Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000. Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN 83-916342-2-1 Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/6 61-664 Poznaƒ tel./fax +48 / 61 826 78 44 e-mail: adrem@echostar.pl

Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej................... 11 Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania......... 27 Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie?.......................................... 51 Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat 1923-1929.... 71 Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej................................... 81 Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych................................... 101 Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji........................................ 109 Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym............. 117 Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka...................................... 125 Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych.................................... 145 Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne.. 157 Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry................................... 165 Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii.................................... 171 Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego..................................................... 183 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej...................................... 193 Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce....................... 205 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych......................................... 237 Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy................................. 241 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego....................................... 247 9

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4).................... 257 Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku.............................. 263 Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza........................ 271 Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002..... 283 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci............... 297 Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy....................................................... 311 Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku................................................ 317 Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem?............ 321 Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie....................... 327 Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa.............................. 337 Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach............................... 341 Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii....................................................... 353 Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego................. 373 Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?.............. 379 Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego................. 389 Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç........................ 399 Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map?..... 407 Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ........ 413 Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii.................................... 439 Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna........... 449 Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji...................................... 457 Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii.................................... 479 Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie......... 489 Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie............................. 495 Indeks nazw osobowych....................................................... 499 Indeks nazw geograficznych................................................... 507 Lista adresowa autorów...................................................... 517 10

