Rozdział I OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE 1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa Prawo jest to uporządkowany formalnie i treściowo zbiór norm postępowania, odróżniających się od innych norm postępowania pewnymi szczególnymi cechami, ustanawianych przez odpowiednie organy państwowe, których przestrzeganie zostało zagwarantowane sankcją przymusu państwowego. Normy postępowania nazywamy w prawie normami prawnymi. Charakteryzują się one pewnymi szczególnymi cechami: 1) szczególną budową, 2) szczególną formą, 3) ogólnością i abstrakcyjnością. Ad l. Zbudowane są one z trzech elementów: * hipotezy, * dyspozygi, * sankcji. Hipoteza to jest wskazanie konkretnej sytuacji, w której może znajdować się podmiot oraz określenie tego podmiotu poprzez jego cechy (ogólne). Dyspozycja to jest nakaz lub zakaz danego zachowania się podmiotu w określonej sytuacji. Sankcja to jest wskazanie konkretnej dolegliwości, kary, która czeka podmiot w przypadku niepodporządkowania się danej normie prawnej (przekroczenia danej normy). Ad 2. Normy przybierają formę przepisów prawnych, wchodzących w skład poszczególnych aktów normatywnych i mogących mieć postać dłuższych bądź krótszych jednostek redakcyjnych poszczególnych aktów normatywnych, czyli artykułu, paragrafu, ustępu, punktu, litery, podpunktu itp., czyli inaczej mówiąc przepisy prawa są jedynie technicznym środkiem służącym do wyrażenia tychże norm. Prawo obowiązujące nie składa się więc z przepisów prawa lecz z norm prawnych.
Oprócz norm prawnych istnieją inne normy postępowania, które nie są związane z władzą państwową, państwo ich nie tworzy i nie wymusza ich realizowania (są to m.in. normy moralne czy obyczajowe). Często bywa jednak tak, że normy prawne odsyłają do norm obyczajowych, czy moralnych, np. dobre zwyczaje kupieckie (k.h.). Normy moralne charakteryzują specyficzne sankcje wynikające z dobrowolnego ich przyjęcia za swoje", np. wyrzuty sumienia. Trafnie opracowane prawo stanowione, czyli zbieżne z normami moralnymi większości społeczeństwa, potrafi skutecznie wymusić posłuch wśród całego społeczeństwa 1. Ad 3. Ogólność i abstrakcyjność norm Ogólność normy wyraża się tym, że adresatem nie jest konkretna osoba (kilka osób, np. Jan K.), lecz wszystkie osoby o pewnych cechach, czyli np. rodzice i opiekunowie wskazani w k.r. o., czy funkcjonariusze państwowi wymieniani ogólnie w różnych przepisach k.c., czy osoby fizyczne mające zdolność do czynności prawnych, czyli mające ukończone 18 lat, itp. Dla oznaczenia adresata normy prawodawca używa nazwy generalnej tego rodzaju jak najemca lokalu", użytkownik" itp. Abstrakcyjność normy polega na unikaniu przez ustawodawcę w opisie konkretnej sytuacji np. Kto uczestnicząc w wypadku samochodowym (...)" konkretnych szczegółów, np. w prawie karnym (k.k.) ustawodawca nie zamieszcza szczegółowego opisu zabójstwa, lecz podaje jego abstrakcyjne ujęcie, np. art. 148 k.k. Kto zabija człowieka, podlega karze (...)". Tak, jak wcześniej wspomniałam, struktura normy prawnej jest trójczlonowa, przy czym trójczłonowość nie musi dotyczyć każdego bez wyjątku przepisu, bowiem poszczególne człony normy mogą być określone wspólnie dla grupy przepisów, a nawet mogą się znajdować w odrębnym akcie prawnym, wchodzącym w skład określonej normy, np. przepisy o wykonywaniu kary grzywny mają zastosowanie do sytuacji opisanych w różnych ustawach 2. 1 J. Nowacki, Z. Tobor: Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1998. 2 A. Redelbach: Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1998.
