prawdopodobnie zmniejsza się kłusownictwo Nieznany odstrzał w obwodach hodowlanych
Strategia gospodarowania wydrą Zasięg obejmuje całą Polskę Opis zagrożeń dla gatunku niezagrożona w Polsce Liczebność gatunku nieznana! szacunek: 10 000 15 000 os. Pożądany stan ochronny Status korzystny Raport dla Komisji Europejskiej (artykuł 17) Instytut Ochrony Przyrody PAN
Wybiórczość środowiskowa Wydra: ambasador czystych wód
PI Wybiórczość środowiskowa PI: współczynnik preferencji 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 Preference index (PI) of the otters towards selected habitat features of the surveyed sites Shelters Trees >61% Shrubs >31% Open bank >31% Regulation W E W Mało wydr E Wiele wydr habitat features Wydry preferują lepsze środowiska (np. nieuregulowane brzegi) gdy ich liczebność jest niska
Wybiórczość środowiskowa W E mało wydr dużo wydr W trakcie rekolonizacji wydry zasiedlają coraz wieksze spektrum środowisk
Wydra ambasadorem? 120 100 Otter occurence in habitats of different potential in W and E study areas 80 60 40 20 good average poor Dużo wydr Mało wydr 0 W E Zniknięcie wydr z wielu zniszczonych środowisk w Europie mogło być efektem ubocznym spadku liczebności populacji
Skład pokarmu Podstawę pokarmu wydry stanowią ryby Palearktyka Jędrzejewska i in. 2001
Skład pokarmu Podstawę pokarmu wydry stanowią ryby Polska Brzeziński i in. 2006
Karp i pstrąg w pokarmie wydr stawy pstrągowe potoki i rzeki stawy karpiowe Dieta biomasa poszczególnych gatunków ryb skonsumowanych przez wydrę (Zator, Wiśniowska 2006)
Skład pokarmu wydr na stawach w Jedlance (wschodnia Polska) 100 59 95 11 4 14 184 415 92 31 31 90 90 PERCENTAGE OF BIOMASS 80 60 40 20 0 J/F M/A M/J J/A S/O N/D J/F M/A M/J J/A S/O N/D 1994 1995 OTHER PREY WILD FISH CARP J. Kloskowski (2000)
Karp w diecie wydr Udział karpia w diecie wydr na stawach rybnych zależy od ich otoczenia Czechy: stawy karpiowe Kucerova i Roche 1999
Drapieżnictwo wydr na karpiu a tiaminaza Wysoki udział antywitaminy B (tiaminazy) w tkankach ryb karpiowatych Wydry karmione w niewoli tylko karpiowatymi chorują! J. Kloskowski (2005)
Percentage Wielkość ryb zjadanych przez wydry Długość ryb zjadanych przez wydry 100% 80% 60% 40% 20% 31-40 cm 21-30 cm 11-20 cm 1-10 cm 0% Tanew San Czarna Hańcza upper Biebrza low er Biebrza 539 items 958 items 633 items 396 items 867 items Brzeziński i in. 2006
udział procentowy karpia w poszczególnych zakresach długości [%] Długość karpi zjadanych przez wydry (Zator) Wydry najczęściej łowiły karpie ok. 7 cm długości 60 55,00 50 40 30 20 12,50 12,50 12,50 10 0 5,00 2,50 0 3,0-3,9 4,0-4,9 5,0-5,9 6,0-6,9 7,0-7,9 8,0-8,9 9,0-9,9 długość karpi [cm] Wiśniowska 2006
Średnia długość karpia w pokarmie wydry (wschodnia Polska) Wydry najczęściej łowiły karpie ok. 10 cm długości Median length (cm) 14,5 12,5 10,5 8,5 n=15 106 41 17 15 13 43 72 96 133 56 97 232 434 6,5 F M A M J J A S O N D J F M Months J. Kloskowski (2005)
Wybiórczość klas wiekowych karpia (wschodnia Polska) Wydry jesienią preferowały karpie w 1. roku życia Weighted means (g) 210 180 150 120 90 60 30 0+ carp 1+ carp 0+ electivity index 1,00 0,75 0,50 0,25 Jacobs' index 0 June/July August September October 0,00 J. Kloskowski (2005)
Preferencje pokarmowe wydry w stosunku do gatunków ryb stanowiących potencjalną bazę pokarmową tego drapieżnika na terenie Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w Zatorze, obliczone przy pomocy wskaźnika Ivleva E = (B-A)/(B+A) Gatunki preferowane czebaczek (Pseudorasbora parva) jaź (Leuciscus idus) jelec (Leuciscus leuciscus) karaś (Carassius sp.) Gatunki unikane amur (Ctenopharyngodon idella) karp (Cyprinus carpio) leszcz (Abramis brama) kiełb (Gobio gobio) kleń (Leuciscus cephalus) lin (Tinca tinca) płoć (Rutilus rutilus) słonecznica (Leucaspius delineatus) sandacz (Stizostedion lucioperca) sum (Silurus glanis) śliz (Barbatula barbatula) tołpyga (Aristichthys nobilis) świnka (Chondrostoma nasus) ukleja (Alburnus alburnus) jazgarz (Gymnocephalus cernuus) okoń (Perca fluviatilis) szczupak (Esox lucius)
Wybiórczość pokarmowa wydry obliczona na podstawie biomasy ryb odłowionych w rzekach Bieszczad Zachodnich oraz biomasy skonsumowanych ryb. Wybiórczość obliczono przy pomocy wskaźnika Ivleva. Gatunek Udział (%) gatunków w biomasie odłowionych ryb (A) Udział (%) gatunków w biomasie skonsumowanych ryb (B) Wybiórczość pokarmowa wydry E = (B A)/(B + A) brzana (Barbus sp.) 6,89 2,74-0,43 głowacica (Hucho hucho) 0,14 0 0 głowacz (Cottus sp.) 3,02 27,37 +0,80 jelec (Leuciscus leuciscus) 0 4,38 0 kiełb (Gobio sp.) 0 0,39 0 kleń (Leuciscus cephalus) 21,78 0,08-0,99 płoć (Rutilus sp.) 0,67 0,04-0,89 pstrąg (Salmo trutta) 8,14 47,09 +0,70 słonecznica (Leucaspius delineatus) 0 0,18 0 strzebla (Phoxinus phoxinus) 43,63 12,21-0,56 śliz (Barbatula barbatula) 13,58 5,52-0,42 ukleja (Alburnus alburnus) 2,15 0 0
Wydra drapieżnik litoralu i jego krawędzi Preferowane przez wydry są gatunki występujące w pobliżu brzegu i strefy roślin zanurzonych (litoral i metafiton) Lanszki i in. 2001
Ocena wpływu wydry na produkcję karpia na terenie Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w Zatorze w roku 2001. Obliczenia wykonano w oparciu o następujące dane: liczebność wydr, udział karpia w całorocznej diecie wydry, dane otrzymanych z ksiąg hodowlanych RZD Zator (produkcja karpia). Przyjęto, że dobowa konsumpcja pokarmu przez wydrę wynosi średnio 1,25 kg (Erlinge 1968). Dane wyjściowe: Liczebność wydr w RZD Zator = 27 osobników Dobowa konsumpcja pokarmu przez jedną wydrę = 1,25 kg Udział biomasy karpia w rocznej diecie wydry = 12,13 % Roczna produkcja karpia w RDZ Zator = 422,6 ton Roczna produkcja narybku karpia w RZD Zator = 8,85 ton Symulacja oceny wpływu wydry na produkcję karpia: Roczna konsumpcja pokarmu przez wydry (A x B x 365 dni) = 12,32 tony Roczna konsumpcja karpia przez wydry (F x C) = 1,49 tony Procent skonsumowanej przez wydrę produkcji karpia (G/D x 100) = 0,35% Procent skonsumowanego przez wydrę narybku karpia (G/E x 100) = 16,83%
Straty w gospodarce rybackiej Rzeczywiste straty większe niż obliczone na podstawie analizy pokarmu wydry: Niedoszacowanie udziału dużych ryb Kaleczenie ryb Płoszenie ryb w zimochowach Zabijanie tarlaków Problem: pośrednie straty trudne do oceny
Jaki charakter strat? 26 gospodarstw: straty w tarlakach (40% gospodarstw utrzymujących tarlaki) 38% - nadmierne zabijanie 20% - kaleczenie ryb 11% - niepokojenie zimujących ryb J. Kloskowski (2011)
Straty w odczuciu rybaków Gatunek Straty Poważne Akceptowalne Bez strat Kormoran 35 (25.6%) 31 (22.6%) 71 (51.8%) Czapla siwa 32 (23.4%) 99 (72.2%) 6 (4.4%) Bóbr 29 (21.2%) 63 (46.0%) 45 (32.8%) Wydra 77 (56.2%) 52 (38.0%) 8 (5.8%) J. Kloskowski (2011)
Straty w odczuciu rybaków Rybacy dobrze znają wydrę, prawidłowo ja identyfikują i stwierdzają obecność Jak oceniają wybiórczość wielkości karpia? 11% - nie zaobserwowano preferencji co do wieku ryb 5% - preferowanie mniejszej ryby 31% - preferowanie większych ryb J. Kloskowski (2011)
Źródła konfliktów pomiędzy wydrami a rybakami: wzrost częstości występowania wydr w Polsce - w tym na obiektach rybackich wysoki udział ryb w pokarmie wydr - w tym drapieżnictwo na karpiach i pstrągach oraz: drapieżnictwo wydry na karpiu w klasie handlowej oraz na tarlakach
Źródła konfliktów pomiędzy wydrami a rybakami: Czy konflikt z rybakami narasta? TAK! Jakie są tego powody? wzrost częstości występowania wydr coraz trudniejsza sytuacja gospodarki rybackiej Jakie rozwiązania? rozwiązanie konfliktu na stawach elementem ochrony gatunku
Program ochrony wydry strategia gospodarowania wydrą Główne przesłanki Strategii: ochrona wydry i jej siedlisk Dyrektywa Siedliskowa, Zał. II i IV ochrona częściowa gatunku gatunek konfliktowy: straty w gospodarce stawowej i jeziorowej efektem rozdwojenie jaźni : ochrona wydry w naturalnych środowiskach vs ochrona gałęzi produkcji: chowu i hodowli ryb
Strategia gospodarowania wydrą 4. Cele programu ochrony gatunku Zachowanie korzystnego statusu populacji wydry z punktu widzenia ochrony gatunku i wymagań Dyrektywy Siedliskowej, z uwzględnieniem wymagań prawnych dotyczących ochrony gatunku oraz minimalizacji konfliktów z gospodarką rybacką.
Strategia gospodarowania wydrą Analiza istniejącego stanu ochrony Rozp. M. Śr. dn 28 09 2004: ochrona częściowa z wyłączeniem stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane Rozp. M. Śr. dn 23 11 2011: ochrona częściowa także na stawach rybnych uznanych za obręby hodowlane zgoda na redukcję zwierząt wydawana przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska (Art. 56 ust. 2 pkt. 1) gdy zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice jednego województwa - przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (Art. 56 ust. 1 pkt. 2).
Strategia gospodarowania wydrą Redukcja populacji na stawach rybnych zezwolenie na redukcje populacji można uzyskać po wykazania szkody np. w gospodarce rybackiej i uzasadnieniu takiej formy rozwiązania problemu, przy jednoczesnym wykazaniu braku możliwości zastosowania alternatywnych metod rozwiązania problemu szkód (Art. 56 ust. 2 pkt. 5).
Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: ochronne wydra w środowisku minimalizujące konflikt z rybakami wydra na stawach rybnych
Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: 1. Uwzględnienie wydry w ocenach oddziaływania na środowisko plany i przedsięwzięcia obejmujące środowiska występowania gatunku lub leżące w ich sąsiedztwie, mogące potencjalnie oddziaływać na gatunek i jakość siedlisk wydry (wykaz rozporządzenie RM 2010) praktycznie we wszystkich raportach oceny oddziaływania na obszar Natura 2000
Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: 2. Podjęcie działań zmierzających do zmniejszenia śmiertelności wydr tworzenie bezpiecznych przejść - pod mostami - przepustów i suchych przejść pod drogami Uwaga: beneficjentem wiele zwierząt
Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: 3. Podjęcie działań zmierzających do ochrony środowisk wydry przeciwdziałanie programom regulacji cieków wodnych, negatywnie wpływających na jakość siedlisk wydry i uwzględnienie działań rekompensujących dla wydry zapewnienie ochrony odpowiedniej ilości siedlisk wydry w ramach Natura 2000 wykonywanie prac w dolinach rzek z uwzględnieniem wymagań środowiskowych wydry Uwaga: beneficjentem wiele zwierząt
Strategia gospodarowania wydrą 1. Rekompensaty wdrażane w kilku krajach Sposoby minimalizacji szkód (m. in. Austria, Czechy, Niemcy, Wielka Brytania) 2 systemy oparte na: - wycenie strat - dotacji stawów z wydrami nie rekomendowane (wytyczne Rady Europy, doświadczenia z Austrii) alternatywa: - dofinansowanie (kredyty lub dotacje) ogrodzeń - programy dla dojrzałych konsumentów: karp lubiany przez wydrę - dotacje do bioróżnorodności na stawach
Strategia gospodarowania wydrą Sposoby minimalizacji szkód 2. Odłowy i eliminacja gatunku dopuszczone jako specjalna derogacja, zgoda na redukcję zwierząt wydawana przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska (Art. 56 ust. 2 pkt. 1) gdy zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice jednego województwa - przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (Art. 56 ust. 1 pkt. 2). po wykazania szkody i uzasadnieniu takiej formy rozwiązania problemu, przy jednoczesnym wykazaniu braku możliwości zastosowania alternatywnych metod rozwiązania problemu szkód (Art. 56 ust. 2 pkt. 5). problem: na miejscu usuniętych osobników wkrótce pojawiają się kolejne
Strategia gospodarowania wydrą Sposoby minimalizacji szkód 3. Zwiększenie zróżnicowania gatunkowego i obniżenie zagęszczenia ryb w stawach o niższym zagęszczeniu ryb i większej różnorodności gatunkowej, wydry chwytają głównie mniejsze, nie komercyjne gatunki (doświadczenia z gospodarstwa w Treboniu, Czechy) 4. Polepszenie warunków siedliskowych/ tworzenie strefy litoralu (Kucerova 1998)
Strategia gospodarowania wydrą Sposoby minimalizacji szkód 5. Tworzenie zbiorników buforowych zmniejszenie presji drapieżnika na gatunki cenne ekonomicznie poprzez zakładanie niewielkich (ok. 0,5 ha) zbiorników buforowych zarybianych różnorodnymi gatunkami ryb ( rybim chwastem ) tworzenie zbiorników buforowych zmniejsza drapieżnictwo wydry na cennych gospodarczo gatunkach (Bodner 1995, Kucerová i Roche 1999
Strategia gospodarowania wydrą 6. Grodzenia Sposoby minimalizacji szkód Schematy i uwagi o praktyce stosowania ogrodzeń z siatki i pastuchów elektrycznych. Problem: koszty stosowania ogrodzeń
pastuch elektryczny pastuch elektryczny
Proponowane działania ochronne
Podziękowania dla uczestników warsztatów i współautorów Strategii, w tym: Marcina Brzezińskiego Janusza Kloskowskiego dziękuję za uwagę romanowski@cbe-pan.pl
Wydra w atlasie ssaków Polski Aktualne dane, udział obserwatorów z całego kraju mapa interaktywna (www. iop.krakow.pl Wydra w Atlasie: stan z dn. 20. 10. 2011 romanowski@cbe-pan.pl