Paul M. Barford Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? 1. Uwagi wst pne Jednym z wiodàcych tematów konferencji by y rozwa ania nad problemem, dlaczego wykorzystanie zdj ç lotniczych w archeologii w Polsce nie wystartowa o w taki sposób, jak w innych krajach (takich jak np. Wielka Brytania), pomimo wielu sprzyjajàcych okolicznoêci, przynajmniej w ostatnich latach. W przesz oêci niektórzy autorzy sugerowali, e u pod o a takiej sytuacji mo e le eç pewne szeroko akceptowane przez polskich archeologów przekonanie, e wykonywanie zdj ç jest bardzo kosztowne lub zbyt trudne. Inni natomiast upatrywali powodów odrzucenia tej metody w negatywnym stosunku w adz komunistycznych, dla których nadrz dne by o bezpieczeƒstwo narodowe. Warto jednak zastanowiç si, czy nie istnia y jakieê g bsze przyczyny, które leg y u podstaw takiej sytuacji, a w szczególnoêci takie, które wiàza y si z ogólnymi warunkami, w jakich funkcjonowa a polska archeologia. Jako Brytyjczyk od wielu lat dzia ajàcy w polskiej archeologii i patrzàcy na nià z perspektywy brytyjskiego doêwiadczenia, wydaje mi si, e jest wiele subtelnych, lecz jednak fundamentalnych ró nic w zr bach koncepcyjnych w obu archeologiach, które mogà wyjaêniaç, dlaczego trudno jest wprost przejàç ide lub praktyk z jednego Êwiata archeologii i zastosowaç jà w warunkach innej archeologii. W szczególnoêci jednà z przeszkód w rozwoju archeologii lotniczej przy porównaniu obu tradycji, wydaje mi si, jest odmiennoêç podejêcia do stanowisk archeologicznych i przestrzeni pomi dzy nimi, w skrócie zatem, problem relacji pomi dzy tzw. archeologià lotniczà i archeologià krajobrazu (zob. Ràczkowski 2001). 2. Zdj cia lotnicze a obraz przesz ego krajobrazu w brytyjskiej archeologii Fotografia lotnicza dla celów archeologicznych pojawi a si w Polsce stosunkowo wczeênie, o czym wspomina si w innych artyku ach w tym tomie (zob. te Kobyliƒski 1999; Ràczkowski 2002), i po tym poczàtkowym okresie dynamicznego rozwoju znalaz a si w kryzysie. Przeglàd literatury z trzech dekad, od lat 50. do lat 80. XX wieku (Barford 1999; 2000), wskazuje, e zdj cia lotnicze by y wykorzystywane zasadniczo w dwóch celach: (1) dla dokumentowania znanych stanowisk o w asnej formie krajobrazowej (g ównie pojedyncze obiekty o zachowanych konstrukcjach nadziemnych, obiekty architektoniczne), i (2) do badania Êrodowiskowego kontekstu znanych stanowisk archeologicznych (paleomeandry, topografia itp.). Stosunkowo rzadko wykorzystywano archeologi lotniczà w poszukiwaniu nowych stanowisk, ujawniajàcych si dzi ki obecnoêci wyró ników roêlinnych lub glebowych. 379

W Wielkiej Brytanii to ostatnie podejêcie jest dominujàce. W ostatnich trzech dekadach metoda ta sta a si podstawowym sposobem pozwalajàcym na wzbogacanie zasobu informacji przez lokalne s u by ochrony dziedzictwa, które rejestrujà stanowiska archeologiczne (Sites and Monuments Record SMR) i zabytki historyczne (Historic Environment Record HER). W wielu rejonach kraju podstawowym typem stanowisk archeologicznych obecnych w bazach danych SMR sà stanowiska rejestrowane z powietrza dzi ki obecnoêci wyró ników roêlinnych. O ile te wyró niki roêlinne w Wielkiej Brytanii sà g ównie rejestrowane przez profesjonalnych archeologów (w wi kszoêci zatrudnionych w s u bach konserwatorskich), to znaczàcà liczbà sà te odkrycia dokonane przez archeologów-amatorów wykorzystujàcych zdj cia dost pne na rynku lub wykonujàcych amatorskie loty. Dobrym przyk adem mo e byç kapitan Richard Farrands, pracujàcy jako pilot statków w porcie Harwich/Felixstowe i zapalony archeolog-amator, który uzyska licencj pilota samolotowego, by wspomóc swoje zainteresowania badaniami archeologicznymi. Dzi ki prowadzonemu przez siebie rekonesansowi lotniczemu zebra obszerne archiwum zdj ç lotniczych z rejonu doliny rzeki Stour na pograniczu dwóch regionów Essex i Suffolk. Zakupi tak e w latach 70. od tzw. Potato Marketing Board stare zdj cia (przeznaczone do likwidacji), które zosta y wykonane latem dla tego samego obszaru, w celu okreêlenia area u upraw ziemniaków przez poszczególnych rolników i prowadzenia jakichê tam biurokratycznych kalkulacji i obliczeƒ. Te znakomite zdj cia pionowe, wykonane w jednolitej skali, pokaza y nie tylko przestrzenny zasi g uprawy ziemniaków z biurokratycznie przewidzianà dok adnoêcià, ale tak e (choç zupe nie przypadkowo) wspania e wyró niki roêlinne na sàsiednich polach, gdzie by y uprawiane zbo a. Regionalna s u ba archeologiczna w Essex by a pierwszà w Wielkiej Brytanii, która w latach 70. zainicjowa a pilota owy projekt przeniesienia ze zdj ç lotniczych na map pe nej ewidencji o przesz ym krajobrazie, z przeznaczeniem dla celów zarzàdzania dziedzictwem kulturowym. Na mapy w skali 1:10000 naniesiono wszelkie informacje o stanowiskach archeologicznych, które zosta y zarejestrowane na zdj ciach lotniczych przechowywanych w archiwach paƒstwowych, w archiwach specjalistycznych (takich jak kolekcja archeologicznych zdj ç lotniczych na Uniwersytecie w Cambridge CUCAP), jak równie zebranych przez archeologów-amatorów. Ka de zgrupowanie wyró ników roêlinnych uzyska o dok adne wspó rz dne w ramach National Grid Reference i zosta o wprowadzone do bazy danych SMR. O ile w tej skali nie by o mo liwe przeniesienie na map ka dego obiektu z pe nà dok adnoêcià, to mapy takie da y bardzo dobre wyobra- enie o intensywnoêci i charakterze zasobów archeologicznych na danym obszarze i s u y y jako podstawa przy decyzjach zwiàzanych z opiniowaniem projektowanych inwestycji. Przyk ad mapy tylko jednego niewielkiego obszaru, jaki si pojawi w rezultacie takiego