Dr Grzegorz Gołbiowski Trendy upadłoci przedsibiorstw w Polsce Wprowadzenie Upadłoci przedsibiorstw w gospodarce rynkowej nie s niczym nadzwyczajnym. W teorii ekonomii zjawisko upadku podmiotów gospodarczych traktowane jest jako rodzaj naturalnego regulatora systemu gospodarczego. W gospodarce rynkowej zasoby społeczestwa zmieniaj swoje zastosowanie z jednego na inne, uznane za bardziej uyteczne, w konsekwencji bankrutuj przedsibiorstwa, które nie s wystarczajco efektywne 1. W skali makro upadek ma charakter raczej pozytywny. Inaczej jest w z punktu widzenia mikroskali, gdzie wie si on najczciej, po pierwsze z pewnym dyskomfortem i strat właciciela. Po drugie za ze stratami wierzycieli. W Polsce z tym zjawiskiem mamy do czynienia od czasu transformacji systemowej, która szczególnie na pocztku przyniosła du ilo upadłoci. Wówczas upadłoci miały czsto charakter nagły i wynikały z wprowadzania zmian systemowych zwizanych z odejciem od zasad gospodarki centralnie planowanej. Upadło jednak, najczciej nie wystpuje nagle. Poprzedzona jest krócej bd dłuej trwajcym kryzysem. Podłoem kryzysu mog by zarówno czynniki wewntrzne, jak i zewntrzne oddziałujce na przedsibiorstwo, albo łczne wystpowanie jednych i drugich. Nie bez znaczenia jest faza cyklu gospodarczego, w którym znajduje si pastwo siedziba podmiotów gospodarczych i w jego granicach czsto dominujcy rynek zbytu. Zaobserwowane prawidłowoci W wielu krajach wiata istnieje bardzo bliska zaleno korelacyjna pomidzy cyklem gospodarczym a liczb upadłoci przedsibiorstw. Tym niemniej siła tej zalenoci zaley od wielkoci wzrostu/spadku PKB. Nie kady wzrost gospodarczy powoduje spadek liczby upadłoci przedsibiorstw. Uwaa si, e wzrost PKB na poziomie 2-3% moe by zbyt mały by odwróci trend rosncy liczby upadłoci w danym kraju. Stawiana jest teza, i bardzo niski wzrost PKB na poziomie 1% bd mniej, najczciej wywołuje nie spadek, a włanie wzrost liczby upadłoci w wysokoci 5 do 10% 2. Std wniosek, e w takim przypadku zaleno korelacyjna moe by dodatnia. 1 Por. T. Korol Metody prognozowania upadłoci przedsibiorstw w gospodarce rynkowej w: Przedsibiorstwa we współczesnej gospodarce szanse i zagroenia Politechnika Gdaska 2004 r. 2 Insolvency Outlook nr 2/2004, Euler Hermes, s. 4 1
Tabela 1 Zaleno wzrostu/spadku liczby upadłoci od PKB w Polsce Lata Liczba upadłoci PKB 1997 794 6,8% 1998 884 4,8% 1999 1017 4,1% 2000 1289 4,0% 2001 1674 1,0% 2002 1863 1,4% 2003 1798 3,8% ródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i Euler Hermes Współczynnik Spearmana, stosowany do badania zalenoci miedzy cechami ilociowymi w przypadku niewielkiej liczby obserwacji, dla badanej próby (7 lat) w Polsce wynosi 0,89286 3. Im warto stosunku korelacyjnego jest blisza jednoci, tym zaleno korelacyjna jest silniejsza. Znak minus wiadczy o ujemnej korelacji pomidzy zmiennymi. Oznacza to, e wraz ze wzrostem PKB w Polsce maleje liczba upadłoci przedsibiorstw lub odwrotnie, wraz ze spadkiem PKB ronie liczba upadłoci przedsibiorstw i ta zaleno korelacyjna jest stosunkowo wysoka. W Polsce w porównaniu z Wgrami i Czechami wraliwo przedsibiorstw na zmiany PKB jest wiksza. Odpowiednie współczynniki rang Spearmana wynosz, dla Wgier 0,77143 (liczony dla danych z lat 1998-2003) i dla Czech 0,2333 (liczony dla danych z lat 1995-2003). Zrónicowanie współczynnika upadłoci (liczonego jako relacja liczby upadłoci do liczby przedsibiorstw) na wiecie jest due. Niestety interpretacja tej wielkoci jest utrudniona z uwagi na rozbienoci w sposobie doboru danych. Dotyczy to zarówno liczby przedsibiorstw, jak i liczby upadłoci. Dla przykładu w Stanach Zjednoczonych brane s pod uwag tylko przedsibiorstwa sporzdzajce listy płac (prowadzce działalno i zatrudniajce pracowników) jest to około 25% wszystkich zarejestrowanych przedsibiorstw przez amerykaski urzd statystyczny (US Census Board). W Niemczech liczba przedsibiorstw odpowiada liczbie podmiotów gospodarczych płaccych w danym roku podatki, których obroty wyniosły przynajmniej 16 620 euro w 2003 r. W tej liczbie 2 926 570 przedsibiorstw około 70% stanowi przedsibiorstwa 3 Uwzgldniajc dane o liczbie upadłoci w Polsce w 2004 r. (1025) oraz wstpn, podan przez GUS wysoko PKB w 2004 r. (3,9%) korelacja liczby upadłoci ze zmian PKB, dla 8 zmiennych obserwowanych lat, tj. wraz z 2004 r. wynosi 0,90476, co potwierdza siln korelacj tych dwóch cech. 2
jednoosobowe, które w danych statystycznych w Japonii nie s brane pod uwag. Tam liczba przedsibiorstw odpowiada tym zarejestrowanym (płaccym podatki) w urzdzie podatkowym (The National Tax Agency) niezalenie od sektora, w którym działaj. Biorc pod uwag liczb upadłoci podobnie, przez Autorów raportu, jest ona rónie rozumiana, m.in. ze wzgldu na róne ródło pozyskania danych. W Niemczech s to upadłoci przedsibiorstw, ale take osób fizycznych (upadło konsumencka) odnotowane przez niemiecki urzd statystyczny (DeStatis). Dla przykładu we Francji uwzgldniona w tabeli liczba upadłoci odpowiada liczbie orzecze sdowych o upadłoci publikowanym w dzienniku urzdowym Bodacc 4. Tabela 2 Liczba i współczynniki upadłoci przedsibiorstw w wybranych krajach wiata w 2003 r. Udział w PKB wiata Liczba przedsibiorstw Liczba upadłoci Współczynnik upadłoci USA 30,50% 5 677 740 33 162 0,58% Japonia 11,91% 2 791 841 13 397 0,48% Niemcy 6,67% 2 926 570 37 700 1,29% Wielka Brytania 4,98% 4 021 390 54 931 1,37% Francja 4,88% 2 543 000 46 142 1,81% Włochy 4,08% 4 083 966 10 695 0,26% Kanada 2,41% 2 228 572 8 364 0,38% Hiszpania 2,33% 2 813 159 985 0,04% Holandia 1,42% 692 960 6 972 1,01% Szwajcaria 0,86% 317 738 4 792 1,15% Szwecja 0,84% 856 517 7 848 0,92% ródło: Insolvency Outlook nr 2/2004, Euler Hermes Z ustaleniem porównywalnej liczby upadłoci jest kłopot, polegajcy na odmiennej definicji upadłoci, z jednej strony w zalenoci od ródła pozyskania danych, a z drugiej strony w zalenoci od rodowiska, które formułuje t definicj. Z punktu widzenia ekonomii bankrutem jest przedsibiorstwo, które nie jest w stanie regulowa swoich długów oraz warto jego majtku nie wystarcza na spłacenie wszystkich zobowiza (z tego punktu widzenia moe doj do sytuacji, e bankrut prowadzi bdzie nadal działalno). Z prawnej 4 wicej: Insolvency Outlook nr 2/2004, Euler Hermes, s. 7-35 3
perspektywy upadło przedsibiorstwa nastpuje dopiero po ogłoszeniu bankructwa przez sd 5. Wartym odnotowania jest fakt, e trend dynamiki upadłoci przedsibiorstw w Polsce jest bardzo zbliony do trendu obserwowanego w Unii Europejskiej. Wykres 1 Dynamika liczby upadłoci przedsibiorstw w Polsce i Unii Europejskiej 6 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% 1998 1999 2000 2001 2002 2003 UE Polska ródło: opracowanie własne na podstawie danych Allianz i Euler Hermes Współczynnik upadłoci przedsibiorstw w Polsce rósł do koca 2002 r. Obserwowany od 2001 r. spadek dynamiki liczby upadłoci w Polsce, a take od 2003 r. spadek liczby upadłych przedsibiorstw w konsekwencji spowodował wyhamowanie wzrostu współczynnika upadłoci. Tabela 3 Współczynnik upadłoci w Polsce w latach 1998-2003 Liczba przedsibiorstw 7 Liczba upadłoci Współczynnik upadłoci 1998 2 842 278 884 0,031% 1999 3 039 451 1017 0,033% 2000 3 185 040 1289 0,040% 2001 3 325 540 1674 0,050% 2002 3 468 218 1863 0,054% 5 B. Prusak Uwarunkowania upadłoci przedsibiorstw w: Gospodarka Polski w okresie transformacji red. F. Bławat, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 2001, s. 80 6 Dane dla 15 członków UE (bez Szkocji i Irlandii) plus Szwajcaria 7 ogół przedsibiorstw działajcych w Polsce według statystyki GUS 4
2003 3 581 593 1798 0,050% ródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i Euler Hermes Niezalenie od trendu zachowania współczynnika upadłoci w Polsce, w kontekcie redniej wielkoci tej miary dla ogółu przedsibiorstw w Unii Europejskiej na poziomie 0,8 - nie powinien budzi on wielkiego niepokoju, cho jego wielko dla przedsibiorstw aktywnych jest na nieco wikszym poziomie. Tabela 4 Współczynnik upadłoci w Polsce w latach 1998-2002 liczony dla firm aktywnych Liczba aktywnych firm 8 Liczba upadłoci Współczynnik upadłoci 1998 1 726 100 884 0,05% 1999 1 819 200 1017 0,06% 2000 1 766 100 1289 0,07% 2001 1 657 600 1674 0,10% 2002 1 735 400 1863 0,11% ródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i Euler Hermes Na problematyk upadłoci warto te spojrze z punktu widzenia kilku innych czynników: stopnia wsparcia dla przedsibiorstw, współpracy pomidzy podmiotami, barier wejcia i wyjcia z rynku, trudnych warunków konkurencji, a take negatywnego postrzegania przez społeczestwo faktu upadku lub niepowodzenia. Okazuje si, e tam, gdzie wsparcie ze strony pastwa jest intensywne, tam te wystpuje wikszy odsetek przedsibiorstw przeywajcych dłuej ni trzy lata na rynku. W takich krajach jak Australia, Finlandia, czy Holandia, stosujcych efektywn polityk wsparcia MSP znajdujcych si w fazie wzrostu odsetek przedsibiorstw dojrzałych jest najwyszy. W Polsce odsetek ten wynosi 51%, co oznacza, e rednio co druga firma jest w stanie przetrwa wicej ni trzy lata. Wród przedsibiorstw z sektora MSP najwiksze szanse na przetrwanie i rozwój maj przedsibiorstwa rednie, póniej małe. Ryzyko upadłoci jest najwysze w przedsibiorstwach mikro 9. 8 przedsibiorstwa aktywne szacowane przez Zakład Bada Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN (obecnie w likwidacji) 9 por. Przetrwanie i rozwój małych i rednich przedsibiorstw red. F. Bławat, Scientific Publishing Group, Gdask 2004, s. 110 5
Wykres 2 Wskanik przeycia przedsibiorstw (po 3 latach) 51% 54% 63% 60% 69% 77% 50% 61% 63% Polska USA Finlandia Szwecja Holandia Australia Kanada Hiszpania Anglia ródło: Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2001-2002, PARP Warszawa 2003 r. Biorc pod uwag dane sektorowe, sektorem najbardziej dotknitym upadłociami była sprzeda hurtow w tej brany odnotowano w 2004 r. 216 bankructw, co stanowiło 21,1% łcznej liczby upadłoci w Polsce. W zakresie sektora okrelanego jako sprzeda hurtowa najwiksza liczba upadłoci miała miejsce wród firm zajmujcych si hurtow sprzeda materiałów budowlanych (24%) oraz wyrobów spoywczych (15%). Za najmniej ryzykowne uznano sprzeda alkoholi i farmaceutyków. Wykres 3 Bankructwa według bran w 2004 r. w Polsce 15,9% 2,9% 21,1% sprzeda hurtowa produkcja budownictwo usługi 19,1% 20,9% sprzeda detaliczna inne 20,1% ródło: Informacja prasowa Euler Hermes z 18 stycznia 2005 r. Analizujc formy organizacyjno-prawne bankrutujcych w Polsce przedsibiorstw zauway mona, e najwicej upadłoci w okresie stycze-grudzie 2004 r. dotyczyło spółek z ograniczon odpowiedzialnoci 61%. Najmniej przedsibiorstw pastwowych (2%), 6
spółdzielni (4%) oraz spółek jawnych (5%). Właciwa interpretacja tych danych wymagałaby jednak znajomoci struktury przedsibiorstw na polskim rynku według formy prawnej. Podsumowanie Obserwujemy obecnie w Polsce symptomy wzrostu gospodarczego. Wydaje si, e obserwowany trend wzrostowy liczby upadłoci przedsibiorstw w Polsce został z pocztkiem 2003 r. zatrzymany. W 2004 r. liczba upadłoci przedsibiorstw spadła o blisko 43% z 1788 w 2003 do 1025 w 2004 i był to rekordowy spadek na skal europejsk. Prognoza na rok 2005 jest raczej optymistyczna. Oczekuje si, e w 2005 r. upadnie nie wicej ni 980 przedsibiorstw 10. Relatywnie długi czas jaki upłynł od momentu rozpoczcia transformacji polskiej gospodarki oraz cały szereg wydarze, które miały w tym okresie miejsce spowodował, e rynek jest ju do dobrze ukształtowany. Co oznacza, e na rynku przetrwały przede wszystkim sprawnie działajce przedsibiorstwa, które potrafi dostosowa swoj strategi rozwoju do nowych warunków. Zgodnie ze stwierdzon wczeniej relatywnie siln ujemn korelacj liczby upadłoci ze wzrostem gospodarczym, a take biorc pod uwag zrestrukturyzowan w duej mierze polsk gospodark mona spodziewa si, e nie bdzie w najbliszej przyszłoci dotyka Polski plaga upadłoci przedsibiorstw. Z tego punktu widzenia, jak si okazało, równie wstpienie Polski do Unii Europejskiej nie wywarło tak negatywnego wpływu na sytuacj polskich przedsibiorstw, jakiej si spodziewano. 10 Informacja prasowa Euler Hermes o liczbie bankructw w Polsce i na wiecie z 18 stycznia 2005 r. 7
Bibliografia 1. Informacja prasowa Euler Hermes o liczbie bankructw w Polsce i na wiecie z 18 stycznia 2005 r. 2. Insolvency Outlook nr 2/2004, Euler Hermes 3. T. Korol Metody prognozowania upadłoci przedsibiorstw w gospodarce rynkowej w: Przedsibiorstwa we współczesnej gospodarce szanse i zagroenia Politechnika Gdaska 2004 r. 4. B. Prusak Uwarunkowania upadłoci przedsibiorstw w: Gospodarka Polski w okresie transformacji red. F. Bławat, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 2001, s. 80 5. Przetrwanie i rozwój małych i rednich przedsibiorstw red. F. Bławat, Scientific Publishing Group, Gdask 2004, s. 110 6. Raport o stanie sektora MSP w Polsce w latach 2001-2002, PARP Warszawa 2003 r 8