2. Podział prawa według różnorodnych kryteriów Prawo pojmowane jako zespół norm prawnych można podzielić ze względu na różne kryteria:
3. System źródeł prawa Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego jak i publicznego można wyróżnić gałęzie prawa. Obejmują one spójne i uporządkowane wedle przyjętych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków społecznych. Regulują one stosunki społeczne, do których się odnoszą w sposób pełny, spójny i bezpośredni. Natomiast normy innej gałęzi prawa można stosować tylko analogicznie (odpowiednio) lub subsydiarnie (pomocniczo), ale nie bezpośrednio. Od gałęzi prawa należy rozróżnić kompleksowe regulacje prawne (ustawy). Są to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu, czyli jednego rodzaju stosunku społecznego. Zawierają one jednak w sobie normy (przepisy) z kilku gałęzi prawa (np.: cywilnego, administracyjnego czy karnego), np. ustawa o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych z 2.07.1994 r. (tekst jednolity Dz.U. z 1998 r. Nr 120, póz. 787) czy ustawa o gospodarce nieruchomościami z 21.08.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 115, póz. 741), lub ustawa o zamówieniach publicznych z 10.06.1994 r. (tekst jednolity Dz.U. z 1998 r. Nr 119, póz.773), itp. Do podstawowych gałęzi prawa można zaliczyć PRAWO KONSTYTU- CYJNE, PRAWO CYWILNE, PRAWO KARNE, PRAWO ADMINIS- TRACYJNE, PRAWO PRACY, PRAWO FINANSOWE. W niektórych przypadkach prawo nie decyduje za członków społeczeństwa jak być powinno, nie rozwiązuje powstających konfliktów, a jedynie wyznacza możliwe sposoby rozwiązywania tych konfliktów, np. w drodze pertraktacji, ugody czy procesu. Stwarza więc różnego rodzaju PROCEDURY, z których obywatel może korzystać.
4. Struktura prawa cywilnego Prawo cywilne jest powszechnie uznaną i skodyfikowaną gałęzią prawa, będącą przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej. Stanowi ono zarazem TRZON PRAWA PRYWATNEGO. PRAWO CYWILNE jest gałęzią systemu prawa normującą stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste (np.: własność, najem, ochrona czci, tajemnica korespondencji itp.) zachodzące między równorzędnymi podmiotami prawa osobami fizycznymi i prawnymi. Podstawowym aktem prawotwórczym jest KODEKS CYWILNY (ustawa) z 23.04.1964 r. (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, póz. 93 z późn. zm.). Kodeks cywilny w art. l wskazuje ogólnie zakres tej gałęzi prawa, tj. prawa cywilnego, mówiąc że: Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi". Nie wskazuje jednakże kryteriów, według których należy odróżnić prawo cywilne od innych gałęzi prawa, poprzestając na ogólnikowym stwierdzeniu stosunki cywilnoprawne" (art. l k.c.). Jednakże analizując to stwierdzenie można wyodrębnić 5 podstawowych kryteriów, według których należy odróżniać prawo cywilne od innych gałęzi prawa, a są to: 1) metoda regulacji stosunków cywilnoprawnych, która polega na uznaniu autonomicznej (niezależnej) pozycji względem siebie podmiotów tego stosunku prawnego, w związku z czym jednej stronie nie przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony. Jest to cecha równorzędności podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych, która pozwala odróżnić prawo cywilne od innych gałęzi prawa, takich jak prawo administracyjne, finansowe, karne itp.; 2) majątkowy przedmiot regulacji stanowi główną cechę wyróżniającą prawo cywilne. Jest to jednak koncepcja nie do zaakceptowania w obecnej RP. Ponieważ, jak już wcześniej wspomniałam, prawo cywilne reguluje nie tylko stosunki majątkowe, ale także stosunki osobiste, które odnoszą się do dóbr o niemajątkowym charakterze; 3) z zasady autonomii podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych wywodzi się zasada konsensusu, czyli wzajemnego porozumienia stron czy wzajemnej zgody na treść danego stosunku. Prawo cywilne opiera się więc na wzajemnym konsensie (konsensusie), a inaczej mówiąc uzgodnieniu stanowisk stron (porozumieniu). Stąd wywodzi się słynna paremia Pacta sunt servanda" Umowy powinny być dotrzymywane" czyli nie mogą być zrywane jednostronnie, 13
a strona, która tak postąpi musi liczyć się z sankcjami przewidzianymi przez prawo cywilne, czyli istnieją pewne granice swobody zachowania się stron stosunków cywilnoprawnych; 4) prawo cywilne jest procesem ROZSĄDNEGO KOMPROMISU. Kompromis czyli wyważenie proporcji między najczęściej pozostającymi ze sobą w sprzeczności interesami stron osiąga się albo: a) poprzez umowę, czyli osiągają go samodzielnie strony danego stosunku, albo b) wyraża go sam ustawodawca, który poprzez określone przepisy prawa może nakazać bądź zakazać dane zachowanie (czynności) stron stosunków cywilnoprawnych; 5) prawo cywilne oparte jest na swoistej SAMOOBSŁUDZE" POD- MIOTÓW czyli ma SAMOOBSŁUGOWY" charakter. Same strony decydują czy skorzystają z przysługujących im uprawnień czy też nie. Prawo cywilne zasadniczo bowiem nie przewiduje obowiązku wykonywania praw przez uprawnionego. Same zatem zainteresowane strony decydują o tym, czy uruchomią aparat sprawiedliwości. W prawie cywilnym sąd nie działa z urzędu, w przeciwieństwie do prawa karnego czy administracyjnego, gdzie organy państwowe same wykazują inicjatywę w danej sprawie 3. Same podmioty w drodze negocjacji mogą w poważnej mierze decydować o treści zawieranych umów. Pewne ograniczenia wynikają jedynie ze wspomnianych już wyżej zasad ochrony słabszych" uczestników obrotu oraz ze względu na interes publiczny (np.: zakaz zawierania umów o celu niegodziwym, czyli umów mających na celu np.: obejście prawa podatkowego czy też spowodowanie uszkodzenia samochodu lub jego kradzieży, oszustwo ubezpieczeniowe takie umowy są nieważne). W prawie cywilnym uczestnicy obrotu muszą być aktywni jeżeli chcą korzystać z możliwości stwarzanych im przez prawo i jeżeli chcą realizować swoje roszczenia. 6) prawo cywilne jest PRAWEM PODMIOTOWYM, a uprawnienie jest podstawową kategorią prawa cywilnego. Podstawową kategorią prawa cywilnego, czyli cegiełką", fundamentem", z którego zbudowane są większe konstrukcje, jest pojęcie uprawnienia. 3 E. Łętowska: Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994.
Oznacza ono, do czego ma się prawo, czyli co działającemu podmiotowi wolno. Jest to ujęcie odmienne niż np. w prawie karnym, gdzie ustawodawca mówi, czego się zakazuje czy nakazuje, czyli nie występują tam uprawnienia, z których podmiot może skorzystać, ale nie musi, np. dzierżawca ma prawo korzystać z gruntu, uprawiać go, zbierać pożytki tak prawo cywilne definiuje jego uprawnienia. A nie wolno mu, gdy wydzierżawi sad, wyciąć drzew. Te działania bowiem wykraczają poza treść uprawnień przewidzianych dla dzierżawcy przez art. 696 k.c. Inaczej mówiąc PRAWO PODMIOTOWE" jest to przyznana przez normę cywilnoprawną na rzecz podmiotu możność postępowania w sposób określony w tej normie, jak i powinność określonego zachowania się, w związku z wykorzystaniem danego uprawnienia". Uprawnieniom, jakie przyznaje prawo cywilne (podmiotowe), odpowiadają obowiązki nałożone na inne podmioty, np. właściciel ma prawo do korzystania z własności w sposób niezakłócony, czemu odpowiada powszechny, tj. ciążący na wszystkich obowiązek niezakłócania jego władania może on swoje uprawnienia wykorzystywać w stosunku do wszystkich i chronić je przed wszystkimi, czym charakteryzują się prawa podmiotowe bezwzględne, a tak zostało ukształtowane właśnie prawo własności i inne prawa rzeczowe. Natomiast uprawnieniu kupującego do otrzymania rzeczy odpowiada obowiązek jej wydania przez sprzedawcę w przeciwieństwie do praw bezwzględnych, obowiązek ten nie ciąży na wszystkich, lecz na konkretnej osobie, czym charakteryzują się prawa podmiotowe względne. Sankcje prawa cywilnego są bardziej zróżnicowane od prawa administracyjnego (przymusowe wykonanie decyzji) czy karnego (kara). Podmiot prawa cywilnego naraża się na sankcję, gdy narusza swe obowiązki, jak i powinności wypływające bezpośrednio z ustawy czy też z umowy. Rozróżnia się: 1) sankcję nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej, 2) sankcję obowiązku naprawienia szkody, 3) sankcję polegającą na przymusowym wykonaniu zobowiązania (egzekucja), 4) sankcję polegającą na przymusowym rozwiązaniu lub przekształceniu umowy (np. dożywocia w rentę).