podej- Êcia pokazuje ryc. 1. Jest to ilustracja obecnego stanu badaƒ wybranego fragmentu krajobrazu angielskiego i reprezentuje typowà sytuacj dla nizinnych obszarów Wielkiej Brytanii. Jest to obszar w sàsiedztwie badanej wykopaliskowo willi rzymskiej w Little Oakley w pó nocno-wschodnim Essex, niedaleko mojego rodzinnego domu (Barford 2002). Mapa pokazuje wiele stanowisk (znanych z badaƒ powierzchniowych 1 i przypadkowych odkryç) oraz elementy staro ytnego krajobrazu z uwzgl dnieniem wyró ników roêlinnych zidentyfikowanych g ównie na podstawie zdj ç lotniczych, zgromadzonych przez kapitana Farrandsa (w tym zdj cia pionowe British Potato Marketing Board). Wyró niki roêlinne ujawniajà trudne do wydatowania enclosures 2 i systemy pól, a tak e koliste rowy (prawdopodobnie rozorane kurhany z epoki bràzu). Ta rycina jednak e wskazuje na z o onoêç krajobrazu archeologicznego. Mapa podk adowa pokazuje pola, ywop oty (ogrodzenia), lasy i wiejskie drogi, które stanowià istot znajomego krajo- 1 Rozpoznanie tego terenu przy pomocy badaƒ powierzchniowych jest raczej niepe ne. Jest bardzo prawdopodobne, e wi cej ceramiki, kafli i od upków krzemiennych mo na by zarejestrowaç, gdyby ten obszar zosta tak intensywnie zbadany, jak si to robi w Polsce w ramach AZP. 2 Enclosure to trudny do przet umaczenia i zdefiniowania typ stanowiska. Oznacza miejsce ogrodzone, oddzielone od Êwiata zewn trznego rowem, wa em, palisadà itp. Obiekty takie majà rozmaite kszta ty. Niektóre z nich w aênie na podstawie formy sà doêç dok adnie datowane, lecz jest równie wiele takich, których chronologii nie da si okreêliç. 380 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

Ryc. 1. Little i Great Oakley, Essex (Wielka Brytania). Rozmieszczenie zabytków archeologicznych w krajobrazie (Barford 2002: fig. 2z). brazu, w którym dorasta em. Wyró niki roêlinne (wraz z innymi Êwiadectwami, zarówno archeologicznymi, jaki i archiwalnymi, odkrytymi w trakcie jego badaƒ) tworzà inny obraz krajobrazu lub elementy serii kolejnych krajobrazów, które le à poni ej niego i w rzeczywistoêci sà przez ten krajobraz cz Êciowo zas oni te. Dotyczy to Êladów rzymskich grobów (stan. 2 i 3) oraz Êladów osadnictwa rzymskiego (stan. 5-7). Jest równie rozleg y uk ad rzymskich budynków i ruiny osady w rejonie rzymskiej willi. Na pó noc znajduje si kompleks wyró ników roêlinnych, wskazujàcych na obecnoêç kolistych rowów oraz (pradziejowego?) kolistego enclosure, jak te równoleg e rowy prawdopodobnie Êwiadczàce o obecnoêci drogi, która nie ma zwiàzku ze wspó czesnym systemem komunikacyjnym (stan. 4). W lewym górnym naro niku mapy znajdujà si wyró niki ro- Êlinne ró nych systemów pól, kolejna droga oraz koliste rowy. Wokó willi sà wyró niki roêlinne jej systemu pól (nie sà pokazane w szczegó ach na tej mapie). Na po udniowym zachodzie jest du- e prostokàtne enclosure (stan. 8). Te wyró niki roêlinne pojawiajà si wy àcznie na glebach piaszczystych i wirowych na wierzcho kach wzgórz, podczas gdy nie sà czytelne na glebach gliniastych zalegajàcych na stokach. Mapa równie obejmuje Êlady dawnych Great Oakley Hall i Little Oakley Hall, centrów/oêrodków dworskich, które pojawi y si w tzw. Doomsday Book (spis podatków z 1086 roku). KoÊció w Little Oakley pochodzi z XII wieku, lecz badania wykopaliskowe potwierdzi y istnienie wcze- Êniejszego drewnianego koêcio a poni ej (a osada rzymska zalega jeszcze ni ej). Foulton Hall (stan. 9) ma równie genez wczesnoêredniowiecznà. Wiele z granic pól ukszta towa o rozleg e lynchets (nasypy powsta e w wyniku stopniowej akumulacji gleby, wywo anej orkà prowadzonà na stoku) i drogi miejscami uformowa y wy obione drogi (jary o genezie erozyjnej ukszta towane na przestrzeni wielu wieków). To sà ewidentne zabytki w krajobrazie, widoczne znaki staro ytnoêci tego krajobrazu oczywiste Êlady przesz oêci. To co jest bardzo interesujàce na tym obszarze, to fakt, e zachowa si tu w widocznej formie znacznie starszy krajobraz. W tym rejonie hrabstwa Essex sà ywop oty rosnàce na granicach pól, które zapewne zosta y za o one w okresie rzymskim (Barford 2002: 177-187). G ówne osie tego systemu rozciàgajà si na d ugoêci do 6 km (Barford 2002: fig. 120). Uk ad tego dawno rozplanowanego krajobrazu chocia bardzo zak ócony w tym rejonie rozciàga si po przekàtnej na mapie, wp ywajàc na plan wspó czesnej wsi i system dróg. Analiza uk adu pól i dróg pozwala roz- TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA? 381

poznaç stratyfikacj obiektów topograficznych, które wskazujà na rozwój Êredniowiecznego i m odszego krajobrazu z form wczeêniejszych. Mapa ta wyraênie uêwiadamia, e bardziej adekwatne sà studia nad ca ym krajobrazem ni tylko pojedynczymi stanowiskami. Ka dy punkt na mapie, niezale nie od tego, czy zarejestrowany w oparciu o wyró niki roêlinne, czy znaleziska na powierzchni (a jest bardzo niewiele pól na tym obszarze, które NIE dostarczajà tego typu znalezisk, chocia by od upków krzemiennych czy póênoêredniowiecznej lub nowo ytnej ceramiki), jest jednak istotny jako cz Êç skumulowanego obrazu krajobrazu z ró nych okresów. Wspó czesne krajobrazy zamaza y znaczàce obszary, Êwiadczàce o wczeêniejszych fazach, podczas gdy na innych obszarach obecny uk ad pól zachowuje Êlady znacznie starszych systemów podzia ów pól. Pewne typy Êwiadectw sà widoczne wy àcznie dzi ki specyficznym technikom badawczym lub wnikliwym analizom, lecz holistyczne podejêcie do istniejàcych Êwiadectw pozwala na rekonstrukcj szerszych uk adów. 3. Brytyjska koncepcja przesz ego krajobrazu Dane, które tworzà ten obraz sà ró norodne i wiele jest metod stosowanych przez archeologów krajobrazu. Podstawowym êród em informacji sà oczywiêcie mapy, zarówno wspó czesne, jak i historyczne. Mogà byç wykorzystane zarówno jako narz dzie analityczne, jak te i sposób rejestracji. Mapa mo e byç uzupe niana informacjami ze starszych zasobów, a tak e badaƒ terenowych. Pionowe i ukoêne zdj cia lotnicze, wykonane w ró nych terminach, tak e wspomagajà Êledzenie zmian w krajobrazie. Nie tylko pokazujà wyró niki roêlinne i inne Êlady, lecz tak e ujawniajà topograficznà lokalizacj wielu rozmaitych elementów krajobrazu. Stanowiska archeologiczne naruszone lub zniszczone przez ork mogà byç identyfikowane dzi ki obecnoêci fragmentów ceramiki lub krzemienie w warstwie ornej. Natomiast niezak ócone Êlady ludzkiej aktywnoêci mogà si równie objawiaç w formach czytelnych jeszcze w topografii. Te zachowane w terenie formy mogà stanowiç zasadnicze cz Êci stanowiska np. wa y grodziska czy nasypy kurhanów. Jednak wiele stanowisk wyodr bnia si jeszcze s abiej poprzez mniejsze nieregularnoêci na powierzchni ziemi, które ujawniajà na przyk ad Êlady dawno zanik ych uk adów pól i traktów pomi dzy nimi, a tak e ró nych typów aktywnoêci w ich obr bie (tak jak niewielkie wyniesienia, które wskazujà na miejsca lokalizacji domów w opuszczonej Êredniowiecznej wsi). Niektóre z tych form terenowych sà tak s abo czytelne w topografii, e mogà zostaç rozpoznane wy àcznie, gdy zaistniejà okreêlone warunki najcz Êciej kiedy promienie s oneczne padajà na powierzchni ziemi pod bardzo ostrym kàtem. Nie ma wi kszego znaczenia, w jaki sposób sà one rozpoznawane. Wszystkie te obiekty mogà byç bowiem wykorzystane do rekonstrukcji ca oêciowej historii przemian fragmentu krajobrazu. Do tych danych mogà równie zostaç w àczone elementy obecnego Êrodowiska, stare linie ywop otów, systemy ekologiczne, które osiàgn y taki stan, e pozwala to na uznanie, e majà kilkaset lat (Hooper 1971; zob. te Chapman 1994). Stare drzewa rosnàce we wspó czesnym krajobrazie mogà mieç kszta t, który ujawnia, czy od poczàtku ros y w otwartej przestrzeni (krajobraz parkowy), czy raczej sà pozosta oêcià po g stym lesie. W ten sposób dostarczajà nie tylko informacji o sposobach eksploatacji terenu, lecz tak e tworzà rodzaj fizycznego po àczenia pomi dzy krajobrazem przesz ym i wspó czesnym. Istnieje opozycja pomi dzy skutkami dzia aƒ cz owieka podejmujàcego próby nowego ukszta towania krajobrazu a naturalnà tendencjà do powrotu ekosystemu do jego pierwotnej postaci. Sta a równowaga, jaka si tworzy pomi dzy tymi tendencjami kszta tuje krajobraz w poszczególnych okresach. Ludzka ingerencja mo e byç minimalna lub istotna. Nowa równowaga, która si tworzy jest mniej lub bardziej stabilna (tzn. zmiana antropogeniczna nie zak óca w istotny sposób dotychczasowego ekosystemu) lub mo e byç zmienna (tak jak w przypadku cyklicznego odlesiania). Prawie w ca ej Europie obecny krajobraz jest w du ym stopniu rezultatem ludzkiej aktywnoêci. Jest efektem aktywnoêci kulturowej w stosunku do przyrody. Taka jest podstawa koncepcji terminu 382 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

krajobraz kulturowy tak jak jest on rozumiany w krajach angloj zycznych 3. W tej koncepcji krajobraz jako wytwór kulturowy (artefakt) podlega ciàg ym zmianom przez ostatnich kilka tysi cy lat i sposób, w jaki zosta ukszta towany mo e nam wiele powiedzieç o kolejnych spo eczno- Êciach, które go zamieszkiwa y i u ytkowa y. W takiej koncepcji, znaczenie terminu stanowisko odnosi si wy àcznie do niewielkiego fragmentu znacznie szerszego i bardziej z o onego obrazu. Takie podejêcie w brytyjskiej archeologii wynika z d ugiej tradycji kompleksowych studiów nad krajobrazem w uj ciu ca oêciowym i diachronicznym. Dobrze rozwini te w brytyjskiej tradycji badania i zainteresowania amatorskie sà jednym z czynników wyjaêniajàcych takie uj cie. Wi kszoêç amatorów badania przesz oêci, podobnie jak inni ludzie, jest zainteresowanych dziejami krajobrazu w miejscu, w którym mieszkajà. Amator, który przez wiele lat mo e poêwi ciç swój wolny czas na studia jednej okolicy jest w stanie zebraç bardzo szczegó owe dane. OczywiÊcie, zainteresowanie krajobrazem znajduje równie odbicie w badaniach prowadzonych przez profesjonalnych archeologów. W aênie takie zainteresowanie krajobrazem tworzy podstawy dla gromadzenia informacji w oparciu o zdj cia lotnicze, co z kolei pozwala na budowanie ca oêciowego obrazu przesz ych krajobrazów (Palmer 1984; Stoertz 1997). Czasami rozleg oêç i spójnoêç tych systemów mo e byç spektakularna (por. Palmer w tym tomie), podczas gdy w innej sytuacji rejestrowane fragmenty mogà byç jedynymi informacjami, jakie posiadamy. Cz ste sà przyk ady pokazujàce, e ciàg y rekonesans lotniczy danego rejonu ujawnia nowe obszary wyst powania wyró ników roêlinnych wià- àcych si z tymi, które by y ju zarejestrowane w bezpoêrednim sàsiedztwie lub dostarczajà nowych szczegó ów uzupe niajàcych obraz krajobrazu ju znanego dzi ki wyró nikom roêlinnym. Pojawienie si zagro enia dla ogromnych obszarów niezbadanego jeszcze krajobrazu doliny górnej Tamizy zaowocowa o opublikowaniem bardzo wa nego dokumentu A Matter of Time (RCHME 1960). Sta si on stymulatorem rozwoju badaƒ ratowniczych w Wielkiej Brytanii (Bewley 1997; Barford 1998). Ratownicze badania wykopaliskowe obszaru przeznaczonego na wirowni rozleg ego kompleksu znanego wczeêniej dzi ki wyró nikom roêlinnym w Mucking w Essex mia y na celu zarejestrowanie wszelkich Êladów rozwoju ca okszta tu krajobrazu od najbardziej odleg ych czasów po wspó czesnoêç (Jones, Evison, Myres 1968). Ten sam aspekt widoczny jest w obecnym dokumencie English Heritage The Power of Place (EH 2000), który akcentuje wa noêç badaƒ nad historià miejsc, gdzie ludzie dziê yjà, by daç tym spo- ecznoêciom poczucie w asnych korzeni. Nacisk na miejsce jest szczególnie istotny w wysoce mobilnym i wielokulturowym spo eczeƒstwie wspó czesnej Wielkiej Brytanii, w którym takie terminy, jak w tradycyjnym znaczeniu (jak to by o jeszcze pó wieku temu) dziedzictwo przodków ( ahnenerbe ), przesta y byç adekwatne. Przyk adem takiego stosunku mo e byç artyku opublikowany w czasopiêmie parafii Bradfield (czasopismo koêcio a parafialnego niedaleko obszaru zaprezentowanego na ryc. 1) kilka lat temu. Jego autor, pan o nazwisku Patel, opisa swoje odczucia, kiedy znalaz w swoim ogrodzie toporek neolityczny. Toporek ten przywo a nie wspomnienia przodków (dla rodziny pana Patela przodkowie sà du o bardziej egzotyczni ni neolityczni rolnicy z Essex) 4, lecz powiàzanie ze spo ecznoêciami, które zamieszkiwa y przesz y krajobraz, z którego wy oni si ten, do którego przyby a rodzina pana Patel i gdzie znalaz a swój dom. Polska archeologia, ciàgle jeszcze przywiàzana do koncepcji dziedzictwa przodków, dopiero zaczyna si zmagaç z pytaniem czyje dziedzictwo bada i chroni. 5 3 Niemiecki termin Kulturlandschaft ma troch inne znaczenie. W polskiej ochronie zabytków zosta a przyj ta troch w sza definicja, odnoszàca si g ównie do sztucznie wykreowanych krajobrazów, takich jak parki i zaplanowane tereny zielone (np. cmentarze). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (art. 3.14) prezentuje nowe spojrzenie na krajobraz kulturowy, zbli one do koncepcji anglosaskiej. 4 Nazwisko jest typowo hinduskie i sugeruje, e jest to rodzina imigrantów, którzy przybyli do Anglii w ostatnich czterdziestu latach. 5 Nie wystarczy bowiem ulec pokusie pójêcia w Êlady euroentuzjastów i ograniczyç si do doszukiwania si w przesz oêci Êladów potwierdzajàcych istnienie jakiegoê wyimaginowanego wspólnego dziedzictwa europejskiego. TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA? 383

Geneza tradycji brytyjskiej archeologii krajobrazu jest trudna do zdefiniowania. Ka dy Anglik jest przywiàzany do szczególnego (w jego oczach) pi kna zielonej wyspy, która jest jego domem. Wiele wa nych dzie literatury angielskiej pokazuje, e ten stosunek powiàzany jest równie z przesz ymi generacjami, które tu tak e zamieszkiwa y (por. np. atmosferyczny opis Maiden Castle Thomasa Hardy ego w jego A Tryst at an Ancient Earthwork 6 irudyarda Kiplinga Puck of Pook s Hill). Poczàtki akademickich badaƒ nad krajobrazem (pomijajàc prace staro ytników takich, jak Aubrey i jemu wspó czesnych) mo na wiàzaç z bardzo wa nà pracà O. G. S. Crawforda (1953), niewàtpliwie jednego z najwybitniejszych archeologów brytyjskich w XX wieku. Temat zosta spopularyzowany przez Hoskinsa (1955), a od lat 70. pojawi a si ca a seria prac dotyczàcych tego zagadnienia (np. Aston 1999; Aston, Bond 2000; Bewley 1994; Evans 1999; Fowler 1972; 1975; Rowley 1978; Trinder 1997). Zosta o opublikowanych wiele opracowaƒ dotyczàcych prac terenowych, zwiàzanych ze studiami nad krajobrazem (np. jedna przez Barry Cunliffa, wówczas ucznia, który póêniej zosta profesorem archeologii w Oksfordzie zob. Cunliffe 1972). W takich podstawach nale y upatrywaç ekspansji fotografii lotniczej w Wielkiej Brytanii (Ràczkowski 2002). 4. Problemy z krajobrazem w tradycji polskiej archeologii Wydaje si, e w Polsce mamy do czynienia z zupe nie innym podejêciem. Archeologia polska, w powiàzaniu z tradycjà archeologii kontynentalnej, niewàtpliwie rozwija a si zupe nie inaczej ni archeologia brytyjska i w konsekwencji idee badaƒ archeologii krajobrazu (Gojda 2000) sà bardzo s abe. To, z czym mamy do czynienia jest okreêlane jako archeologia osadnicza o genezie zarówno w naukach geograficznych, jak i w podejêciu kulturowo-historycznym. Geograficzny aspekt czytelny jest w uwadze po o onej na lokalizacj, typ i dok adne granice stanowiska (i takiej dziwacznej kategorii jakà jest Êlad osadnictwa w AZP), a tak e w opisie kontekstu geograficznego (g ównie geomorfologicznego i ekologicznego). Aspekt kulturowo-historyczny natomiast widoczny jest w akcentowaniu cech taksonomicznych zebranego materia u kulturowego. Kwintesencjà ca ej tej szko y jest program AZP, który ka de stanowisko traktuje indywidualnie poprzez kategoryzacj, opis i ocen pojedynczego punktu na mapie. Nie zwraca si uwagi na relacje pomi dzy stanowiskami jako zespo ami funkcjonujàcymi w krajobrazie. Symptomatyczne jest równie to, e program AZP nie do koƒca rozwiàza problem rejestrowania osadnictwa nowo ytnego (i tym samym problemu zbierania i nanoszenia na map miejsc wyst powania, na przyk ad, u amków siwaków). Podobnie ruiny wi kszych za o eƒ Êredniowiecznych i m odszych nie sà w àczone do bazy AZP w sposób systematyczny, poniewa znajdujà si na innej liêcie ewidencyjnej. Badanie AZP dotyczy raczej stanowisk, a nie zestawiania w ca oêciowy sposób danych o zmiennych sposobach u ytkowania krajobrazu w przesz oêci. Czym jest w takim razie stanowisko? Precyzyjna definicja stanowiska archeologicznego jest problemem, który pomimo d ugiej, wyprzedzajàcej dyskusji nad za o eniami AZP nie zosta ostatecznie rozwiàzany. W rzeczywistoêci takie definicje sporadycznie pojawiajà si w literaturze archeologicznej. Dla wi kszoêci archeologów stanowisko jest oczywistym poj ciem nie wymagajàcym definicji. Ze sposobu, w jaki ten termin wyst puje w literaturze archeologicznej, wydaje si, e oznacza szczególne miejsce, gdzie wyst puje materia archeologiczny. Dalsza analiza tekstów archeologów sugeruje, e pod tym terminem (tzn. materia archeologiczny) rozumiemy zabytki ruchome/znaleziska. Taka koncepcja natychmiast generuje problem, gdy bierzemy pod uwag zdj cie lotnicze z kilkoma ciemnymi plamami na nim. Po pierwsze, archeolodzy nie zajmujàcy si fotografià lotniczà niech tnie akceptujà ciemne plamy jako jednoznaczne odbicie obiektów archeologicznych (gdy sugerujà mogà odzwierciedliç nie tylko obiekty lub stanowiska archeologiczne, ale te mogà byç Êladem obiektów wspó czesnych, obiektów naturalnych, albo sà to uszko- 6 Opublikowany w The Detroit Post 15 marca 1885 roku. 384 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

dzenia kliszy filmowej). Po drugie, ciemne plamy na odbitce fotograficznej nie sà fragmentami ceramiki lub od upkami krzemiennymi. I wielu uwik anym w tradycj polskiej archeologii wydaje si, e tylko fragmenty ceramiki i krzemienia (ewentualnie jeszcze przepalone kamienie lub polepa) sà g ównymi wskaênikami stanowiska. Trzecim problemem jest to, e dane AZP sà konstruowane w odniesieniu do tej ostatniej przes anki i (chocia od poczàtku planowano w àczyç zdj cia lotnicze) wprowadzenie do karty ewidencyjnej specyficznego typu ewidencji w oparciu o zdj cia lotnicze bez dodatkowych badaƒ powierzchniowych na obszarze wyst powania wyró ników roêlinnych nie jest rzeczà prostà. Wiele stanowisk ujawniajàcych si za poêrednictwem wyró ników roêlinnych dostarcza niewiele materia u w trakcie badaƒ powierzchniowych. A je eli ju taki uda si znaleêç, to nie ma pewnoêci, e mo emy go bezpoêrednio àczyç z obiektami zalegajàcymi pod powierzchnià ziemi i widocznymi jako ciemne plamy na fotografii. I tu pojawia si fundamentalny problem charakteru krajobrazu samego w sobie. Na wielu obszarach wspó czesny kszta t krajobrazu nie zawsze ma staro ytnà genez i rzadko pobudza g bszà refleksj nad ciàg oêcià i odbiciem w nim pracy ludzkiej i decyzji minionych pokoleƒ. Granice pól na niektórych obszarach kraju by y cz Êciowo lub ca kowicie zmienione w ramach reform rolnych z lat 40. Trudno jest rekonstruowaç wczeêniej istniejàce uk ady (w przeciwieƒstwie do Wielkiej Brytanii), gdy mapy, rozpoznanie terenowe i dane katastralne starsze ni dwieêcie lat sà sporadyczne, mniej dok adne i zawierajà mniej wartoêciowe informacje ni te, które sà wykorzystywane do takich studiów w Anglii. Dalszà trudnoêcià jest to, e pradziejowe obiekty osadnicze na obszarze Polski zwykle nie tworzà rozleg ych, atwo czytelnych uk adów rozciàgajàcego si na kilkanaêcie kilometrów krajobrazu, tak jak to jest w nizinnej Anglii. W Polsce, w pradziejach lub w Êredniowieczu by o niewiele takich systemów pól, które odgradzano poprzez kopanie rowów, które to z kolei ujawniajà si jako wyró niki roêlinne, jak na wielu obszarach nizinnej Anglii (por. np. ryc. 1). Wi kszoêç wyró ników roêlinnych, które dotàd notowano to izolowane enclosures lub ró ne skupiska ciemnych plam, które mogà (lub nie) reprezentowaç jamy, ziemianki czy inne obiekty (np. Ràczkowski 1995). Nawet w ostatnich pracach odnoszàcych si do krajobrazu kulturowego znajdujemy czàstkowe podejêcie, skupione na pojedynczych stanowiskach. W ksià ce Krajobraz archeologiczny (Kobyliƒski 1999) jest on zdefiniowany jako: krajobraz kulturowy, w którym elementem dominujàcym sà stanowiska archeologiczne. Jest to jednak raczej doêç wàska definicja krajobrazu kulturowego (stojàca poniekàd w sprzecznoêci z zakresem stosowanym w mi dzynarodowych dokumentach dotyczàcych ochrony dziedzictwa kulturowego). Wi kszoêç stanowisk b dàcych przedmiotem tej ksià ki to stanowiska o w asnej formie krajobrazowej, a w niewielkiej liczbie pojawiajà drobniejsze Êlady b dàce w rzeczywistoêci przedmiotem archeologii krajobrazu. Mo emy si zastanowiç, czy by oby korzystne, gdyby inne podejêcie do archeologii krajobrazu rozwija o si w Polsce. Moje (subiektywne) wra enia, wynikajàce z obserwacji otaczajàcych mnie ludzi, sugerujà, e przeci tny Polak uwa a, e krajobraz zwyczajnie jest. To jest coê, co istnieje i w aênie dlatego jest wykorzystywane, ale nie jest kszta towane czy konstruowane w rezultacie naszej aktywnoêci. Uwa a si, i krajobraz zosta stworzony przez procesy geomorfologiczne i zjawiska przypadkowe. 7 Sytuacja troch si ró ni w zachodniej cz Êci Polski, gdzie do pewnego stopnia pruski Ordnung zostawi Êlady w mentalnoêci mieszkaƒców. Co wi cej, sàdzàc po ich obecnym stanie, po- 7 Obecny, skrajnie nieestetyczny stan krajobrazu stolicy, gdzie mieszkam, i znaczàcej cz Êci Mazowsza wokó niej wzmacnia to wra enie. Pomimo istniejàcych formalnie planów zagospodarowania, wydaje si, e zasadniczo brakuje spo ecznego poczucia estetyki w odniesieniu do tego, co si dzieje w krajobrazie wokó nas. Skala, lokalizacja, proporcje i styl zabudowy ulic i dróg nie sà praktycznie kontrolowane. Krajobraz roi si od natr tnych reklam i ka demu przybyszowi rzuca si w oczy ogólny ba agan. Pi kne polskie lasy w dalszym ciàgu nagminnie sà wykorzystywane jako miejsca wyrzucania Êmieci i odpadów. Trawniki w miastach sà zamieniane na parkingi i Êmietniki. TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA? 385

niemieckie krajobrazy w pó nocnej i zachodniej Polsce wywo ujà u nich zupe nie inne odczucia. 8 Ka dy przybywajàcy na ten teren nie tylko z atwoêcià rozpozna innoêç krajobrazu (który jeszcze dzisiaj pozwala odczytaç linie dawnych granic politycznych i zarazem kulturowych), ale te nie mo e nie zauwa yç, e krajobrazy zosta y tu stworzone, wykreowane poprzez twórczà i uporzàdkowanà aktywnoêç wielu generacji, z których ka da pozostawi a po sobie Êlad. I to sà prawdziwie kulturowe krajobrazy. Jako mieszkaƒca i obserwatora chaotycznie eksploatowanego krajobrazu w okolicach stolicy Polski prowadzi mnie to do refleksji, e studia nad krajobrazem kulturowym pozostawionym przez by ych zachodnich sàsiadów Polski mogà przynieêç rozmaite korzyêci (i nie tylko dla archeologii). 5. Wnioski Powy sze uwagi sugerujà, e nie wystarczy dostrzec, e jakaê metoda jest u ywana bardzo skutecznie przez archeologów z innych krajów i za o yç, e aby osiàgnàç podobny sukces, wystarczy za atwiç pieniàdze, mo liwoêci techniczne i logistyczne (i zorganizowaç kilka podobnych do tej konferencji) i metoda automatycznie zajmie t samà pozycj w polskiej archeologii, jakà ma w brytyjskiej. Problemem nie jest (wy àcznie) brak pieni dzy czy stosunkowo niewielka grupa ludzi, którzy mogà w Polsce lataç w okresie pojawiania si wyró ników roêlinnych. Problem znajduje si znacznie g biej i dotyczy stosunku nie do metody samej w sobie, lecz do tego CZEMU MA S U Yå. Tak d ugo, jak polska archeologia jest zasadniczo zainteresowana w lokalizowaniu bogatych w znaleziska stanowisk, na których prowadzone sà badania typu kulturowo-historycznego i zorientowane wy àcznie na stanowisko, nie da si przekonaç, e zdj cia lotnicze sà potrzebne. Tradycyjne badania powierzchniowe (tak d ugo, jak program AZP b dzie finansowany) b dà pozwala y na odkrywanie bogatych w materia archeologiczny (i niszczonych przez ork ) stanowisk, które sà przedmiotem poszukiwaƒ. OczywiÊcie, wykorzystanie takich kategorii êróde do odtwarzania w sposób ca oêciowy dynamiki zmian krajobrazu w Polsce wydaje si byç bardzo trudne. Czy to oznacza, e nie warto podejmowaç wysi ków? T um. z j. ang. W odzimierz Ràczkowski Bibliografia Aston M. 1999. Interpreting the Landscape Landscape Archaeology and Local History. London: Routledge (2. wydanie). Aston M., Bond J. 2000. The Landscape of Towns. Stroud: Alan Sutton. Barford P. M. 1998. Przesz oêç Anglii dla teraêniejszoêci i przysz oêci, [w:] Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: GKZ, SNAP, 143-175. Barford P. M. 1999. The development of archaeological aerial photography in Poland an annotated bibliography. Adres internetowy: http://rs6000.univie.ac.at/aarg/worldwide/poland/ poland.html. Barford P. M. 2000. The development of archaeological aerial photography in Poland an annotated bibliography, AARGnews 20: 55-56. Barford P. M. 2002. Excavations at Little Oakley, Essex 1951-1978: Roman villa and Saxon Settlement. Chelmsford: Essex County Council. 8 Pomimo i wielu mieszkaƒców tych terenów przyjecha o ze wschodniej lub centralnej Polski i dla niektórych z nich by to obcy krajobraz, traktowany tylko jako coê przejêciowego, a nawet wrogiego. 386 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY

Bewley B. 1997. From military to civilian: A brief history of the early development of aerial photography for archaeology, [w:] Aus der Luft Bilder unserer Geschichte: Luftbildarchäologie in Zentraleuropa, (red.) J. Oexle. Dresden: Landesamt für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, 10-21. Bewley B. 1994. Prehistoric Settlements. Batsford: English Heritage. Chapman L. 1994. The Living History of Our Hedgerows. Newton Abbot: Orchard Publications. Crawford O. G. S. 1953. Archaeology in the Field. London: Dent. Cunliffe B. 1972. Saxon and Medieval settlement pattern in the region of Chalton, Hampshire, Medieval Archaeology 16: 1-12. EH 2000. Power of Place: the future of the historic environment. London: The Power of Place Office. Adres internetowy: http://www.english-heritage.org.uk/default.asp?wci=mainframe&url1 =http%3a//www.english-heritage.org.uk/default.asp%3fwci%3dnode%26wce%3d6845. Evans J. 1999. Land and Archaeology: histories of human environment in the British Isles. Stroud: Tempus. Fowler P. J. (red.) 1972. Archaeology and the Landscape: essays for L. V. Grinsell. London: J. Baker. Fowler P. J. (red.) 1975. Recent work in Rural Archaeology. Bradford-on-Avon: Moonraker Press. Gojda M. 2000. Archeologie krajiny. Vyvoj archetypu kulturni krajiny, Prague: Akademia. Hooper M. D. 1971. Hedges and History, [w:] Hedges and Local History. London: National Council for Social Service, 6-13. Hoskins W. G. 1955. The Making of the English Landscape. London: Hodder and Stoughton. Jones M. U., Evison V. I., Myres J. N. L. 1968. Crop mark sites at Mucking, Essex, Antiquaries Journal 48: 210-230. Kobyliƒski Z. 1999. Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria) fasc. B, 112-122. Kobyliƒski Z. (red.) 1999. Krajobraz archeologiczny. Ochrona zabytków archeologicznych jako form krajobrazu kulturowego. Warszawa: Res Publica Multiethnica. Palmer R. 1984. Danebury. An Iron Age Hillfort in Hampshire: an aerial photographic interpretation of its environs. London: RCHME. Ràczkowski W. 1995. Aerial archaeology and the study of settlement systems. Some examples from Middle Pomerania (Poland), [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow, Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, 265-270. Ràczkowski W. 2001. Post-processual landscape: the lost world of aerial archaeology?, [w:] One land, many landscapes, (red.) T. Darvill, M. Gojda. Oxford: Archaeopress, 3-7. Ràczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Rowley T. 1978. Villages in the Landscape. London: Dent. Stoertz C. 1997. Ancient Landscapes of the Yorkshire Wolds: aerial photographic transcription and analysis. Swindon: RCHME. Trinder B. 1997. The Making of the Industrial Landscape. London: Phoenix Press. Paul M. Barford Making Landscapes: settlement archaeology from the air? Summary This paper considers reasons why archaeological aerial photography is used differently in Poland than in some other countries (such as Great Britain). It sees the source of this in the conceptual frameworks within which Polish archaeology now operates and in particular different approaches to the nature of archaeological sites and their relationship to the areas between them. These concern differing approaches to the relationship between so-called aerial archaeology and landscape archaeology. It is suggested that Polish TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA? 387

archaeology is primarily site-orientated (settlement archaeology sites isolated in a landscape) while British archaeology for example incorporates a long tradition of holistic research into the development of landscapes as such. An underlying theme is the way that landscapes are perceived in general in Poland. The paper touches on the development of differing concepts of terms like site and landscape and their significance for determining how research is conceptualised and executed. It is argued that it is not enough to observe that a technique is successfully used in another archaeological milieu and assume that all that is required to emulate this success in Poland is to arrange the money and technical and logistic possibilities and the technique will automatically come to occupy the same position in Polish archaeology as it currently does elsewhere. Captions: Fig. 1. Little and Great Oakley, Essex (Great Britain). Location of archaeological sites in the landscape (Barford 2002: fig. 2z). 388 VII: ZDJ CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY