Tomasz Kątowski ROZDZIAŁ 4 PRZEDSIĘBIORSTWO JEDNOOSOBOWE JAKO MODELOWY PRODUCENT I JAKO REALNY PODMIOT RYNKOWY Wprowadzenie Teoria zachowania przedsiębiorstwa w mikroekonomii głównego nurtu 1 jest w istocie rzeczy teorią zachowania przedsiębiorstwa jednoosobowego przedsiębiorstwa właścicielskiego czyli takiego, którym kieruje właściciel-przedsiębiorca. W mikroekonomii głównego nurtu wyrażenia: modelowe przedsiębiorstwo, modelowy producent i modelowy przedsiębiorca mogą być traktowane jak synonimy. Neoklasyczny model przedsiębiorstwa zakłada jedność funkcji właścicielskiej, menedżerskiej, kierowniczej i pracowniczej. Algorytm działania tego podmiotu decyzyjnego spełnia przesłanki racjonalności decyzji i gwarantuje osiągnięcie w punkcie równowagi optymalnego poziomu wyniku ekonomicznego. O przedsiębiorstwach jednoosobowych można mówić w aspekcie liczby osób pracujących lub w aspekcie decyzyjnym. W pierwszym przypadku termin przedsiębiorstwo jednoosobowe wskazuje podmioty, w których poza właścicielem nie pracuje nikt inny (przedsiębiorstwa jednoosobowe w sensie dosłownym), w drugim - podmioty, w których decyzje podejmowane są jednoosobowo. Przedsiębiorstwa jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym (podmioty jednoosobowe lub wieloosobowe, w których decyzje podejmuje jednoosobowo właściciel) są niewątpliwie najbliższym realnym odpowiednikiem modelowego producenta w mikroekonomii głównego nurtu. W dalszej części termin przedsiębiorstwo jednoosobowe stosowany będzie dla oznaczenia przedsiębiorstw jednoosobowych w sensie dosłownym. Celem opracowania jest zdefiniowanie specyfiki najmniejszych przedsiębiorstw - podmiotów jednoosobowych i sformułowanie warunku wyznaczającego punkt zamknięcia z uwzględnieniem tej specyfiki. W opracowaniu zestawiono neoklasyczny model producenta z realnymi przedsiębiorstwami jednoosobowymi. Zarysowano zasadnicze podobieństwa i różnice między tymi dwoma podmiotami oraz zaproponowano sformułowanie warunku wyznaczającego dolną granicę opłacalności kontynuacji produkcji w krótkim okresie analizy z uwzględnieniem specyfiki realnych przedsiębiorstw jednoosobowych. Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent w mikroekonomii głównego nurtu W mikroekonomii głównego nurtu modelowy producent zredukowany jest do wymiaru podmiotu jednoosobowego w aspekcie decyzyjnym i poddany aksjomatycznemu wymogowi racjonalności działania 2. Posunięcie takie jest zgodne z indywidualizmem ontologicznym - 1 Pojęcie mikroekonomia głównego nurtu odnosi się do tzw. mikroekonomii neoklasycznej czyli systemu teoretycznego opartego na analizie subiektywno-marginalnej i założeniu o dążeniu podmiotów rynkowych do maksymalizacji oczekiwanych efektów. 2 W neoklasycznej analizie zachowań przedsiębiorstw na rynku nie bierze się pod uwagę możliwości podziału decyzji między różne osoby. Przyjmuje się założenie, że decyzje podejmowane są jednoosobowo. Zatem używając określenia przedsiębiorstwo lub firma, mamy na myśli właściciela-przedsiębiorcę. Czasem używa się też określenia producent, mając na myśli nie pracowników wytwarzających dane dobro, lecz właściciela-
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy 41 koncepcją filozoficzną zakładającą, że zdolność formułowania celów i podejmowania świadomych działań zmierzających do ich realizacji mają tylko podmioty indywidualne (osoby fizyczne), a podmioty złożone (wieloosobowe) takiej zdolności nie posiadają. W przypadku tych ostatnich cele i działania kształtują się jako wypadkowa indywidualnych interesów, preferencji czy też dążeń osób tworzących daną zbiorowość. Zgodnie z koncepcją indywidualizmu ontologicznego tylko na poziomie jednostki (modelowej lub realnej) można, w sposób logicznie uprawomocniony, mówić o celu organizującym jej działanie. Indywidualizm ontologiczny nie tylko uzasadnia ale wręcz wymusza