Bioetyka teologiczna cz. 13 Manipulacje na zdrowiu psychicznym człowieka Wykład dla studentów II roku Instytutu Nauk o Rodzinie KUL W medycynie rozróżnia się choroby endogenne a więc o podłożu somatycznym od chorób psychogennych. W praktyce rozróżnienie tego typu nie jest łatwe. Rozwój niektórych chorób, ale też ich leczenie - mimo, że mają wyraźne podłoże somatyczne - zależy w ogromnej mierze od psychiki pacjenta. Ale też i odwrotnie: zaburzenia nerwicowe i psychiczne rzutują na somatyczne zdrowie organizmu Dzisiaj obok wielu zaburzeń i chorób psychicznych (nerwowych) mówi się także o tzw. patologii noogennej (nerwicy noogennej), której istotę stanowi zagubienie sensu życia. W takich przypadkach nie wystarczy zastosowanie jedynie metod i środków medycznych. Lekarz powinien wówczas szukać współpracy z innymi ludźmi, nade wszystko z duszpasterzami. 2 Pośrednie ingerencje w psychikę Chodzi tu o takie działanie, które wprost mają charakter fizyczny, albowiem są ingerencją w somatyczną strukturę organizmu, ale ich skutkiem są pewne - mniejsze lub większe - zmiany w psychice człowieka. manipulacje typu mechanicznego; manipulacje hormonalne; manipulacje chemiczne. 3 1
Manipulacje mechaniczne Ingerencje terapeutyczne Chirurgiczne usunięcie fragmentu mózgu Stymulacja elektryczna przy wykorzystaniu wszczepionych elektrod Może mieć też charakter nieterapeutyczny Ingerencje pozaterapeutyczne Pranie mózgu poprzez wprowadzenie zaburzeń w funkcjonowanie pracy centralnego ośrodka nerwowego 4 Manipulacje hormonalne Działanie na poziom agresji (np. Testosteronem) Działanie uboczne hormonalnych środków farmakologicznych (m.in. antykoncepcyjnych) z racji pozamedycznych informacje o takim oddziaływaniu są dzisiaj bardzo niepełne Działanie na wzrost inteligencji (działanie uboczne hormonu wzrostu) Jeśli dałoby się wykazać ich charakter prawdziwie terapeutyczny, to można by je uznać za dopuszczalne, ale pozostaje ponadto do oceny problem ryzyka szkód, jakie może w całości życia ludzkiego wywołać działanie tego typu. 5 Manipulacje chemiczne środki medyczne, czyli lekarstwa leczące schorzenia somatyczne, ale mające wpływ także na psychikę człowieka; mogą być stosowane zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem i w sposób oględny, albo też wykorzystywane pozaleczniczo i nadużywane (lekomania szczególnego rodzaju); środki uspokajające, zwane także trankwilizatorami - środki, które mają zmniejszyć określoną nadpobudliwość psychiczną; środki pobudzające, zwane także energizarami - środki służące aktywizacji psychiki ludzkiej, większość z nich ma charakter środków narkotycznych (preludin. ritalin, captogon, a nade wszystko efedryna i amfetamina); środki odurzające, a więc halucynogenne; chodzi tu zarówno o klasyczne narkotyki jak opium, morfina i heroi-na, jak i takie środki jak: haszysz, marihuana, LSD, mescalina; złowieszczy charakter tych ostatnich środków leży nie tylko w fakcie, że łatwo się od nich uzależnić, ale także w tym, że powodują trwałe zmiany w mózgu. 6 2
Zastosowanie Terapia zaburzeń psychicznych lub psychosomatycznych Manipulacja indywidualna lub zbiorowa ludźmi zdrowymi w celu uzyskania pożądanych efektów (pobudzenia, uspokojenia lub uzależnienia) 7 Działanie bezpośrednie na psychikę Chodzi o wpływanie bezpośrednie na psychikę człowieka (ew. grupy ludzi) w celu wywołania pożądanego efektu Proces wychowania Terapia (zwłaszcza psychoterapia) w przypadku wystąpienia konkretnych zaburzeń Działanie do podświadomości (kryptoreklama poprzez ukryte obrazy i nieuświadomione skojarzenia) 8 Manipulacje uprzedmiotawiające osobę im poddawaną są w wysokim stopniu niegodziwe; tym bardziej im jest ona nieświadoma dokonywanych na niej zabiegów Z kolei proces wychowania jest koniecznym elementem troski o przygotowanie osoby do samodzielnego dorosłego życia jest to działanie ukierunkowane na prawdziwe dobro dziecka 9 3
Warunki godziwości psychoterapii Terapeutę wiążą z pacjentem szczególne więzy zaufania. Tym bardziej zatem Psychoterapeuta (lekarz) nie może narzucić pacjentowi swojego obrazu człowieka, własnej teorii wolności, odpowiedzialności, ani też własnego rozumienia problemu winy. Poglądy życiowe lekarza nie mogą zdominować życiowych wyborów pacjenta. Podobnie pacjent nie może domagać się, by lekarz przyjął jego wizję człowieka i świata 10 Rozróżnia się pośrednie i bezpośrednie metody psychoterapeutyczne Metody pośrednie opierają się na założeniu, że w określonych zaburzeniach pacjent posiada wystarczająco wiele (choć naturalnie w różnym stopniu) własnej energii duchowej, by przy pomocy terapeuty przezwyciężyć swój dotychczasowy stan psychiczny. W tej metodzie istotny jest więc szacunek i respektowanie inności i podmiotowości pacjenta. W stanach poważniejszych terapeuta musi zrezygnować z roli niemal biernego świadka zmagań pacjenta i czynnie pokierować procesem leczenia Kluczem zawsze jest pełny szacunek dla chorego i ochrona jego wolności 11 Im głębsza ingerencja w psychikę chorego, tym poważniejszy wymóg fachowości terapeuty, tak w diagnozie jak i stosowanej terapii. trzeba widzieć niebezpieczeństwo nadużywania metod psychoanalitycznych, w których tak łatwo myli się właściwą przyczynę z tym, co jest tylko jednym z wielu uwarunkowań danego zachowania. Psychoanaliza może niszczyć wiele istotnych wymiarów życia ludzkiego poprzez to, że sprowadza wszystko do popędów. 12 4
Terapia jest dziś częściej potrzebna niż dawniej, ze względu na narastające tempo życia codziennego Z drugiej strony sytuacja ta odsłania zagubienie hierarchii celów i środków oraz nieumiejętność odpoczynku Nierozwiązane stresy mogą powodować nerwice, a te z kolei stany neurotyczne, niekiedy nieodwracalne 13 Istotą neurozy jest to, że niewykorzystane możliwości osoby, w jakiś sposób zablokowane przez niekorzystne lub wręcz przeciwne warunki środowiskowe (dawne lub obecne) lub przez uwewnętrznione konflikty osobiste (trudności z samym sobą), ostatecznie kierują się ku wnętrzu człowieka i rodzą chorobliwy stan. Neuroza jest znakiem, że pewne dążenia wewnętrzne (abstrahując aktualnie od ich prawdziwej wartości) nie zostały całkowicie przekreślone pomimo istniejących trudności, ale jednocześnie jest znakiem, że człowiek nie wie jak sobie z tym poradzić - jest wobec tej sytuacji bezradny. Dlatego też ten wewnętrzny konflikt w człowieku zostaje zepchnięty do podświadomości. Niemniej po sposobie reakcji na wiele spraw życia codziennego (reakcji najczęściej nieproporcjonalnych do danej sprawy) można poznać stan neurozy. 14 Ocena manipulacji w psychikę człowieka Ponieważ kluczem jest podmiotowość osoby, jakakolwiek instrumentalizacja pacjenta czyni ingerencję niegodziwą z natury Z drugiej strony godnymi pochwały są działania ukierunkowane na uzdolnienie człowieka do prawdziwie wolnego samostanowienia o sobie 15 5
W duchu tej zasady trzeba też odrzucać takie manipulacje na sobie samym, które ograniczałyby lub niszczyły wolność (np. używanie tytuniu, alkoholu, narkotyków). Podobnie też należy oceniać takie wpływanie na życie psychiczne własne lub drugiego człowieka, które z założenia szkodziłoby procesowi dojrzewania i usamodzielniania się człowieka (chęć uzależnienia jakiejś osoby od siebie, poddanie się cudzej dominacji). Trzeba przy tym zachować szacunek dla praw rozwoju w dziedzinie moralnej (formacja sumienia). Istnieje bowiem ścisły związek pomiędzy zdrowiem psychicznym a dojrzałością ludzkiego sumienia. 16 Psychochirurgia / neurochirurgia Jeśli z założenia ich skutkiem miałoby być zmniejszenie impulsów istotnych dla podejmowania wolnych decyzji i płynące z tego ograniczenie aktywności osobowej, a więc swoiste ubezwłasnowolnienie, to takie operacje są moralnie niedozwolone 17 Wszelkie ingerencje pośrednie w psychikę człowieka - jeśli nie mają wyraźnego celu terapeutycznego - powinny być odrzucone. Nie ma odgórnych zastrzeżeń co do stosowania np. hipnozy i elektrowstrząsów,jednakże pod warunkiem, że są one wskazane przez lekarza i wykonane przez specjalistę. Podobnie należy ocenić metodę narkoanalizy, jeśli jest wykonywana przez odpowiednio przygotowanego terapeutę. Należy natomiast odrzucić (jako pozaterapeutyczne) wszelkie metody związane ze stosowaniem tzw. "surowicy prawdy" (scopolamina) w medycynie sądowej. 18 6