Słowo wstępne. Nr 9 (1066) wrzesień 2011 Tom 66(CVII)

PRZEGLĄD Nr 9 GÓRNICZY 1 założono 01.10.1903 MIESIĘCZNIK STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW GÓRNICTWA Nr 9 (1066) wrzesień 2011 Tom 66(CVII) Słowo wstępne Obrady XVI Szkoły Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie zaplanowano w Krynicy w dniach 21 23 września 2011 roku. Krynica gościć nas będzie po raz szósty, poprzednio odbywały się tam edycje Szkoły w latach 2004 2006 i 2009 2010. Klimat tego uzdrowiskowego miasta stwarza szczególną atmosferę dla dyskusji naukowych i wymiany poglądów. Bieżąca sytuacja w krajowym, europejskim i światowym przemyśle wydobywczym i jego otoczeniu gospodarczym dostarcza wielu tematów do dyskusji i wymiany poglądów. Systematyczne wdrażanie zasad gospodarki rynkowej, potrzeba ciągłego wzrostu przedsiębiorczości, kreatywności i innowacyjności, rozwój techniki komputerowej i jej wdrażanie do praktyki przemysłowej, pojawiające się nowe problemy w obszarach zarządzania i inżynierii produkcji oraz zarządzania finansami przedsiębiorstw górniczych, potrzeba dostosowania wielkości i asortymentu produkcji do zmiennych warunków rynkowych, stawiają przed nauką i praktyką górniczą nowe wyzwania. Pojawiają się nowe problemy badawcze i potrzeby praktyczne w szeroko rozumianej problematyce ekonomiki i zarządzania w górnictwie, a Szkoła Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie stanowi forum prezentacji, dyskusji oraz wymiany doświadczeń wielu ośrodków naukowo-badawczych i przemysłowych zajmujących się tą problematyką. Zakres tematyczny XVI Szkoły Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie obejmuje zagadnienia mieszczące się w obszarach wiedzy teoretycznej i praktycznego doświadczenia, do których można zaliczyć: efektywność ekonomiczną kopalń, prywatyzację, restrukturyzację przemysłu wydobywczego, koszty społeczne, marketing w przemyśle wydobywczym, przemysł wydobywczy w aspekcie integracji z Unią Europejską, technikę komputerową w górnictwie, rynek i ceny surowców mineralnych, organizację i zarządzanie w przemyśle, zarządzanie finansami kopalń, koszty wydobycia surowców, ochronę środowiska w przemyśle wydobywczym. Zakres tematyczny prac recenzowanych i przyjętych do druku pokrywa się z zakresem tematycznym Szkoły. Recenzenci wskazani byli przez komitet organizacyjny Szkoły. Prezentowane w zeszycie prace zostały uszeregowane w porządku alfabetycznym, według nazwisk autorów. Prace nadesłane na XVI Szkołę Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie, w łącznej liczbie 43, są publikowane w niniejszym numerze czasopisma Przegląd Górniczy. Korzystając z tej okazji składamy Redaktorowi Naczelnemu czasopisma Przegląd Górniczy, Prof. dr. hab. inż. Wiesławowi Blaschke, najlepsze życzenia zdrowia i wszelkiej pomyślności w związku z przypadającą w bieżącym roku 70. rocznicą urodzin. Czytelnikom Przeglądu Górniczego życzę, aby znaleźli coś interesującego dla siebie w materiałach zamieszczonych w niniejszym numerze. Uczestnikom XVI Szkoły Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie życzę owocnych obrad i przyjemnego pobytu w Krynicy. Kierownik Katedry Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle AGH Prof. zw. dr hab. inż. Roman Magda

2 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: 55:622.012.22-057(438): 346(438): 622.867-057.16: 331.86(438): 005.95/.96(438) Standardy kwalifikacji zawodowych w zakresie górnictwa podziemnego Standards of professional qualifications with respect to underground mining dr inż. Artur Bator* ) Treść: W artykule przedstawiono zmiany w ustawodawstwie dotyczące podejścia do kwalifikacji pracowników zakładów górniczych. Zaprezentowano podstawowe różnice pomiędzy kwalifikacjami ogólnymi i zawodowymi w zakresie górnictwa oraz ratownictwa górniczego. Abstract: The article presents the question of changes in legislation concerning the approach to the qualifications of mine workers. The basic differences between general and professional qualifications with respect to mining and mine rescue are presented. Słowa kluczowe: górnictwo, Prawo geologiczne i górnicze, zarządzanie zasobami ludzkimi Keywords: mining, geological and mining law, human resources management 1. Wprowadzenie Standard kwalifikacji zawodowych jest to norma wymagań dla wykonania zbioru zadań zawodowych przyporządkowanych danemu zawodowi i umiejętności, wiadomości oraz cechy fizyczne uwzględniające poziom kwalifikacji. Kwalifikacje zawodowe określamy jako zbiór umiejętności pozostających w takim związku wzajemnym, że pozwalają rozwiązywać zagadnienia właściwe dla jakiegoś obszaru działalności [3]. Układ kwalifikacji zawodowych został przedstawiony na rysunku 1. W krajach Unii Europejskiej znana jest struktura kwalifikacji, opracowana w Wielkiej Brytanii i oznaczana NVQ, obejmująca 5 poziomów: POZIOM 1 Kwalifikacje niezbędne do wykonywania prostych, rutynowych zadań wykonywanych pod kierunkiem przełożonego, stanowiących podstawę do dalszych, bardziej specjalistycznych działań. POZIOM 2 Kwalifikacje niezbędne do wykonywania zadań w sytuacjach typowych. Niektóre zadania mogą być bardziej złożone i wymagać działań samodzielnych, charakteryzujących się indywidualną odpowiedzialnością. Wymagać mogą również umiejętności pracy w zespole. POZIOM 3 Kwalifikacje niezbędne do wykonywania zadań złożonych, zarówno w warunkach typowych, jak i problemowych. Zadania charakteryzują się różnorodnością wykonywanych czynności i wymagają samodzielności i odpowiedzialności. Dotyczyć mogą również umiejętności kierowania pracą innych. * ) AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. Artykuł opiniował dr inż. Michał Kopacz; rekomendował prof. zw. dr hab. inż. Roman Magda. POZIOM 4 Kwalifikacje niezbędne do wykonywania wielu różnych, skomplikowanych zadań o charakterze technicznym, organizacyjnym lub specjalistycznym dla danego obszaru działalności zawodowej. Zadania wymagają dużej, osobistej odpowiedzialności i samodzielności, jak również umiejętności kierowania zespołem pracowników. POZIOM 5 Kwalifikacje niezbędne do wykonywania złożonych zadań, często w sytuacjach problemowych, wymagających podejmowania decyzji o znaczeniu strategicznym dla organizacji. Zadania te związane są z pełną odpowiedzialnością za pracę i rozwój innych osób, a także wymagają umiejętności diagnozowania, analizowania, prognozowania, planowania oraz wdrażania nowych pomysłów do praktyki gospodarczej [2]. Kwalifikacje zawodowe łączy się również z analizą grup czynności i zadań wykonywanych w toku pracy. Często są one kojarzone z kształceniem formalnym i umiejętnościami. Wtedy też na plan pierwszy wysuwa się pojęcie kompetencji. Pojęcia te są bliskoznaczne, wzajemnie się uzupełniają, lecz ich zawartość treściowa zależy od jakości kształcenia, bywa różnie rozumowana. Na kompetencje składają się: wiedza, doświadczenie, umiejętności oraz cechy psychologiczne, najczęściej potwierdzone formalnie, umożliwiające wykonanie zadań w zakresie zarządzania, projektowania i konstruowania oraz nadzorowania pracy. Kompetencje zawodowe kształtują zdolność wykonywania zadań w zawodzie, zgodnie z wymaganiami stanowiska pracy, odpowiednimi zakresami umiejętności, wiadomości, cech psychofizycznych, jakie powinien posiadać pracownik [1]. 2. Kwalifikacje ogólne i zawodowe w zakresie górnictwa Według Ustawy Prawo geologiczne i górnicze kwalifikacjami ogólnymi są [5]:

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 3 Rys. 1. Układ kwalifikacji zawodowych. Opracowanie własne na podstawie [3] Fig. 1. The system of professional qualifications. Author, s study based on [3] 1) w przypadku czynności kierownika ruchu zakładu górniczego, działu ruchu zakładu górniczego, w wyższym dozorze ruchu zakładu górniczego oraz średnim i niższym dozorze ruchu zakładu górniczego znajomość: a) przepisów Prawa geologicznego i górniczego oraz innych przepisów stosowanych w ruchu zakładu górniczego, b) zagadnień związanych z prowadzeniem ruchu określonego rodzaju zakładów górniczych i występujących w nich zagrożeń w stopniu niezbędnym do wykonywania tych czynności; 2) w przypadku czynności mierniczego górniczego znajomość zagadnień niezbędnych do wykonywania czynności mierniczego górniczego, czynności w wyższym dozorze ruchu zakładu górniczego oraz czynności w kierownictwie ruchu odkrywkowego zakładu górniczego, wydobywającego bez użycia środków strzałowych kopaliny inne niż węgiel brunatny; 3) w przypadku czynności geologa górniczego znajomość zagadnień niezbędnych do wykonywania czynności geologa górniczego, czynności w wyższym dozorze ruchu zakładu górniczego oraz czynności w kierownictwie ruchu odkrywkowego zakładu górniczego, wydobywającego bez użycia środków strzałowych kopaliny inne niż węgiel brunatny; 4) w przypadku czynności geofizyka górniczego w podziemnych zakładach górniczych znajomość zagadnień niezbędnych do wykonywania czynności geofizyka górniczego oraz czynności w wyższym dozorze ruchu podziemnego zakładu górniczego; 5) w przypadku czynności kierownictwa oraz specjalistów w podmiotach zawodowo trudniących się ratownictwem górniczym znajomość: a) przepisów określających zasady prowadzenia ruchu zakładu górniczego oraz prowadzenia akcji ratowniczych i wykonywania prac profilaktycznych w tym zakładzie, b) organizacji i zadań ratownictwa górniczego, c) wyposażenia jednostek ratownictwa górniczego, d) metod prowadzenia akcji ratowniczych i wykonywania prac profilaktycznych, e) metod prowadzenia szkoleń i ćwiczeń ratowniczych, f) zasad udzielania pomocy przedmedycznej, g) działalności służb pogotowia specjalistycznego. Kwalifikacjami zawodowymi natomiast są: 1) tytuły zawodowe lub dyplomy potwierdzające kwalifikacje zawodowe, ukończenie określonych w tych przepisach studiów wyższych lub określonych w tych przepisach studiów podyplomowych; 2) posiadanie odpowiednich kwalifikacji w zawodzie lub odpowiednich uprawnień zawodowych w przypadkach określonych w ustawie ; 3) odbycie, również przed uzyskaniem kwalifikacji zawodowych, praktyki: a) w zakresie czynności kierownika ruchu zakładu górniczego, działu ruchu zakładu górniczego, zakładu wykonującego roboty geologiczne lub zakładu prowadzącego działalność określoną w art. 2 ust. 1, b) w zakresie czynności w średnim i niższym dozorze ruchu zakładu górniczego lub w ruchu zakładu górniczego, zakładu wykonującego roboty geologiczne lub zakładu prowadzącego działalność określoną w art. 2 ust. 1 w przypadku czynności w wyższym dozorze ruchu zakładu górniczego, c) mierniczej, d) geologicznej, e) geofizycznej, f) ratowniczej określonej w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie kwalifikacji w zakresie górnictwa i ratownictwa górniczego. Projekt Rozporządzenia Ministra Środowiska stwierdza kwalifikacje osób wyższego dozoru ruchu oraz kierowników działów ruchu tylko w przypadkach określonych w ustawie. Osoby wykonujące prace w podziemnych zakładach górniczych są zobowiazane posiadać odpowiednie kwalifikacje zawodowe określone w Prawie geologiczno-górniczym. W szczególności dotyczy to pracowników wykonujących czynności: w wyższym dozorze ruchu, m.in. w specjalności górniczej, geofizycznej, górnicze wyciągi szybowe, mechanicznej, elektrycznej, mierniczej, geologicznej, ochrona środowiska, budowlanej; kierownika oraz zastępcy działu górniczego, techniki strzałowej oraz inwestycji, tąpań, wentylacji, energomechanicznego oraz energomechanicznego do spraw obiektów podstawowych, mierniczego, geologicznego, ochrona środowiska, bezpieczeństwo i higiena pracy; kierownika oraz zastępcy kierownika ruchu podziemnego zakładu górniczego wydobywającego węgiel kamienny, podziemnego zakładu górniczego wydobywającego rudy metali oraz podziemnego zakładu górniczego wydobywającego kopaliny inne niż węgiel kamienny i rudy metali; kierownika oraz zastępcy kierownika ruchu zakładu górniczego prowadzącego składowanie odpadów metodą podziemną, zakładu wykonującego roboty geologiczne metodą podziemną. Przepisy te dotyczą również osób wykonujących wyżej wymienione czynności w zakładzie prowadzącym działalność pod kątem: budowy, rozbudowy oraz utrzymywania systemów odwadniania zlikwidowanych zakładów górniczych; robót prowadzonych w wyrobiskach zlikwidowanych podziemnych zakładów górniczych, wymienionych

4 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 w przepisach wydanych na podstawie ust. 2, w celach innych niż określone ustawą, w szczególności turystycznych, leczniczych i rekreacyjnych; robót podziemnych prowadzonych w celach naukowych, badawczych, doświadczalnych i szkoleniowych na potrzeby geologii i górnictwa; drążenia tuneli z zastosowaniem techniki górniczej; likwidacji obiektów, urządzeń oraz instalacji, o których mowa w pkt 1 4. W ustawie znalazło się stwierdzenie, iż dyplomy ukończenia studiów wyższych na kierunku górnictwo o specjalności lub specjalizacji geologicznej lub studiów wyższych obejmujących nauki geologiczne, w szczególności na kierunkach: budownictwo i ochrona środowiska, uzyskane przez osoby, które ukończyły co najmniej 2-semestralne studia podyplomowe z zakresu wnioskowanej kategorii, uważa się za równoważne z dyplomami ukończenia studiów wyższych na kierunkach geologia lub górnictwo i geologia. Według ustawy, stwierdzenie kwalifikacji następuje na wniosek osoby ubiegającej się o stwierdzenie kwalifikacji, zwanej dalej kandydatem, po przeprowadzeniu egzaminu. Podczas egzaminu sprawdzeniu podlega, w przypadku kwalifikacji w zakresie górnictwa i ratownictwa górniczego posiadanie przez kandydata kwalifikacji ogólnych. 3. Podsumowanie Istotną zmianą w nowym projekcie Prawa geologicznego i górniczego jest podejście do kwalifikacji, uprawnień i odpowiedzialności zawodowej w dziedzinie geologii, jak i górnictwa oraz ratownictwa górniczego, wynikające z konieczności dostosowania do przepisów zarówno wykształcenia (uwzględniającego system boloński), jak i doświadczenia zawodowego. Wystąpiła tutaj zmiana priorytetów poprzez zwiększenie znaczenia doświadczenia związanego z górnictwem w porównaniu z wykształceniem. Przepisy zawarte w projekcie ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz w projekcie Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie kwalifikacji w zakresie górnictwa i ratownictwa górniczego oddziałują w szczególności na: osoby ubiegające się o stwierdzenie kwalifikacji do wykonywania czynności na stanowiskach objętych rozporządzeniem, organy właściwe w sprawach stwierdzenia kwalifikacji, wyższe szkoły techniczne przeprowadzające egzaminy uzupełniające, studia podyplomowe przewidziane projektowanym rozporządzeniem. Przedsiębiorcy jednocześnie zostali zobligowani do zatrudniania odpowiednio wykwalifikowanej kadry górniczej. Przedstawione rozważania nie wyczerpują całokształtu problematyki związanej z nowym Prawem geologicznym i górniczym w samym tylko aspekcie kwalifikacji zawodowych górników, lecz stanowią podstawę do dalszej analizy zmian i konsekwencji zatwierdzenia wyżej wymienionej ustawy. Artykuł opracowany w ramach prowadzonych badań statutowych 11.11.100.279. Literatura: 1. Kwiatkowski S. M., Bednarczyk H.: Edukacja zawodowa wobec rynku pracy i integracji europejskiej. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Warszawa 2001. 2. Kwiatkowski S. M., Woźniak I.: Standardy kwalifikacji zawodowych i standardy edukacyjne. Instytut Badań Edukacyjnych. Warszawa 2002. 3. Nowacki T. W.: Zawodoznawstwo. Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr. Instytut Technologii Eksploatacji. Radom 2003. 4. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie kwalifikacji w zakresie górnictwa i ratownictwa górniczego projekt. 5. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r., Prawo geologiczne i górnicze [niepublik].

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 5 UKD: 005.34: 005.334: 330.13: 339.13.021: 338.933 Wprowadzenie do zarządzania ryzykiem rynkowym z wykorzystaniem Value at Risk Introduction to market risk management with using Value at risk dr Patrycja Bąk* ) pbak@agh.edu.pl mgr inż Maciej Celej* ) maciejc@agh.edu.pl Treść: W pracy przedstawiono koncepcję wartości narażonej na ryzyko wykorzystywanej przez instytucje finansowe do oceny ryzyka rynkowego. W oparciu o tę koncepcję zaprezentowano popularne rozwiązanie do kompleksowego zarządzania ryzykiem rynkowym w przedsiębiorstwie. Abstract: The article presents the concept of value at risk used by financial institutions to measure market risk. Considering the above a popular solution for comprehensive management of market risk in the enterprise have been presented. Słowa kluczowe: VaR, zarządzanie ryzykiem, strategie zabezpieczające, ryzyko rynkowe Key words: VaR, risk management, hedging strategies, market risk 1. Wprowadzenie W ostatnich latach szczególnie wzrosło znaczenie skutecznego zarządzania ryzykiem. Było to wynikiem kilku istotnych czynników. Po pierwsze, ogromnym wzrostem działalności handlowej na rynku akcji, a w szczególności na rynkach wschodzących [1], które ostatecznie doprowadziły do zwiększenia niepewności finansowej i wzrostu zmienności w sprawozdaniach giełdowych. Po drugie, katastrofy finansowe, mające miejsce w latach 90. ubiegłego wieku, doprowadziły do bankructwa wielu znaczących instytucji finansowych, stąd wydarzenia te przyczyniły się do rozwoju bardziej precyzyjnych metod pomiaru ryzyka. Wiele instytucji finansowych utworzyło departamenty zajmujące się nie tylko pomiarem ryzyka, ale także efektywnym zarządzaniem. Koncepcja wartości narażonej na ryzyko (Value at Risk) pełni znaczącą funkcję w obszarze finansów. Dynamiczny rozwój rynków finansowych wpłynął na powstanie różnorodnych instrumentów pochodnych narzędzi * ) AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. Artykuł opiniowała dr inż. Anna Kijewska doc. Pol. Śl.; rekomendował prof. zw. dr hab. inż. Roman Magda. o ogromnym potencjale służącym zarówno do spekulacji, jak i zabezpieczania się przed ryzykiem. Instrumenty te charakteryzują się ponadprzeciętnym efektem dźwigni finansowej, oznacza to, że zarówno straty, jak i zyski mogą być ogromne. 2. Istota Value at Risk jako metody pomiaru ryzyka rynkowego Value at Risk jest podstawową metodą badania ryzyka rynkowego w celu dostarczenia istotnych informacji dla instytucji finansowych. VaR określa największą oczekiwaną stratę, jaką może ponieść instytucja finansowa w danym okresie, przy danym poziomie tolerancji, a także przy założeniu normalnych (założonych przez przedsiębiorstwo) warunków rynkowych. Do pomiaru zmienności aktywów VaR wykorzystuje modele stochastyczne i statystyczne, co pozwala na kontrolowanie ryzyka portfela przez cały czas [3]. Jeśli np. przedział czasowy wynosi jeden dzień, przy założonym poziomie tolerancji równym 0,05, zakładając VaR portfela 10 000 zł, oznacza to, że w ciągu jednego dnia strata większa niż 10 000 zł może wystąpić z prawdopodobieństwem 0,05. Wartość narażona na ryzyko zależy w szczególności od

6 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 dwóch czynników, tzn. horyzontu czasowego i poziomu tolerancji. Poziom zalecany przez Komitet Bazylejski wynosi 0,01, natomiast bank JP Morgan stosuje 0,05. Im niższy poziom tolerancji, tym uzyskany VaR jest większy, tyczy się to także horyzontu czasowego. Banki zalecają jeden dzień, Komitet Bazylejski 10 dni, natomiast fundusze inwestycyjne stosują 30-dniowy okres przetrzymania [7]. Ponadto VaR pomaga zarządzającym portfelem na ustalenie najbardziej efektywnej strategii zarządzania ryzykiem w danej sytuacji. Z tego powodu VaR stał się przedmiotem szczególnego zainteresowania przez kadrę zarządzającą instytucjami finansowymi [4]. VaR pozwala na kwantyfikację ilości środków pieniężnych, jakie instytucje są zmuszone zamrozić jako zabezpieczenie przed ryzykiem. Wartość narażoną na ryzyko można obliczyć wieloma metodami i nie ma tutaj jednej, uniwersalnej, zawsze dostarczającej precyzyjne informacje. Dlatego zarządzający instytucjami, inwestorzy oraz interesanci mają przed sobą szeroki zakres obliczeń w celu określenia VaR portfela. Jest to niezbędne, aby ocenić różne możliwości i dokonać wyboru najbardziej adekwatnej strategii zarządzania ryzykiem uwzględniając szczególne przypadki. Wśród wielu metod VaR możemy wyróżnić trzy najbardziej popularne i najczęściej stosowane [6]: metoda wariancji-kowariancji, metoda historyczna, metoda symulacji Monte Carlo. Metoda wariancji-kowariancji jest prawdopodobnie najprostszą i najbardziej popularną metodą. Polega ona na wykorzystaniu informacji dotyczących zmienności i korelacji, a w kolejnym etapie zbudowaniu macierzy wag. Chcąc obliczyć VaR należy zbudować macierz wag, a następnie uzyskać dane dotyczące zmienności i korelacji. Metoda ta w dużym stopniu wykorzystuje krzywą rozkładu normalnego, co należy zaliczyć do jej wad, bowiem wysokość dochodu nie zawsze można opisać za pomocą rozkładu normalnego [5]. Metoda historyczna jest metodą, w której z danych historycznych obliczany jest piąty percentyl dla 95 % poziomu istotności i pierwszy percentyl dla 99 % poziomu istotności, jest prosta w zastosowaniu i generuje wiarygodne wyniki [5]. Metoda symulacji Monte Carlo sprowadza się do losowego wygenerowania przez komputer kursów akcji. Na podstawie wygenerowanych scenariuszy oblicza się prawdopodobne odchylenie standardowe. Jest to najbardziej precyzyjny sposób pomiaru ryzyka, jednak czasochłonny i wymaga dużej mocy obliczeniowej komputera. 3. Wprowadzenie do zarządzania ryzykiem rynkowym z wykorzystaniem systemu CorporateMetrics Zarządzanie ryzykiem jest istotnym elementem strategii przedsiębiorstwa. Podstawowym celem działalności firmy jest wyeliminowanie prawdopodobieństwa wystąpienia niskich wyników finansowych, które mogą wywoływać zaniepokojenie akcjonariuszy lub niekorzystnie wpływać na realizację planów inwestycyjnych przedsiębiorstwa. Obecnie wiele przedsiębiorstw w Polsce i na świecie jest zainteresowanych wdrożeniem i wykorzystaniem systemów pomiaru i zarządzania ryzykiem rynkowym. Koncepcja wartości narażonej na ryzyko (VaR), którą stosowały w dużej mierze fundusze inwestycyjne oraz banki, została przeniesiona na płaszczyznę przedsiębiorstw. Coraz większą popularnością w tej dziedzinie cieszy się system zarządzania ryzykiem rynkowym zaprojektowany przez RiskMetricsGroup znany pod nazwą CorporateMetrics [8]. Różnice w zarządzaniu ryzykiem dla instytucji finansowej i przedsiębiorstwa przedstawia tablica 1. Podejście CorporateMetrics oferuje szersze spojrzenie na zarządzanie i pomiar ryzyka rynkowego w przedsiębiorstwie. Wykorzystując system CorporateMetrics przedsiębiorstwo otrzymuje odpowiednie narzędzia, które pozwalają między innymi na wygenerowanie scenariuszy przedstawiających możliwe do uzyskania wyniki finansowe. Generator scenariuszy może także zostać wykorzystany w celu ukazania korelacji stopy procentowej i wyników finansowych przedsiębiorstwa. Ponadto wykorzystując kompleksowy system zarządzania ryzykiem przedsiębiorstwo może odnieść poniższe korzyści: poprawę poziomu kontroli ekspozycja przedsiębiorstwa na ryzyko rynkowe zostaje objęta systemem limitów, wsparcie procesu podejmowania decyzji w związku z alokacją kapitału i oceną funkcjonowania przedsiębiorstwa, określenie strategii zabezpieczającej ocena ryzyka rynkowego związanego z różnymi scenariuszami strategii zabezpieczających. Proces pomiaru ryzyka rynkowego zaproponowany przez CorporateMetrics można przedstawić w pięciu krokach (tabl. 2). Podczas realizacji poszczególnych etapów założone cele są osiągane poprzez zastosowanie odpowiednich procedur i metod. Obecnie model ten stosowany jest w firmie KGHM Polska Miedź S.A. [9]. Generując scenariusze, spółka określa potencjalny wpływ zewnętrznych czynników rynkowych na wynik przedsiębiorstwa. W KGHM wykorzystuje się miarę zwaną Earnings at Risk (EaR) zysk narażony na ryzyko. Jest to przeniesienie koncepcji VaR na płaszczyznę przedsiębiorstwa. EaR określa o ile maksymalnie może spaść zysk, w stosunku do założonego poziomu, wskutek normalnych zmian cen surowców i kursów walutowych, dla danego okresu sprawozdawczego i przy założeniu określonego prawdopodobieństwa. 4. Podsumowanie Ryzyko rynkowe w przedsiębiorstwie związane jest przede wszystkim ze zmianą wielkości przepływów pieniężnych wy- Tablica 1. Zarządzanie ryzykiem w instytucji finansowej i w przedsiębiorstwie Table 1. Risk management in financial institutions and enterprise Parametr Instytucje Finansowe Przedsiębiorstwo System RiskMetrics CorporateMetrics Wartość mierzona Wartość portfela Przychód, przepływy pieniężne Ujęcie księgowe Wycena do wartości godziwej Wycena do wartości godziwej, rachunkowość zabezpieczeń Horyzont czasowy Dni, miesiące Miesiące, kwartały, lata Pomiar Indeks rynkowy Konkretnie określone cele np. budżet, cena terminowa, wartość oczekiwana i prognozowana Źródło: [8] Source: [8]

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 7 Tablica 2. Proces pomiaru ryzyka w przedsiębiorstwie Table 2. The process of risk measure in enterprise Etap Cel Procedura Metodologia KGHM Wybór miar ryzyka, które Wybór miar ryzyka, horyzontu Wyboru dokonuje badacz bedą obliczane czasowego oraz poziomu ufności 1. określenie danych wejściowych 2. Mapowanie ekspozycji 3. Generowanie scenariuszy 4. Wyliczenie wartości 5. Oznaczenie ryzyka Źródło: [8, 9] Source: [8, 9] Identyfikacja pozycji narażonych na ryzyko (zysk, przepływy pieniężne), których wartość będzie się zmieniać wraz z zmianą czynników rynkowych Wygenerowanie szeregu możliwych wartości zmiennych rynkowych na przestrzeni określonego horyzontu czasowego Wygenerowanie rozkładu analizowanych wartości Obliczenie poziomu ryzyka rynkowego a) przypisanie poszczególnym pozycjom finansowym funkcji wyceny odzwierciedlających ich wartość w zależności od fluktuacji zmiennych rynkowych b) stworzenie rachunku wyników lub sprawozdania z przepływów pieniężnych pro forma a) wykorzystanie prognozy długoterminowej w celu określenia rozkładu zmiennych rynkowych w horyzoncie czasowym b) wygenerowanie N scenariuszy na podstawie uzyskanych w poprzednim kroku rozkładów w taki sposób, aby każdy scenariusz określał ścieżkę przebiegu zmian danego czynnika rynkowego na przełomie całego horyzontu czasowego Podstawienie wartości wygenerowanych dla każdego z N scenariuszy do mapy ekspozycji i obliczenie wartości dla analizowanych pozycji wraz w wygenerowaniem histogramu Odczytanie odpowiednich wielkości finansowych przy założonym poziomie ufności wykorzystując wygenerowany rozkład w etapie 4. i porównanie ich z wartością celową Wykorzystanie modelu biznesowego lub budżetowego a) na podstawie bieżących informacji rynkowych b) na podstawie wybranych modeli ekonometrycznych c) wykorzystanie własnych symulacji np. Monte Carlo a) przeliczanie na podstawie funkcji wyceny dla każdego wygenerowanego scenariusza b) przeliczenie na podstawie rachunku przepływów pro forma dla każdego scenariusza Analiza rozkładu zysku rachunku przepływów pieniężnych. Określenie wartości analizowanej wielkości na podstawie planu budżetowego. Miara ryzyka: zysk brutto narażony na ryzyko Horyzont czasowy: miesięczny, następny rok obrachunkowy Poziom ufności: 95 % Mapowanie ekspozycji w formie opracowanego na potrzeby pomiaru ryzyka rachunku wyników pro forma a) model prognostatyczny zbudowany dla cen miedzi przy założeniu hipotezy występowania powrotu do średniej b) symulacja Monte Carlo procesu Przeliczenie opracowanego na potrzeby pomiaru ryzyka rachunku wyników pro forma dla każdego scenariusza Określenie wartości miar ryzyka opisanych w etapie 1. nikającą z wahań ceny produktu. W związku z powyższym istnieje potrzeba efektywnego zarządzania ryzykiem rynkowym. Przedsiębiorstwo chcąc zapewnić sobie wysoką rentowność powinno stosować metody pomiaru ryzyka rynkowego oparte na VaR. Propozycja oprogramowania służącego do pomiaru ryzyka rynkowego zaproponowana przez RiskMetrics jest interesującą propozycją w tym zakresie. Praca naukowa finansowa ze środków na naukę w latach 2010 2013 jako projekt badawczy nr N N524 360438 Literatura 1. Bloomberg businessweek, dostęp on-line 2011-05-28, http://www. businessweek.com/magazine/content/05_52/b3965450.htm 2. Panayiotis F. Diamandis, Anastassios A. Drakos, Georgios P. Kouretas, Leonidas Zarangas: Value-at-risk for long and short trading positions: Evidence from developed andemerging equity markets, International Review of Financial Analysis 20, 2011). 3. J. David Cabedo Semper, Ismael Moya Clemente: Value at risk calculation through ARCH factor methodology: Proposal and comparative analysis, European Journal of Operational Research 150, 2003. 4. Basel Committee, Amendment to the capital accord to incorporate market risks., Basel Committee on Banking Supervision, 1996. 5. Butler C.: Tajniki Value at Risk, K.E Liber, Warszawa 2001. 6. Hendricks D.: Evaluation of Value at Risk models using historical data, Federal Reserve Bank of New York Economic Policy Review, April 1996, 39 69. 7. Kuziak K.: Koncepcja wartości zagrożonej VaR (Value at Risk), StatSoft 2003. 8. Lee A. Y., Malz M., Kim J., Mina J.: CorporateMetrics: The Benchmark for corporate risk management, technical document, RiskMetrics Group 1999. 9. Romanowski J., Mostowy M.: Zarządzanie ryzykiem rynkowym w głębinowej kopalni miedzi, Szkoła Eksploatacji Podziemnej 2010.

8 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: 622.012: 336.761: 339.727: 336.763.2 Finansowanie z giełdy nowe wyzwania i możliwości rozwoju przedsiębiorstw górniczych Funding from the Stock Exchange new challenges and possibilities of mining enterprises development dr Patrycja Bąk * ) pbak@agh.edu.pl mgr inż. Krzsztof Setlak** ) k.setlak@kwsa.pl mgr inż. Łukasz Siodłak** ) k.setlak@kwsa.pl Treść: Wybór sposobu finansowania jest jednym z dylematów zarządzających i zależy od wielu czynników takich jak etap rozwoju, potrzeby kapitałowe oraz specyfika działalności przedsiębiorstwa [4]. Mimo dynamicznego rozwoju rynku usług finansowych, tradycyjne formy finansowania są wciąż najpopularniejsze, choć nie zawsze i nie dla wszystkich dostępne. Ostatnie miesiące dowiodły jednak, że popularny kredyt bankowy był trudno dostępny nawet dla przedsiębiorstw posiadających zdolność kredytową. Wiele przedsiębiorstw zmuszonych jest sięgać po alternatywne źródła finansowania. Szczególnie dotyczy to firm nowo powstających lub z krótką historią działalności, charakteryzujących się wysokim ryzykiem inwestycyjnym. Są to jednak przedsiębiorstwa o wysokim potencjale wzrostu i dostęp do nowych sposobów finansowania stanowi dla nich często jedyną szansę na rozwój. Na szczególną uwagę zasługuje Giełda, która staje się coraz łatwiejszym sposobem pozyskania kapitału i coraz więcej przedsiębiorstw wybiera debiut giełdowy. Abstract: Selecting the way of financing is one of the management s dilemma and depends on many factors, such as company s stage of development, capital needs and specificity of the enterprise business activity [4]. Despite the dynamic development of the financial services market, traditional forms of financing are still the most popular, although not always available and not for everybody. However, recent months proved that the popular bank loan has always been difficult to obtain, even by enterprises with credit capacity. Many enterprises are forced to resort to alternative sources of financing. This refers especially to start-ups or enterprises with a short operation record, which are characterised by high investment risk. These are enterprises with high growth potential and access to new forms of financing is their only opportunity for development. Stock exchange deserves particular attention since it is becoming an easier way of acquiring capital and more and more enterprises choose stock exchange listing. Słowa kluczowe: akcje, Giełda Papierów Wartościowych S.A., rynek kapitałowy Key words: capital market, shares, Warsaw Stock Exchange 1. Wprowadzenie * ) AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. ** ) Kompania Węglowa S.A. Oddział KWK Ziemowit, Kompania Węglowa S.A. Oddział KWK Ziemowit. Artykuł opiniowała dr inż. Anna Kijewska doc. Pol. Śl.; rekomendował prof. zw. dr hab. inż. Roman Magda. Priorytetowym celem każdej firmy jest jak najszybszy rozwój, aby w warunkach silnej konkurencji na rynku uzyskać jak najlepszą przewagę konkurencyjną [3]. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo może skorzystać z oferty rynku publicznego. Rynek kapitałowy jest miejscem, w którym spotykają się potrzeby emitentów z potrzebami inwestorów. Kapitał z Giełdy można pozyskać poprzez publiczną emisję papierów

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 9 wartościowych [5]. Notowanie spółki na warszawskim parkiecie ma szereg zalet. Debiut na rynku kapitałowym poprawia wizerunek firmy w oczach kontrahentów, powoduje że spółka staje się transparentna. Dodatkowo spółka ta może posługiwać się mianem spółki publicznej, co powoduje wzrost zaufania do tego przedsiębiorstwa, niezależnie od branży i typu relacji pomiędzy podmiotami [7]. Notowanie spółki na parkiecie daje możliwość dokonania efektywnej oceny swojej wartości. Kwestia wyceny jest szczególnie ważna w przypadku pozyskiwania inwestora. 2. Giełda Papierów Wartościowych jako sposób pozyskania kapitału przez przedsiębiorstwa GPW jest coraz częstszym sposobem na pozyskanie kapitału przez przedsiębiorstwa. Debiuty w 2011 roku obrazuje tablica 1. Realizacja tego celu oprócz poniesienia nakładów finansowych, wiąże się również z obowiązkiem przejścia określonej procedury, której uwieńczeniem jest debiut na warszawskim parkiecie [1, 2]. Poszczególne kroki, które powinna przejść spółka (rys. 1), aby mogła z sukcesem zadebiutować na rynku głównym [7], to: Przekształcenie firmy w spółkę akcyjną, bądź zawiązanie spółki akcyjnej. Podjęcie przez Walne Zgromadzenie uchwały o ofercie publicznej akcji, ich dematerializacji oraz ubieganie się o dopuszczenie akcji spółki do obrotu na rynku regulowanym. Sporządzenie odpowiedniego dokumentu informacyjnego (prospekt emisyjny lub memorandum informacyjne). Złożenie do Komisji Nadzoru Finansowego (KNF) roboczej wersji prospektu emisyjnego. Komisja podejmuje decyzję w kwestii zatwierdzenia prospektu emisyjnego. Zawarcie umowy z Krajowym Depozytem Papierów Wartościowych (KDPW), której przedmiotem jest rejestracja w depozycie papierów wartościowych objętych ofertą publiczną. Przeprowadzenie oferty publicznej. Złożenie wniosku o dopuszczenie do obrotu giełdowego. Spełnienie wymogów związanych z funkcjonowaniem na rynku publicznym zdecydowanie poprawia wizerunek spółki wobec kontrahentów. Po dopuszczeniu do obrotu giełdowego spółka otrzymuje prawo posługiwania się specjalnym godłem. U adresatów informacji, że spółka jest notowana na giełdzie można stwierdzić wzrost zaufania do przedsiębiorstwa, niezależnie od branży i typu relacji pomiędzy podmiotami. Można przytoczyć wiele przykładów korzystniejszego traktowania spółek giełdowych podczas zawierania transakcji finansowych z bankami i innymi instytucjami. Ściśle określony tryb informowania o działalności spółek i przyjęcie przez nie ponadprzeciętnych standardów etycznych pozwala zakładać, że współpraca z nimi obarczona jest mniejszym ryzykiem handlowym czy kredytowym. Instytucje finansowe na ogół Tablica 1. Debiuty 2011 Table 1. New listings 2011 Lp. Spółka Data debiutu Cena emisyjna Wartość nowej emisji Wartość oferty Cena na zamknięcie w dniu debiutu zł / Kurs zł zł odniesienia akcje zł PDA zł 1 BSC Drukarnia 04.01.2011 17,50 52 500 000 52 500 000-17,39 Opakowań 2 Izostal 11.01.2011 5,50 66 000 000 66 000 000-7,07 3 Wadex* 12.01.2011 12,08-4 Inpro 17.02.2011 6,60 66 066 000-6,70 5 IDEA TFI 22.02.2011 10,00 9 000 000 24 831 000 10,50 6 Megaron 25.02.2011 24,00 4 800 000 27,40 7 Avia Solutions 03.03.2011 52,00 55,15 Group AB 8 E-Star Alternative 22.03.2011 143,10** 150,00 Energy Service 9 Euroimplant* 29.03.2011 0,54 0,58 10 Quercus TFI* 30.03.2011 3,33 3,25 11 Open Finance 05.04.2011 18,00 76 500 000 445 500 000 18,41 12 Kino Polska 12.04.2011 9,50 38 000 000 10,16 13 Grupa ADV* 13.04.2011 15,58 15,70 14 Benefit Systems 21.04.2011 107,00 21 400 000 96 300 000 122,00 15 Libet 28.04.2011 4,65 115 001 000 4,64 16 Industrial Milk 04.05.2011 10,80 70 200 000 80 730 000 11,05 Company 17 KSG AGRO 05.05.2011 22,00 108 350 000 108 350 000 22,12 18 New World Resources 19 Kruk 10.05.2011 39,70 43 670 000 325 540 000 41,71 20 Nova Kreditna 11.05.2011 104,33 mln EURO 33,60 banka 21 PBO Anioła 18.05.2011 11,50 16 100 000 8,98 22 BGŻ 27.05.2011 60,00 312 000 000 23 Enel-Med. 14.06.2011 5,00 35 500 000 35 500 000 24 WESTA ISIC 15.06.2011 11,75 129 641 663 129 641 663 Źródło: www.gpw.pl Source: www.gpw.pl

10 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Giełda Papierów Wartościowych nieustannie się rozwija i udoskonala swoją ofertę. Nieustannie doskonalone są regulacje giełdowe i dostosowywane do potrzeb rynku kapitałowego wychodząc naprzeciw oczekiwaniom emitentów i inwestorów. Duża liczba notowanych spółek i wciąż nowe debiuty dowodzą atrakcyjności pozyskiwania środków na rozwój za pośrednictwem giełdy. Spółka zyskuje m.in. relatywnie tani kapitał, prestiż, większą wiarygodność i rozpoznawalność marki. W ocenie wielu przedsiębiorstw korzyści z posiadania statusu spółki giełdowej w pełni rekompensują koszty i obowiązki związane z upublicznieniem. Zdecydowanie warto więc zastanowić się nad taką możliwością, niemniej decyzję o wejściu na giełdę, jako jedną z najważniejszych dla firmy, musi każdorazowo poprzedzać wnikliwa analiza. 6 lipca 2011 roku na GPW zadebiutowała Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., cena akcji dla inwestorów indywidualnych ustalona została na 136 zł. Jastrzębska Spółka Węglowa to największy producent wysokiej jakości węgla koksowego typu 35 (hard) i znaczący producent koksu w Unii Europejskiej. Według wstępnych wycen wartość spółki szacowana jest od 13,2 mld zł do 21,5 mld zł. Rys. 1. Droga na giełdy Picture 1. Way to the Stock Exchange Źródło: www.gpw.pl Source: www.gpw.pl oferują emitentom giełdowym lepsze warunki dostępu do produktów finansowych (np. niższe oprocentowanie czy prowizję). Niejednokrotnie same banki występują z ofertą kredytową, licząc na pozyskanie atrakcyjnego partnera. Znalezienie się w elitarnym gronie spółek giełdowych zdecydowanie zwiększa rozpoznawalność wśród wielkiej liczby działających w gospodarce przedsiębiorstw. Ponieważ spółki giełdowe są w centrum uwagi analityków, komentatorów ekonomicznych i dziennikarzy, każdy z emitentów otrzymuje darmowy pakiet promocyjny w postaci regularnie pojawiającej się w mediach nazwy spółki oraz informacji o jej działalności. Spółka jest podmiotem dominującym Grupy. Jej głównym przedmiotem działalności jest wydobycie węgla kamiennego, co odbywa się w organizacyjnie wydzielonych kopalniach. Za produkcję koksu w Grupie odpowiada Koksownia Przyjaźń, a Polski Koks zajmuje się przede wszystkim dystrybucją produktów Grupy. Poza wskazanymi podmiotami Spółka posiada inne spółki zależne, które świadczą na potrzeby Grupy usługi wspierające. Należą do nich Spółka Energetyczna Jastrzębie, Jastrzębskie Zakłady Remontowe, Jastrzębska Spółka Kolejowa, Centralne Laboratorium Pomiarowo- Badawcze, Centrum Informatyki ROW i Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Rekultywacji. Ponadto, do spółek zależnych Spółki, świadczących usługi dodatkowe, zaliczają się Jastrzębska Spółka Ubezpieczeniowa oraz Jastrzębska Agencja Turystyczna. Spółka posiada również mniejszościowy udział w kapitale zakładowym innych podmiotów, a ponadto w Grupie funkcjonują spółki, które są zależne od Spółki jedynie pośrednio [6]. Grupa zamierza sfinansować realizację przedstawionego programu inwestycyjnego przy wykorzystaniu środków pieniężnych z działalności operacyjnej oraz ze środków pochodzących z finansowania zewnętrznego, w tym przede wszystkim z emisji obligacji, kredytów bankowych i pożyczek. Grupa nie wyklucza także finansowania inwestycji poprzez leasing oraz środki pochodzące z programów unijnych. Ostateczne decyzje odnośnie do wyboru konkretnej formy finansowania poszczególnych inwestycji lub grupy inwestycji będą podejmowane po przeanalizowaniu, dostępnych w danym momencie, źródeł finansowania, ich kosztów oraz wpływu na ocenę ekonomiczną efektywności inwestycji, a także wpływu na wskaźniki zadłużenia powszechnie uznane za optymalne przez rynek finansowy. Spółka nie wyklucza również możliwości pozyskania finansowania poprzez emisję nowych akcji [6]. Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2010 2013 jako projekt badawczy nr N N524 360438 3. Debiut giełdowy Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. w aspekcie nowych możliwości dla górnictwa węgla kamiennego Literatura: 1. Droga na giełdę: jak przygotować spółkę do emisji publicznej. Praca zbiorowa ekspertów BDO red. M. Adamska. Centrum Doradztwa i Informacji Diffin, Warszawa 2008. 2. Jak pozyskać kapitał z rynków giełdowych, 2011. www.gpw.pl

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 11 3. Przekształcenia rynku finansowego w Polsce tom 1 Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania red. P. Karpuś, J. Węcławski. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005. 4. Komajda E.: Rynek papierów wartościowych. Wybrane zagadnienia. Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa, 2003. 5. Nawrot W.: Rynek kapitałowy i jego rozwój. CeDeWu Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2008. 6. Prospekt emisyjny Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA 2011 7. Raport Kapitał dla firm 2010 Rozwój na pełnych żaglach. www. ipo.pl Apelujemy do Kadry inżynieryjno-technicznej kopalń węgla kamiennego i innych kopalin zwłaszcza do zarządów kopalń o jak najszersze przekazywanie swych doświadczeń na łamach Przeglądu Górniczego w roku 2011. Konkurs im. Profesora Bolesława Krupińskiego trwa!

12 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: 005.336.1: 620.91: 621.31: 622.332 Energochłonność i efektywność energetyczna wydobycia i przetwarzania węgla brunatnego na energię elektryczną Energy consumption and energy efficiency of brown coal exploitation and conversion into electric energy prof. dr hab. inż. Jerzy Bednarczyk* ) Treść: W artykule przedstawiono ważniejsze wskaźniki energochłonności i elektrochłonności wydobycia węgla brunatnego w latach 1996 2010. Pokazano zużycie energii na wydobycie węgla oraz uzyskaną energię pierwotną. Zestawiono wyniki zużycia energii w procesie przetwarzania energii pierwotnej węgla brunatnego na energię finalną, elektryczną. Przedstawiono występujące zmiany energochłonności w przemyśle górniczo-energetycznym węgla brunatnego. Abstract: Energy efficiency constitutes an important factor of economic development optimization. It is reflected in EU 3 x 20 Policy, in 2006/32/EC Directive and in Energy Efficiency Act of April 15th, 2011. The aims, mechanisms and incentives for energy efficiency improvement have been presented in these documents. For sixty years brown coal exploitation and processing have been essential to meet the demand for electricity in Poland. Important indicators of energy and electricity consumption of brown coal exploitation in 1996 2010 have been presented in the article. Energy consumption for coal exploitation and the obtained primary energy have been shown. The results of energy consumption during brown coal primary energy processing into final electric energy have been listed. The existing changes of brown coal mining industry and power industry have been indicated. Słowa kluczowe: energochłonność, efektywność energetyczna, energia elektryczna, węgiel brunatny Keywords: Energy consumption, energy efficiency, electric energy, brown coal 1. Wprowadzenie Efektywność energetyczna stanowi istotny czynnik optymalizacji rozwoju gospodarczego. Ma to odbicie w Polityce UE 3x20 oraz Dyrektywie 2006/32/WE i Ustawie z 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej. Przedstawiono w nich cele, mechanizmy i zachęty dla poprawy efektywności energetycznej. Wydobycie i przetwarzanie węgla brunatnego w Polsce na energię elektryczną ma od ponad 60 lat istotny wpływ na pokrycie potrzeb energetycznych kraju. Działania zmierzające do zwiększenia efektywności energetycznej są istotną częścią zrównoważonego rozwoju gospodarki. Są one ujęte w Polityce UE 3x20 i jej dyrektywach (2006/32/WE) oraz w Ustawie o efektywności energetycznej (Dz. U. 2011 nr 34 poz. 551 z 15 kwietnia 2011 r.). 2. Działania zmierzające do zwiększenia efektywności energetycznej Zwiększenie efektywności w energetycznym wykorzystaniu węgla brunatnego decyduje się na różnych poziomach sterowania jego rozwojem i funkcjonowaniem. Nie można * ) Poltegor-Instytut we Wrocławiu. Artykuł opiniował prof. zw. dr hab. inż. Roman Magda; rekomendował dr inż. Mieczysław Ślósarz. ograniczyć ich tylko do bieżącego usprawniania przebiegu wydobycia węgla i przetwarzania na energię elektryczną. Trzeba objąć nimi wybór technologii udostępniania zasobów i przetwarzania na energię finalną. Obejmują one bardzo duży zbiór możliwych wyborów trajektorii do optymalizacji efektywności energetycznej, zarówno w fazie rozwojowej jak i eksploatacyjnej. Dla szacunkowej wieloletniej, bardzo ogólnej oceny efektywności energetycznej, przedstawiono w tym artykule zebrane dane statystyczne z różnych źródeł i w różnym stopniu zagregowane. Zastosowano metodę wskaźnikową, która umożliwia w przybliżeniu ogólną ocenę bez wskazania szczegółowych uwarunkowań. Metody wskaźnikowe służą do oceny zmian energochłonności, zużycia energii w poszczególnych gałęziach gospodarki. 3. Efektywność energetyczna w wydobyciu i przetwórstwie węgla brunatnego W tablicy 1 przedstawiono wskaźniki roczne za lata 1996 2010, obejmujące wielkość wydobycia węgla brunatnego, jego wartość opałową, stosunek nadkładu do węgla, wydobycie masy, zużycie paliw i energii elektrycznej w procesie wydobycia, średnie ceny węgla i hurtowe ceny energii elektrycznej produkowanej z węgla. Analiza zbiorów wskazuje na następujące zachodzące zmiany w wymienionych latach:

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 13 Tablica 1. Zestawienie wskaźników charakteryzujących dostawy węgla brunatnego do elektrowni w latach 1996 2010 Table 1. List of indicators describing brown coal deliveries to power plants in 1996 2010 LP Wyszczególnienie Jednostka 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Dostawy węgla brunatnego do elektrowni mln Mg 62,75 62,3 62,11 60,31 59,08 59,13 57,74 60,38 60,62 60,94 60,06 57,26 58,4 56,06 55,60 2 Wartość opałowa węgla brunatnego MJ/kg 8,47 8,5 8,61 8,63 8,52 8,65 8,56 8,57 8,53 8,74 8,73 8,81 8,88 8,81 8,56 3 Stosunek nadkładu do węgla N:W m 3 /Mg 3,82 4,28 4,38 4,59 4,73 4,25 4,8 4,89 4,59 4,54 4,32 4,54 4,03 4,38 3,94 4 Wydobycie masy mln m 3 291 299,6 313 323,2 321,4 291,8 318,6 346,1 332 322,2 308,7 295,2 287,3 317,8 284,5 5 6 7 8 9 Zużycie paliw i energii elektrycznej dla wydobycia węgla dostarczanego do elektrowni Zużycie energii elektrycznej na wydobycie węgla dostarczanego do elektrowni Średnie ceny węgla brunatnego dostarczanego do elektrowni Hurtowa cena energii wytworzonej z węgla brunatnego Średnioważone kursy złotego w stosunku do USD wg NBP TWh 2,07 2,11 2,07 2,06 2 2 1,97 2,16 1,9 1,96 1,85 1,81 1,67 1,9 1,86 TWh 1,63 1,81 1,8 1,81 1,71 1,71 1,73 1,8 1,76 1,74 1,71 1,67 1,58 1,78 1,75 PLN/Mg 28,18 31,62 35,03 38,54 42,20 42,99 44,30 44,12 43,46 45,47 48,12 47,44 51,80 56,26 57,55 USD/Mg 9,86 8,97 10,05 9,24 9,79 10,39 10,75 11,23 14,04 14,06 16,67 19,16 17,43 19,84 19,06 PLN/MWh 78,00 79,95 82,46 97,28 104,24 102,47 113,47 123,55 121,55 121,19 126,71 136,23 145,49 183,83 182,88 USD/MWh 27,29 22,68 23,66 23,33 24,17 24,75 27,53 31,44 39,27 37,46 43,89 55,03 48,96 64,84 60,56 1 USD 2,8579 3,5256 3,4858 4,1696 4,3126 4,1395 4,1218 3,9291 3,0954 3,2348 2,8868 2,4754 2,9715 2,8352 3,0197 Tablica 2. Jednostkowe wskaźniki energochłonności i elektrochłonności wydobycia węgla i zbierania masy nadkładu i węgla Table 2. Unitary indicators of energy and electricity consumption of coal mining and overburden and coal mass stripping Wyszczególnienie Jednostka 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Jednostkowe zużycie paliw i energii na tonę wydobywanego węgla Jednostkowe zużycie energii elektrycznej na tonę wydobywanego węgla Jednostkowe zużycie energii elektrycznej na m 3 zbieranej masy kwh/mg 33,0 33,9 33,3 34,1 33,9 33,9 34,2 36,0 31,3 32,2 30,8 31,6 28,6 33,9 33,4 kwh/mg 26,0 29,0 29,0 30,0 29,0 29,0 30,0 30,0 29,0 28,5 28,5 29,1 27,0 31,8 31,5 kwh/m 3 5,60 6,04 5,75 5,60 5,32 5,86 5,43 5,20 5,30 5,40 5,54 5,42 5,50 5,60 6,15 elektryczna / całkowitej % 78,80 85,50 87,10 87,98 85,60 85,56 87,72 83,33 92,65 88,51 77,03 92,09 94,41 93,81 94,10

14 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Rys. 1. Dostawy i ceny węgla brunatnego dostarczanego do elektrowni oraz ilość i cena wytworzonej energii elektrycznej Fig. 1. Deliveries and prices of brown coal supplied to power plants as well as amount and prices of produced electric energy Rys. 2. Jednostkowe wskaźniki energochłonności i elektrochłonności wydobycia węgla i zbierania masy nadkładu i węgla Fig. 2. Unitary indicators of energy and electricity consumption of brown coal mining and overburden and coal mass stripping

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 15 stabilizację wielkości dostaw węgla brunatnego do elektrowni wokół 60 mln Mg /rok i zmniejszające się dostawy od 2007 roku z 60 do 55 mln Mg w 2010 roku, wzrost wartości opałowej węgla brunatnego z 8,47 MJ/kg w 1996 roku do 8,81 MJ/kg w 2010 roku, dwukrotny wzrost ceny węgla z 28,18 do 57,55 PLN/Mg i odpowiednio 1,93 z 9,86 USD/Mg do 19,06 USD/Mg, 2,34-krotny wzrost ceny hurtowej energii z węgla brunatnego w PLN/MWh i 2,22 w USD/MWh. Na rysunku 1 przedstawiono przebiegi zestawionych w tablicy 1 wskaźników w poszczególnych latach dotyczących wydobycia i ceny węgla oraz wielkości produkcji energii elektrycznej i jej ceny. Uwidoczniają one oddalenie krzywych odzwierciedlających ceny węgla i energii elektrycznej oraz przybliżanie się krzywych wydobycia węgla i produkcji energii. Wykres charakteryzuje tempo wzrostu lub spadku wskaźników w poszczególnych latach. W tablicy 2 i na rysunku 2 zestawiono jednostkowe wskaźniki energochłonności i elektrochłonności wydobycia węgla brunatnego i zbierania masy nadkładu i węgla. Jednostkowa energochłonność wydobycia odpowiadająca zużyciu paliw i energii była w 1996 roku i 2010 roku w przybliżeniu jednakowa około 33 kwh/ Mg. Największe zużycie paliw i energii 36 kwh/mg wystąpiło w 2003 roku. Najniższe zużycie 28,6 kwh/mg w 2008 roku. Jednostkowe zużycie energii elektrycznej wzrastało z 26 kwh/ Mg w 1996 roku do 31,5 kwh/mg w 2010 roku. Jednostkowe zużycie energii elektrycznej dla zbierania masy oscylowało wokół 5,5 kwh/m 3 z wyjątkiem 2010 roku, w którym z uwagi na zalanie odkrywek wodą, zwłaszcza w Turowie, zwiększyło się do 6,5 kwh/mg. Udział zużywanej energii elektrycznej w całkowitym zużyciu paliw i energii w rozpatrywanym okresie wzrósł z 78,8 % w 1996 roku do 94,1 % w 2010 roku. W tablicy 3 i na rysunku 3 przedstawiono udział energii finalnej elektrycznej wytwarzanej z energii pierwotnej węgla brunatnego. Wzrósł on z 34,46 % w 1996 roku do 36,90 % w 2010 roku. W 2009 roku osiągnął poziom najwyższy 37,14 %. Ma to odbicie w jednostkowym zużyciu surowego węgla brunatnego na wytwarzanie energii, które zmniejszyło się z 1,23 Mg/MWh w 1996 roku do 1,10 Mg/MWh w latach 2008 i 2009. Odpowiada temu zanotowane zmniejszenie węgla umownego. W tablicy 4 i na rysunku 4 przedstawiono jednostkową efektywność pozyskania energii pierwotnej i finalnej z węgla brunatnego oraz stosunek energii finalnej do pierwotnej. Efektywność pozyskania energii pierwotnej wzrosła w rozpatrywanym okresie 1,96 razy ze 139,30 PLN/toe w 1996 roku do 273,51 PLN/toe w 2010 roku. Energii finalnej 2,51 razy z 312,52 PLN/toe w 1996 roku do 784,32 PLN/toe w 2010 roku. Stosunek efektywności energii finalnej do pierwotnej wzrasta w rozpatrywanym okresie z 2,24 w 1996 roku do 2,87 w 2010 roku. Podsumowanie 1. Obniżenie energochłonności w gospodarce będzie, zgodnie z ustawą o efektywności energetycznej, obligatoryjnym zadaniem wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce, a zwłaszcza publicznych. 2. Dotychczasowe wyniki w zakresie zmniejszenia energochłonności w pozyskaniu energii pierwotnej i finalnej w przemyśle energetycznym węgla brunatnego nie są zadowalające. 3. Ministrowie są zobowiązani do opracowania trzyletnich planów zmniejszenia energochłonności jednostkowej w gospodarce o 9 % w odniesieniu do uśrednionego zużycia odnotowanego w latach 2001 2005. 4. Zmniejszenie energochłonności w przemyśle węglowo- -energetycznym jest najmniej kosztownym przedsięwzięciem ograniczającym emisję CO 2, ale wymaga podjęcia badań identyfikacyjnych i wdrożenia działań optymalizujących zużycie energii w eksploatacji węgla i produkcji energii oraz monitoringu. Literatura 1. Bednarczyk J. i zespół: Badania, modelowanie i sterowanie wydobyciem, produkcją energii elektrycznej i aktywami w przemyśle węgla brunatnego. Monografia. Górnictwo Odkrywkowe, Wrocław 2006. 2. Sytuacja techniczno-ekonomiczna sektora elektroenergetycznego. Wyd. coroczne ARE SA, Warszawa. 3. Emitor. Emisja zanieczyszczeń środowiska w elektrowniach i elektrociepłowniach zawodowych. Wyd. coroczne ARE SA, Warszawa. 4. Węgiel Brunatny: kwartalny biuletyn informacyjny wydawany przez Porozumienie Producentów Węgla Brunatnego.

16 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Tablica 3. Energochłonność pozyskania energii pierwotnej węgla brunatnego dostarczanego do elektrowni i przetworzenia jej w energię elektryczną finalną Table 3. Energy consumption of primary energy acquisition from brown coal delivered to power plant and processed into final electric energy Lp Wyszczególnienie Jednostka 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1 Energia pierwotna węgla brunatnego TWh 147,60 147,00 148,50 144,20 139,80 142,10 137,30 143,00 143,00 147,90 145,60 140,10 144,60 137,20 132,20 2 3 4 5 6 7 8 9 Energochłonność pozyskania energii pierwotnej (zużycie paliw i energii do energii pierwotnej) Energia elektryczna finalna wyprodukowana z energii pierwotnej węgla brunatnego Udział energii finalnej w pierwotnej Finalna/ pierwotnej Energochłonność przemiany energii pierwotnej w finalną brutto Udział procentowy energochłonności przemiany Jednostkowe zużycie surowego węgla brunatnego na produkcję energii elektrycznej Jednostkowe zużycie węgla brunatnego w przeliczeniu na ekwiwalentne paliwo umowne (ropy) [1 toe=41,87gj] na produkcję energii elektrycznej Jednostkowe zużycie węgla brunatnego w przeliczeniu na paliwo umowne (węgla) [1 tpu = 29 GJ] na produkcję energii elektrycznej % 1,40 1,44 1,39 1,43 1,43 1,41 1,43 1,51 1,33 1,33 1,27 1,29 1,15 1,38 1,41 TWh 50,86 50,82 51,80 50,74 49,68 50,56 48,88 51,62 52,16 54,91 53,55 51,28 53,11 50,95 49,67 % 34,46 34,57 34,88 35,19 35,54 35,58 35,60 36,10 36,48 37,13 36,78 36,60 36,73 37,14 36,90 TWh 96,74 96,18 96,70 93,46 90,12 91,54 88,42 91,38 91,44 92,99 92,05 88,82 91,49 86,25 84,93 % 65,54 65,43 65,12 64,81 64,46 64,42 64,40 63,90 63,94 62,87 63,22 63,40 63,27 62,86 63,10 Mg/MWh 1,23 1,23 1,20 1,19 1,19 1,17 1,18 1,17 1,16 1,11 1,12 1,12 1,10 1,10 1,11 toe/mwh 0,25 0,25 0,25 0,24 0,24 0,24 0,24 0,24 0,24 0,23 0,23 0,23 0,23 0,23 0,23 tpu/mwh 0,36 0,36 0,36 0,35 0,35 0,35 0,35 0,35 0,34 0,33 0,34 0,34 0,34 0,33 0,34 Tablica 4. Efektywność energetyczna pozyskania energii pierwotnej z węgla brunatnego i efektywność energii finalnej elektrycznej wytworzonej z energii pierwotnej Table 4. Energy efficiency of primary energy acquisition from brown coal and energy efficiency of final electricity production from primary energy Wyszczególnienie Jednostka 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Jednostkowa efektywność pozyskania energii pierwotnej z węgla brunatnego Jednostkowa efektywność pozyskania energii finalnej z węgla brunatnego Jednostkowa efektywność pozyskania energii finalnej z węgla brunatnego stosunek jednostkowej efektywności finalnej/pierwotnej PLN/toe 139,30 155,76 170,35 186,98 207,38 208,09 216,69 215,55 213,33 217,83 230,79 225,46 244,24 267,38 273,51 USD/toe 48,74 44,18 48,87 44,84 48,09 50,27 52,57 54,86 68,92 67,34 79,95 91,08 82,19 94,31 90,58 PLN/toe 312,52 321,25 334,43 397,08 430,76 424,11 469,86 516,05 513,37 523,13 541,84 579,82 623,86 794,03 784,92 USD/toe 109,35 91,12 95,94 95,23 99,88 102,46 113,99 131,34 165,85 161,72 187,70 234,23 209,95 280,06 259,93 PLN/toe 216,46 222,51 231,64 275,02 298,36 293,75 325,43 357,42 355,57 362,33 375,29 401,60 432,10 549,96 543,65 USD/toe 75,74 63,11 66,45 65,96 69,18 70,96 78,95 90,97 114,87 112,01 130,00 162,24 145,41 193,98 180,03 2,24 2,06 1,96 2,12 2,08 2,04 2,17 2,39 2,41 2,40 2,35 2,57 2,55 2,97 2,87

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 17 Rys. 3. Energochłonność przetworzenia energii pierwotnej węgla brunatnego dostarczanego do elektrowni w energię elektryczną finalną Fig. 3. Energy consumption of brown coal primary energy processing into final electric energy Rys. 4. Jednostkowa efektywność pozyskania energii pierwotnej i finalnej z węgla brunatnego Fig. 4. Unitary efficiency of primary and final energy production from brown coal

18 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: 620.91-024(4+438): 662.66: 622.333(438): 504 Miejsce węgla w strukturze paliwowej Europy The role of coal in energy mix in Europe mgr Agnieszka Bielecka-Szularz* ) Treść: W artykule omówiono kwestię przyszłości węgla jako surowca energetycznego w Polsce i w Europie w odniesieniu do polityki klimatycznej Unii Europejskiej. Przedstawiona w tekście próba prognozy mocy zainstalowanych w Europie potwierdza istotną rolę węgla w produkcji energii elektrycznej. Abstract: The article describes the future of coal as energy source in Poland and in Europe in respect of EU climate policy. The below stated analysis of installed capacities in Europe confirms the core role of coal in energy production. Słowa kluczowe: polityka energetyczna Polski, węgiel kamienny, struktura paliwowa energetyki Keywords: Polish Energy Policy, hard coal, energy mix 1. Wprowadzenie Artykuł przedstawia próbę oceny przyszłości węgla i jego roli w strukturze paliwowej Europy w obliczu restrykcyjnych dla węgla zapisów polityki klimatycznej Unii Europejskiej. 2. Polityka klimatyczna Unii Europejskiej, a Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku Czy polityka klimatyczna Unii Europejskiej może być zagrożeniem dla polskiego przemysłu węgla kamiennego? Czy ograniczenie wykorzystania węgla kamiennego przez elektroenergetykę powinno być powodem wyhamowania wydobycia węgla kamiennego w Polsce? Te i wiele innych pytań stawianych jest obecnie w kręgach nie tylko bezpośrednio związanych z górnictwem węgla kamiennego w Polsce. Z jednej strony Polska zadeklarowała obniżenie poziomu emisji CO 2 o 14 % w 2020 roku w porównaniu z 2005 rokiem [1], z drugiej zaś podstawowym paliwem energetycznym Polski jest właśnie węgiel jedno z najbardziej emisyjnych paliw. Cele stawiane przez nową politykę klimatyczną Unii Europejskiej nakładają na Polskę obowiązek ograniczenia produkcji energii elektrycznej z wysokoemisyjnych paliw. Chcąc wypełnić podjęte zobowiązania Ministerstwo Gospodarki przygotowało dokument określający kierunk rozwoju sektora elektroenergetycznego Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku (PEP 2030) [3]. Dokument * ) RWE Polska S.A. Artykuł opiniował dr hab. inż. Zdzisław Gałaś prof. AGH; rekomendował dr inż. Mieczysław Ślósarz. ten przedstawia działania, jakie należy podjąć, by ograniczyć emisyjności polskiej gospodarki i przestawić sektor wytwarzania energii na niskoemisyjne technologie. W realizacji tego celu ma pomóc budowa elektrowni gazowych, elektrowni jądrowych oraz rozwój energetyki odnawialnej opartej w głównej mierze na energii wiatrowej. Tablica 1 przedstawia moc zainstalowaną brutto w energii elektrycznej na podstawie danych z załącznika nr 2 do PEP 2030 [4]. Z tablicy tej można wywnioskować, że jedynie w przypadku węgla kamiennego jego udział w mocy zainstalowanej ogółem zmniejszy się z 22 GW do 18 GW w 2030 roku, przy jednoczesnym wzroście mocy zainstalowanej ogółem o 47 %. Udział elektrowni węglowych w mocy zainstalowanej w 2006 roku wynosił 88 %, procent ten ma jednak spadać do poziomu 56 % w 2030 roku. W przypadku węgla kamiennego moc zainstalowana zmniejszy się o około 19 %. Inaczej jest w przypadku węgla brunatnego, gdzie moc zainstalowana wzrośnie o 23 %. Ogółem moc zainstalowana oparta na węglu spadnie o 7 %. Według PEP 2030 [3] polski węgiel zostanie stopniowo zastąpiony przez energię pochodzącą z atomu oraz z gazu. Spadek mocy zainstalowanej na węglu kamiennym w perspektywie lat 2006 2030 wyniesie 19 % z poziomu 22 GW do 18 GW, przy jednoczesnym wzroście mocy ogółem brutto o 47 %. Duży udział we wzroście mocy mają planowane źródła w energetyce odnawialnej (wiatr, biomasa, biogaz, fotowoltaika) wzrost z poziomu 231 MW do 10 496 MW w 2030 roku, głównie w obszarze energetyki wiatrowej. Tablica 2 przedstawia dane dotyczące wyłączenia i uruchomienia nowych mocy według PEP 2030 [4]. Przedstawione wyłączenia i modernizacje mocy dotyczą elektrowni systemowych opalanych węglem kamiennym i brunatnym, jedynie w przypadku nowych mocy uwzględnione zostało 600 MW w energetyce gazowej oraz planowane 4800 MW w energetyce

Nr 9 PRZEGLĄD GÓRNICZY 19 Tablica 1. Moc zainstalowana brutto wg poszczególnych nośników energii Table 1. Gross installed capacity acc. to energy sources Wyszczególnienie węgiel kamienny hard coal węgiel brunatny lignite gaz ziemny natura gas energia wodna water energia jądrowa nuclear energy elektrownie przemysłowe industry power plants energia wiatrowa wind biomasa biomass biogaz biogas fotowoltaika photovoltaic RAZEM TOTAL 2006 2010 2015 2020 2025 2030 MW % MW % MW % MW % MW % MW % 22 239 63 22 157 61 22 483 56 22 117 50 18 709 39 18 065 35 8 819 25 9 177 25 9 024 23 8 184 18 10 344 22 10 884 21 755 2 760 2 1 295 3 1 624 4 2 226 5 3 700 7 2 382 7 2 366 7 2 451 6 2 541 6 2 557 5 2 557 5 - - - - - - 1 600 4 3 200 7 4 800 9 671 2 730 2 834 2 882 2 896 2 910 2 173 0 976 3 3 396 8 6 089 14 7 564 16 7 867 15 25 0 40 0 196 0 623 1 958 2 1 218 2 33 0 74 0 328 1 802 2 1 293 3 1 379 3 - - - - - - 2 0 16 0 32 0 35 043 36 280 40 007 44 464 47 763 51 412 Źródło: opracowanie własne na podstawie [5] Source: Author, s study based on [5] Tablica 2. Wyłączenia, modernizacja i nowe moce systemowe w Krajowym Systemie Energetycznym Table 2. Decommissioning, modernisation and new biulds in Polish energy system wyłączenia decommissioning 2008 2010 2011 2015 2016 2020 2021 2025 2026 2030 nowe moce new builds wyłączenia decommissioning nowe moce new builds wyłączenia decommissioning nowe moce new builds wyłączenia decommissioning nowe moce new builds wyłączenia decommissioning moce / capacities 570 1 778 2 898 1 980 4 125 2 600 2 805 4 527 modernizacja / modernisation 1 702 992 4 204 5 332 energia jądrowa / nuclear 1 600 1 600 1 600 RAZEM / TOTAL 498 210 75 1 205 2 927 nowe moce new builds Źródło: opracowanie własne na podstawie [5] Source: Author, s study based on [5]

20 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 jądrowej. Z analizy danych można wywnioskować, że moc zainstalowana w elektrowniach systemowych będzie dalej wzrastać do 2020 roku. Po 2020 roku moc w elektrowniach systemowych znacznie spadnie o około 4 000 MW, co przy dzisiejszej wielkości mocy zainstalowanej wynoszącej około 36 MW będzie stanowiło spadek o około 11 %. Zgodnie z założeniami PEP 2030 [3] polski sektor wytwarzania energii elektrycznej będzie zmieniał kierunek z energetyki centralnej na energetykę rozproszoną, a udział polskiego węgla ma być stopniowo zmniejszany do poziomu 36 % dla węgla kamiennego i poziomu 21 % dla węgla brunatnego. W Polsce w przyszłej strukturze paliwowej wytwarzania większą rolę ma odgrywać energetyka wiatrowa, jądrowa czy gazowa, węgiel jednak nadal pozostanie głównym paliwem do produkcji energii elektrycznej. 3. Rola węgla w mocach zainstalowanych w Unii Europejskiej Analizując sytuację w Polsce warto zwrócić uwagę na tendencje występujące w Europie. Na podstawie danych dotyczących mocy zainstalowanych w Europie w latach 1995 2008 można stwierdzić, iż rola węgla w tym okresie była stabilna, a jego udział w strukturze paliwowej kształtował się na poziomie 24 30 % [2]. W latach 1995 2008 w przypadku prawie wszystkich surowców energetycznych ilość mocy zainstalowanych wzrosła, wyjątkiem były elektrownie opalane olejem. W przypadku mocy zainstalowanych w elektrowniach opalanych węglem odnotowano wzrost o 43 % do 229 GW. Ponad trzykrotnie wzrosły moce zainstalowane w elektrowniach gazowych z 58,5 GW do 177,6 GW. Znaczny przyrost odnotowały także elektrownie wiatrowe 21-krotny wzrost z 2,5 GW w 1995 roku do 64,9 GW w 2008 roku. W przypadku źródeł na biomasę nastąpił 2,5-krotny wzrost ich mocy zainstalowanych z 1,9 GW do 4,8 GW. Mimo wzrostu mocy zainstalowanych w elektrowniach jądrowych, to udział tego paliwa w strukturze mocy ogółem spadał w okresie 1995 2008 z 23 % do 16 %. Dane te potwierdzają kierunek działania Unii Europejskiej mający na celu przestawienie sektora wytwarzania energii elektrycznej na niskoemisyjne technologie (np. elektrownie gazowe, wiatrowe). Nie oznacza to jednak zupełnego odejścia od węgla w 2008 roku 29 % udział w strukturze paliwowej Europy. 4. Wyniki prognozy istotna rola węgla w strukturze paliwowej Europy Przedstawiona w tablicy 3 prognoza mocy zainstalowanych w Europie jest oparta na podstawie ekstrapolacji danych z raporcie EWEA z 2009 roku. Wybór modelu ekstrapolacji uzależniono od wartości współczynnika dopasowania r 2. Jeśli r 2 > 70 %, to przyjęto, że funkcja odwzorowuje trend. Do określenia poszczególnych wartości użyto: a) funkcji wykładniczej: gaz ziemny (y=54017e 0,08443x ; r 2 =0,9823), wiatr (y=2418,9e 0,2543x ; r 2 =0,9771), biomasa (y=2034,6e 0,0635x ; r 2 =0,9599), fotowoltaika (y=20,539e 0,4019x ; r 2 =0,9711) i pozostałe (y=121,38x+4658,4; r 2 =0,9837); b) metody najmniejszych kwadratów: olej (y= 1520,2x+73505; r 2 =0,9193), duże elektrownie wodne (y=1020,4x+107361; r 2 =0,8422) i energia jądrowa (y=181,63x+126812; r 2 =0,9229); c) funkcji wielomianowej: węgiel (y=1193,8x 2 13324x+186255; r 2 =0,7142). Wyniki prognozy są następujące: 1. W przypadku gazu ziemnego, mimo wzrostu wielkości realnych mocy zainstalowanych (2008: 177,6 GW, 2015: 316,7 GW), udział tego paliwa w strukturze paliwowej Europy zmniejsza się z 22 % w 2008 roku do 19 % w 2015 roku. 2. W energetyce wiatrowej powinien nastąpić duży wzrost z 64,9 GW w 2008 roku do ponad 503 GW udział w strukturze paliwowej Europy wzrośnie do 30 % w 2015 roku. 3. W przypadku elektrowni opalanych węglem, mimo planowanego wzrostu mocy zainstalowanych z 229,3 GW w 2008 roku do 432,9 GW w 2015 roku, udział węgla w mocach zainstalowanych ogółem Europy szacowany jest na poziomie 26 % spadek o 3 punkty procentowe w porównaniu z 2008 rokiem. 4. Pomimo wzrostu mocy zainstalowanej w elektrowniach jądrowych z 128,7 GW w 2008 roku do 130,6 GW w 2015 roku, udział tych mocy w strukturze mocy zmniejszy się z 16 % w 2008 roku do 8 % w 2015 roku. 5. Coraz mniej znaczącym paliwem będzie olej spadek mocy zainstalowanej z 54,9 GW w 2008 roku (7 %) do 41,6 GW w 2015 roku (2 %). 6. Analizując sytuację elektrowni wodnych można wywnioskować stagnację prowadzącą do spadku udziału tych mocy w strukturze paliwowej Europy. 7. Prognoza przewiduje wzrost mocy zainstalowanej w elektrowniach wykorzystujących biomasę z poziomu 4,8 GW w 2008 roku do 7,7 GW w 2015 roku uwzględniając duży wzrost mocy ogółem w Europie, źródła na biomasę będą odgrywały marginalną rolę. 8. Przewidywany jest duży wzrost w mocy zainstalowanych w fotowoltaice z 9 GW w 2008 roku do 95 GW w 2015 roku, co będzie stanowiło 8 % udział w strukturze paliwowej Unii Europejskiej w 2015 roku. 9. Ogółem moc zainstalowana Unii Europejskiej podwoi się wzrost z 801 GW do 1665 GW, przy jednoczesnej zmianie struktury paliwowej na niskoemisyjną opartą na gazie ziemnym i źródłach odnawialnych. Węgiel jako paliwo nadal jednak będzie odgrywał znaczącą rolę jego udział w strukturze paliwowej w 2008 roku wynosił 29 %, zaś planowany udział w 2015 roku wyniesie 26 %. Wyniki wyżej przedstawionej prognozy są zgodne z działaniami Unii Europejskiej, mającymi na celu ograniczenie emisyjności sektora wytwarzania. 5. Podsumowanie Przy zastosowaniu nowoczesnych technologii, obniżających emisyjność elektrowni węglowych, węgiel jako paliwo nadal ma przed sobą przyszłość. Choć Unia Europejska, chcąc chronić środowisko naturalne, obniża jego zużycie i tym samym może doprowadzić do wystąpienia zjawiska carbon leakage, co pogorszy jej konkurencyjność, to inne kraje starają się wykorzystać jego zasoby. Konieczność ochrony środowiska naturalnego jest tu nadrzędna i bardzo istotna. Kraje takie jak USA czy Chiny, mimo braku sztywnych zobowiązań do redukcji emisji rozwijają technologie niskoemisyjne na dużą skalę. Coraz częściej podnoszone są pomysły, by Europa zastanowiła się nad powrotem do idei scentralizowanego ograniczenia emisji CO 2 dla Unii Europejskiej, polegającego na tym, iż każde państwo będzie wykorzystywało rodzime surowce energetyczne w jak najefektywniejszy sposób, a cele obniżenia emisyjności będą liczone na poziomie Unii Europejskiej. Tak więc, cytując Ministra Środowiska Andrzeja Karaszewskiego ( ) Skandynawia wniesie wodę, Francja atom, Włochy, Hiszpania i Chorwacja słońce, Niemcy wiatr, a Polska węgiel [5].