subiektywny charakter podstawowych kategorii ekonomicznych stosowanych do opisu zachowania jednostki, takich mianowicie jak: koszt ekonomiczny, przychód ekonomiczny (rozumiany jako suma przychodu pieniężnego i korzyści niepieniężnych) oraz wynik ekonomiczny. Na poziomie jednostki żadna z tych kategorii nie może być poddana weryfikacji przez obserwatora zewnętrznego - są one możliwe do określenia tylko przez podmiot podejmujący decyzje i w tym właśnie sensie mają charakter subiektywny. Zredukowanie modelowego producenta do wymiaru jednoosobowego w aspekcie decyzyjnym jest uproszczeniem bardzo wygodnym dla matematycznej formalizacji modelu producenta, gdyż w sposób logicznie uprawomocniony pozwala poddać działanie tego podmiotu kryterium maksymalizacji oczekiwanego efektu i wyrazić stan jego równowagi uniwersalną w wymiarze logicznym, skonstruowaną przy wykorzystaniu rachunku różniczkowego, formułą ekwimarginalną. Modelowy producent jako element statycznej teorii cen i alokacji zasobów Neoklasyczną teorię przedsiębiorstwa należy postrzegać jako element składowy statycznej teorii cen i alokacji zasobów. Zaproponowany w tym obszarze badawczym model producenta - oparty na schemacie homo oeconomicus (HOe) - ma za zadanie umożliwić analizę zachodzących w skali rynku procesów kształtowania się cen i wielkości produkcji. Nie jest natomiast jego celem i nie jest on przystosowany do analizy zachowania konkretnych przedsiębiorstw, funkcjonujących na konkretnym rynku i podejmujących cały szereg decyzji dotyczących nie tylko cen i wielkości produkcji ale również cały szereg strategicznych decyzji rozwojowych. Uniwersalna teoria - jak zauważył F. Machlup wykorzystująca jakiś uniwersalny model producenta skonstruowany z myślą o uwzględnieniu tych wszystkich realnych uwarunkowań byłaby w sposób nieunikniony konstrukcją nieporęczną, niezgrabną i nieefektywną. Jego zdaniem nie ma konieczności dążenia w konstrukcji modelu producenta do ogólnej syntezy ponieważ nigdy nie wiadomo jaka kombinacja wiedzy ( mixture of bodies of knowledge ) będzie przydatna w rozpatrywaniu konkretnych przypadków. Czasami korzystna może okazać się synteza ekonomii z psychologią społeczną i antropologią kultury, innym razem z public health i prawem a jeszcze innym z kryminologią i politologią (Machlup, 1990). Krytyka modelu producenta opartego na schemacie HOe nie powinna zasadzać się na argumencie, że model ten nie pozwala opisać funkcjonowania realnych przedsiębiorstw z uwagi na przyjęte w nim nierealistyczne założenia upraszczające (przede wszystkim: maksymalizacja zysku jako cel działania i analiza wielkości krańcowych). Jako element statycznej teorii ceny i dystrybucji model ten spełnia swoje zadanie łącząc relacjami przyczynowo-skutkowymi podstawowe zmienne opisujące rynek. W tej funkcji realizm założeń modelu HOe ma drugorzędne znaczenie w stosunku do jego funkcjonalności jako elementu składowego teorii cen i alokacji zasobów. Skonstruowanie modelu łączącego w sobie cechy uniwersalności i jednoznaczności rozstrzygnięć typowe dla modelu HOe z przedsiębiorcę, o modelowych cechach homo oeconomicus. (Klimczak, 1995, s.160)
42 Tomasz Kątowski realizmem zastosowanych w modelu zmiennych wydaje się niemożliwe z uwagi na fakt, że zmienne określające zachowanie realnych producentów mają w dużym zakresie charakter subiektywny i są niekwantyfikowalne. Brak realizmu założeń neoklasycznego modelu producenta staje się problemem dopiero wówczas, gdy model ten próbuje się zastosować do celów, do których nie jest on przystosowany - gdy za pomocą tego modelu próbuje się wyjaśnić funkcjonowanie realnych przedsiębiorstw. Taki cel badawczy stawia przed sobą behawioralna teoria przedsiębiorstwa poszukująca wyjaśnienia realnych procesów decyzyjnych a nie uniwersalnego (matematyczno-logicznego) schematu podejmowania decyzji racjonalnych. Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako realny podmiot gospodarki Stosowany przez Główny Urząd Statystyczny termin działalność gospodarcza osób fizycznych można uznać za odpowiednik terminu przedsiębiorstwo jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym. Działalność gospodarcza osób fizycznych jest kategorią wyróżnioną w oparciu o kryterium formy własności i obejmuje podmioty, których właścicielem jest jedna osoba. W podmiotach tych oprócz właściciela mogą jednak pracować również inne osoby. Uznanie działalności gospodarczej osób fizycznych za synonim przedsiębiorstwa jednoosobowego w aspekcie decyzyjnym wymaga przyjęcia założenia, że osoby pracujące w przedsiębiorstwie poza właścicielem nie uczestniczą w procesie formułowania celów i podejmowania decyzji określających sposoby ich realizacji. Pod koniec 2006 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było ponad 2,7 mln przedsiębiorstw jednoosobowych (2.765.348). Stanowiły one 76% wszystkich podmiotów zarejestrowanych w tym systemie (3.636.039) i 80% najmniejszych przedsiębiorstw - czyli podmiotów o liczbie pracujących do 9 osób (3.455.565). Poziomy organizacyjne działalności gospodarczej osób fizycznych Działalność gospodarcza osób fizycznych może być prowadzona na czterech poziomach organizacyjnych wyróżnionych w oparciu o kryterium liczby osób pracujących. Na pierwszym i drugim poziomie znajdują się podmioty bez szczególnej formy prawnej. Na trzecim i czwartym poziomie - podmioty zorganizowane w formie spółek. Pierwszy poziom obejmuje przedsiębiorstwa jednoosobowe w dosłownym znaczeniu, czyli podmioty, w których pracuje wyłącznie właściciel. Na drugim poziomie znajdują się podmioty, w których poza właścicielem pracują również inne osoby (na podstawie stosunku pracy lub na podstawie umowy agencyjno-prowizyjnej, a także osoby wykonujące pracę nakładczą oraz bezpłatnie pomagający członkowie rodzin). W podmiotach na poziomie trzecim pracują wyłącznie współwłaściciele. Na poziomie czwartym poza współwłaścicielami pracują także inne osoby. W 2003 roku przeciętna liczba osób pracujących w przedsiębiorstwach jednoosobowych na pierwszym i drugim poziomie organizacyjnym i w spółkach cywilnych wynosiła 1,93.(GUS, 2003, s.29) Opisane zależności zestawiono w tabeli 1.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy 43 Tabela 1. Poziomy organizacyjne działalności gospodarczej osób fizycznych Działalność gospodarcza osób fizycznych Podmioty bez szczególnej formy prawnej Podmioty mające jednego właściciela 1. poziom 2. poziom organizacyjny organizacyjny Podmioty, w których decyzje podejmowane są jednoosobowo Właściciel jest jedyną osobą pracującą Poza właścicielem pracują również inne osoby ( nieuczestniczące w procesie decyzyjnym) Podmioty zorganizowane w formie spółki Podmioty mające więcej niż jednego właściciela 3. poziom 4. poziom organizacyjny organizacyjny Podmioty, w których decyzje podejmowane są w wyniku uzgadniania stanowisk wspólników Właściciele są jedynymi osobami pracującymi Poza właścicielami pracują również inne osoby Źródło: opracowanie własne. Podmioty gospodarcze na dwóch pierwszych poziomach organizacyjnych są przedsiębiorstwami jednoosobowymi w aspekcie decyzyjnym. Na poziomach trzecim i czwartym występują natomiast podmioty złożone w aspekcie decyzyjnym czyli takie, w których decyzje są efektem kompromisu uzgadniającego postawy wspólników. Przedsiębiorstwa jednoosobowe w statystyce podmiotów gospodarczych W opracowaniach Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON przedsiębiorstwa jednoosobowe w as-pekcie decyzyjnym wykazywane są jako odrębna zbiorowość pod nazwą działalność gospodarcza osób fizycznych. Osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą jest każdy, kto ukończył 18 lat i tym samym ma pełną zdolność do czynności prawnych, podejmujący działalność gospodarczą. Pod pojęciem działalności gospodarczej osoby fizycznej rozumiana jest działalność prowadzona na własny rachunek w celu osiągnięcia zysku (GUS, 2006). W analizach GUS dotyczących sektora najmniejszych przedsiębiorstw, mamy do czynienia z odmiennym grupowaniem podmiotów rynkowych. Zbiorowość przedsiębiorstw jednoosobowych w aspekcie decyzyjnym prezentowana jest tu łącznie z osobami, które działają w ramach spółki zawiązanej na podstawie umowy sporządzonej w oparciu o kodeks cywilny (trzeci i czwarty poziom organizacyjny). Oznacza to, że liczba jednostek tej zbiorowości obejmuje osoby fizyczne niezależnie od tego czy prowadzą one działalność gospodarczą bez szczególnej formy prawnej czy w formie spółki cywilnej. Spółki prawa handlowego o charakterze osobowym (podmioty z trzeciego i czwartego poziomu organizacyjnego) wymieniane są natomiast w grupie jednostek mających osobowość prawną.(gus, 2003, s.15) Przedsiębiorstwa jednoosobowe spełniające wymogi sformułowane w ustawie o
44 Tomasz Kątowski swobodzie działalności gospodarczej 3 są zaliczane do kategorii mikroprzedsiębiorstw. Mikroprzedsiębiorstwo jako podmiot prawa gospodarczego 4 zgodnie art. 104 wspomnianej ustawy - definiowane jest jako podmiot, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych: zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający 2 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu, sporządzonego na koniec jednego z tych lat, nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro. Zakresy znaczeniowe użytych wyżej pojęć: mikroprzedsiębiorstwo, działalność gospodarcza osób fizycznych, przedsiębiorstwo jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym i liczby pracujących przedstawiono w tabeli 2. Specyfika przedsiębiorstwa jednoosobowego W przedsiębiorstwach jednoosobowych, zgodnie z obowiązującymi przepisami podatkowymi nie można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu (KUP) kosztu pracy własnej właściciela (podatnika), jego małżonka i małoletnich dzieci. Nie można również do KUP zaliczyć odsetek od własnego kapitału włożonego w źródło przychodów 5. Taki niepełny rachunek kosztów w przedsiębiorstwie jednoosobowym powoduje, że wytworzona w nich nadwyżka finansowa nie jest kategorią rezydualną. Zawarte są w niej bowiem koszty kapitału i pracy właściciela oraz (jeśli taka sytuacja zachodzi) koszt pracy członków rodziny pomagających w prowadzeniu działalności gospodarczej. Nadwyżka ta nie ma zatem charakteru zysku. Przypomina raczej tzw. dochód czysty 6 stanowiący różnicę między osiągniętym przychodem a wartością wsadu materiałowego i mieszczący w sobie obok kwoty zysku również wartość ogółu wynagrodzeń za pracę. Przedsiębiorstwo jednoosobowe maksymalizując nadwyżkę finansową maksymalizuje w istocie rzeczy wynagrodzenie właściciela menedżera, kierownika, pracownika i właściciela kapitału w jednej osobie, a nie zysk rozumiany jako nadwyżka przychodu nad kosztami. Koszty ukryte pracy menedżerskiej, pracy wykonawczej i kapitału w przedsiębiorstwie jednoosobowym W literaturze przedmiotu można spotkać próby uzgodnienia charakteru nadwyżki finansowej osiąganej przez przedsiębiorstwa jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym z kategorią zysku jako wielkości rezydualnej. Na przykład w modelu Scitovsky ego (Scitovsky, 1952) wypracowana przez przedsiębiorstwo nadwyżka brutto zostaje pomniejszona o wielkość płacy imputowanej odzwierciedlającej wartość pracy menedżerskiej przedsiębiorcy. Otrzymaną w ten sposób nadwyżkę netto zdefiniowaną jako zysk traktuje Scitovsky jako wielkość podlegającą maksymalizacji. Przyjmuje on, że nakład pracy menedżerskiej właściciela zmienia się wraz ze zmianami wielkości produkcji. Przyjmuje również, że nakład pracy menedżerskiej w przeliczeniu na jednostkę produkcji jest wielkością stałą ( enterprenerial activity is a limitational factor 7 ) Wydaje się jednak, że nakład pracy 3 Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 6 sierpnia 2004 r Dz.U. z 2004 r., nr 173, poz.1807; Przepisy tej ustawy, definiujące mikro-, małych i średnich przedsiębiorców (art.103-110) obowiązują od 01.05.2002 roku. 4 W polskim prawie gospodarczym nie jest stosowany jest termin mikroprzedsiębiorstwo lecz mikroprzedsiębiorca 5 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, art.23.p. 9 i 10 6 W latach 80. XX wieku w dyskusjach nad reformą polskiej gospodarki formułowano tezę o celowości stosowania wskaźnika dochodu czystego jako podstawowego miernika efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw. 7 Pod pojęciem limitational factor Scitovsky rozumie czynnik wytwórczy, którego ilość na jednostkę produktu
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy 45 menedżerskiej (a tym samym wysokość płacy imputowanej) nie jest wielkością bezpośrednio powiązaną ze zmianami wielkości produkcji i w pewnym przedziale tych zmian jest raczej wielkością stałą. Tabela 2. Zakresy znaczeniowe pojęć: mikroprzedsiębiorstwo, działalność gospodarcza osób fizycznych, przedsiębiorstwo jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym i liczby pracujących Mikroprzedsiębiorstwo Podmioty gospodarcze bez szczególnej formy prawnej Spółki cywilne Działalność gospodarcza osób fizycznych w statystyce najmniejszych przedsiębiorstw (osoby fizyczne wykazywane są łącznie z osobami działającymi w spółkach cywilnych) Działalność gospodarcza osób fizycznych w statystyce podmiotów zarejestrowanych w REGON (osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą wykazywane są jako osobna grupa) Przedsiębiorstwa jednoosobowe w aspekcie decyzyjnym (podmioty bez szczególnej formy prawnej, bez względu na liczbę osób pracujących o ile decyzje podejmowane są przez właściciela) Przedsiębiorstwa jednoosobowe w aspekcie liczby pracujących (podmioty bez szczególnej formy prawnej, w których pracuje wyłącznie właściciel) Spółki prawa handlowego Źródło: Opracowanie własne. Wydzielony z nadwyżki brutto koszt pracy menedżerskiej właściciela zostaje włączony przez Scitovsky ego do rachunku wyniku ekonomicznego na równi z kosztami zatrudnienia obcych czynników produkcji. Model Scitovsky ego dotyczy przedsiębiorstwa jednoosobowego na drugim poziomie organizacyjnym, w którym właściciel wykonuje jedynie pracę menedżerską, a pracę jest stała i nie może ulec zmianie.
46 Tomasz Kątowski wykonawczą realizują pracownicy najemni. W celu wyznaczenia wysokości zysku ekonomicznego z wypracowanej nadwyżki finansowej brutto Scitovsky wydziela koszt pracy menedżerskiej właściciela, oszacowany jako dochód możliwy do uzyskania przez niego, gdyby zdecydował się on zrezygnować z własnej działalności gospodarczej i zaoferował swoje usługi na rynku pracy. Innego podejścia wymaga analiza wyniku ekonomicznego przedsiębiorstwa jednoosobowego na pierwszym poziomie organizacyjnym. W takim przypadku z nadwyżki brutto należałoby wydzielić koszt pracy wykonawczej właściciela. Koszt ten ma charakter kosztu zmiennego. Dla uproszczenia można natomiast pominąć elementy kosztu ukrytego o charakterze kosztu stałego, a mianowicie: koszt pracy menedżerskiej wykonywanej przez właściciela przedsiębiorstwa oraz koszt kapitału ulokowanego w prowadzoną działalność. Warunki określające punkt zamknięcia w przedsiębiorstwie jednoosobowym Ujęcie standardowe Zrównanie się przychodu całkowitego z całkowitym kosztem zmiennym wyznacza w mikroekonomicznej analizie funkcjonowania przedsiębiorstwa punkt zamknięcia prowadzonej działalności 8. W ujęciu standardowym przychód całkowity (TR) oraz całkowity koszt zmienny (VC) są kategoriami księgowymi. Różnica między przychodem całkowitym i całkowitym kosztem zmiennymi nazywana jest marżą pokrycia pierwszego stopnia (M1). W ujęciu standardowym w punkcie zamknięcia modelowy producent realizuje zerową marżę pokrycia pierwszego stopnia: TR = VC, TR VC = M1 = 0. Oznacza to, że marża pokrycia drugiego stopnia (M2) będąca różnicą między M1 i kosztami stałymi będzie zawsze w punkcie zamknięcia ujemna i równa kosztom stałym: M2 = M1 FC = - FC. W ujęciu standardowym (prezentowanym w podręcznikach do mikroekonomii) punkt zamknięcia wyrażający granicę maksymalnych racjonalnych strat księgowych wyznaczany jest relacją ceny do poziomu przeciętnych kosztów zmiennych. Jeżeli cena pokrywa te koszty, to produkcji nie należy przerywać, gdyż pokrywa ona co najmniej koszty bieżące związane z produkcją, a koszty stałe i tak muszą być pokrywane, jeśli nie chce się zlikwidować przedsiębiorstwa. Gdyby jednak cena miała spaść poniżej przeciętnych kosztów zmiennych, to wszelka produkcja przynosiłaby dodatkowe, ciągle powiększające się straty i powinna być zawieszona. (Oyrzanowski, 1996, s.111; Wiszniewski, 1994, s.83). W ujęciu standardowym punkt zamknięcia modelowego przedsiębiorstwa zawsze wypada w przedziale straty księgowej (skoro M1 = 0, to M2 = -FC). Pogorszenie warunków wyznaczających punkt zamknięcia (tzn. przekroczenie przez stratę księgową poziomu kosztów stałych) uzasadnia wstrzymanie produkcji. 8 Punkt zamknięcia (shut-down point) w polskiej literaturze bywa nazywany również: punktem zaniechania (Kopycińska, 1996, s.142), progiem przerwania produkcji (Dębniewski, Pałach, Zakrzewski, 2000, s.220), granicznym progiem nieopłacalności (Adamkiewicz, 1996, s.121) czy granicą maksymalnych racjonalnych strat (Oyrzanowski, 1996, s.111).
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy 47 Ujęcie uwzględniające specyfikę przedsiębiorstwa jednoosobowego Specyfika przedsiębiorstwa jednoosobowego skłania do wyróżnienia w strukturze całkowitego kosztu zmiennego kosztu zmiennego jawnego (VCj) i kosztu zmiennego ukrytego (VCu) wyrażającego wartość płacy imputowanej przedsiębiorcy-właściciela, która w tym przypadku odpowiada wartości wykonywanej przez niego pracy wykonawczej. Ogólna formuła punktu równowagi nie ulega zmianie, a zatem: TR = VC = VCj+VCu. W punkcie zamknięcia TR jest większy od VCj, co oznacza, że M1 jest dodatnia i równa VCu: TR > VCj, TR -VCj = M1 = VCu > 0. Możliwe są trzy relacje M1 do FC: (1) M1 > FC, (2) M1 = FC, (3) M1 < FC. A zatem możliwe są również trzy poziomy marży pokrycia drugiego stopnia (M2) będącej różnicą miedzy marżą pokrycia pierwszego stopnia i kosztem stałym (M2 = M1 FC): (1) M2 = M1- FC > 0 (zysk księgowy), (2) M2 = M1- FC = 0 (zerowy wynik księgowy), (3) M2 = M1- FC < 0 (strata księgowa). W punkcie zamknięcia przedsiębiorstwa jednoosobowego może więc występować zysk księgowy, zerowy wynik księgowy lub strata księgowa. Zależy to od relacji M1 (czyli VCu) do FC. Położenie punktu zamknięcia na skali wyniku księgowego nie jest w przypadku przedsiębiorstw jednoosobowych jednoznacznie określone. Punkt zamknięcia może wypadać zarówno w przedziale wartości dodatnich, ujemnych lub w punkcie zerowego wyniku księgowego (w ujęciu standardowym punkt zamknięcia wypada zawsze w przedziale ujemnego wyniku księgowego). Pogorszenie się warunków wyznaczających punkt zamknięcia przedsiębiorstwa jednoosobowego wyraża się spadkiem marży pokrycia pierwszego stopnia poniżej wartości ukrytego kosztu zmiennego (M1 < VCu): TR < VC, TR < VCj + VCu, TR VCj VCu < 0, M1 VCu < 0, M1 < VCu. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo odczuwa bodziec do wstrzymania produkcji. Wstrzymanie produkcji w przedsiębiorstwie jednoosobowym nie oznacza jednak zaprzestania działalności gospodarczej i oczekiwania na poprawę warunków rynkowych. Oznacza raczej zmianę sposobu wykorzystania posiadanego kapitału zgodnie z możliwościami przewidzianymi we wniosku rejestracyjnym, a nawet w zupełnie nowym, wcześniej nieprzewidzianym obszarze.
48 Tomasz Kątowski Ponieważ w przypadku przedsiębiorstwa jednoosobowego punkt zamknięcia może wypadać na poziomie ujemnego, zerowego lub dodatniego wyniku księgowego, wstrzymanie produkcji w wyniku pogorszenia się warunków wyznaczających punkt zamknięcia może nastąpić nie tylko na poziomie straty księgowej (jak to ma miejsce w jęciu standardowym), ale również w przedziale zysku księgowego. Ten ostatni przypadek będzie zachodzić, gdy marża pokrycia pierwszego stopnia będzie mniejsza od kosztów zmiennych ukrytych i jednocześnie większa od kosztów stałych: FC < M1 < VCu. Wówczas: M2 = M1 - FC > 0. Podsumowanie W ujęciu tradycyjnym wypracowanie przez modelowego producenta dodatniej marży pokrycia pierwszego stopnia uzasadnia kontynuowanie produkcji w krótkim okresie analizy. Punkt zamknięcia w ujęciu tradycyjnym wypada zawsze w przedziale ujemnego wyniku księgowego. W ujęciu odpowiadającym specyfice przedsiębiorstwa jednoosobowego na pierwszym poziomie organizacyjnym kontynuowanie określonej działalności jest uzasadnione tylko wówczas, gdy marża pokrycia pierwszego stopnia jest większa lub równa płacy imputowanej przedsiębiorcy-właściciela. Dopóki marża pokrycia pierwszego stopnia jest większa lub równa kosztom zmiennym ukrytym relacja tej nadwyżki finansowej do kosztów stałych prowadzonej działalności jest nieistotna w wymiarze decyzyjnym. Stopień pokrycia kosztów stałych nie ma znaczenia decyzyjnego. Koszty stałe nie są elementem decyzyjnym występują bowiem w każdej z możliwych alternatyw krótkookresowych. Zaprezentowana w końcowej części opracowania formuła punktu zamknięcia przedsiębiorstwa jednoosobowego ( M1= VCu) akcentuje decyzyjną rolę kosztu alternatywnego w rozstrzyganiu kwestii zasadności kontynuacji działalności lub jej wstrzymania. Koszt zmienny ukryty, czyli płaca imputowana przedsiębiorcy właściciela wyrażająca wartość wykonywanej przez niego pracy wykonawczej, zależy od czynników wewnętrznych (osobowych) i zewnętrznych (rynkowych). Wzrost wysokości płacy imputowanej wywołany czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, przy innych warunkach niezmienionych, pogarsza sytuację ekonomiczną przedsiębiorstwa i może stworzyć bodziec do wstrzymania prowadzonej działalności, niezależnie od realizowanego poziomu wyniku ekonomicznego. Wstrzymanie jednej działalności i podjęcie alternatywnej o wyższym VCu jest wyrazem realizacji przez podmiot rynkowy uniwersalnej zasady racjonalnego działania minimalizacji kosztów, w tym przypadku kosztów alternatywnych pracy. Gdyby bowiem przedsiębiorca-właściciel nie podjął decyzji pozwalającej na realizację wyższej płacy imputowanej, powstała by strata wynikająca z utraconej korzyści, czyli koszt alternatywny. Dążenie do maksymalizacji zysku oznacza minimalizację kosztów alternatywnych. BIBLIOGRAFIA: 1. Adamkiewicz H.G., (1996), Podręcznik samodzielnej nauki mikroekonomii. Podstawy zachowania producenta w gospodarce rynkowej, ODDK, Gdańsk. 2. Dębniewski G., Pałach H., Zakrzewski W., (2000), Mikroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. 3. GUS, (2003), Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób.
Przedsiębiorstwo jednoosobowe jako modelowy producent i jako realny podmiot rynkowy 49 Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa. 4. GUS, (2006), Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w I półroczu 2006 r., Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa. 5. Klimczak B.,(1995), Mikroekonomia, Wydawnictwo im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław. 6. Kopycińska D., red., (1996), Mikroekonomia, Szczecin. 7. Machlup F., (1990), Mathematics, realism and a time for synthesis, Economic Semantic, s. 332-334. 8. Scitovsky T., (1952), A note on profit maximization and its implication, w: Readings in price theory, Homewood, Richard D. Irwin, Inc. 9. Oyrzanowski B., (1996), Mikroekonomia, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków. 10. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. z 1991 r., nr 80, poz.350. 11. Ustawa z 6 sierpnia 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. z 2004 r., nr 173, poz.1807 12. Wiszniewski Z., (1994), Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa.