Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej

Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej pod redakcją Janusza Słodczyka UNIWERSYTET OPOLSKI

Przem iany struktury przestrzennej m iast w sferze funkcjonalnej i społecznej

MIASTA W OKRESIE PRZEMIAN

UNIW ERSYTET OPOLSKI P rzem iany struktury przestrzennej m iast w sferze funkcjonalnej i społecznej pod red a k cją n a u k o w ą J a n u sz a S ło d czy k a OPOLE 2004

RECENZENCI Zbigniew Długosz, D aniela Szym ańska REDAKTORZY B arbara Łuszczewska, Jan Neuberg, Grzegorz Staniszew ski REDAKTOR TECHNICZNY H alina Szczegot KOREKTOR A leksandra Dom ka SKŁAD W aldem ar Szw eda PROJEKT OKŁADKI J a n u sz M łynarski Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych IS B N 83-7395-068-0 W ydawnictwo U niw ersytetu Opolskiego, 4 5-0 3 7 Opole, ul. H. Sienkiewicza 33, składanie zamówień (0-77) 441 08 78. Druk: Drukarnia W ydawnictwa Św iętego Krzyża, 4 5-0 0 7 Opole, ul. Katedralna 4 tel. (0-77) 453 94 93.

SPIS TREŚCI W prowadzenie... ' Stanisław LISZEWSKI, Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej w okresie transformacji ustrojowej (przykład łódzkiej aglomeracji m ie js k ie j)... 9 Andrzej ZBOROWSKI, Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce (przykład Krakowa)... 25 Klaus GLOEDE, Koncepcja przestrzennego zagospodarowania i rozwoju gospodarczego Brandenburgii - założenia i rzeczywistość... 41 Katarzyna KOWALA-STAMM, Przestrzenne przemiany miast Niemiec Wschodnich w okresie transformacji - aktualne tendencje... 47 Krzysztof GASIDŁO, Kierunki przemian struktury aglomeracji g ó rn o śląsk iej... 63 Zygmunt GÓRKA, Przemiany śródmieść miast polskich w dobie transformacji... 79 Marek GACHOWSKI, Kwestia celowości istnienia centrum miasta w warunkach transformacji społeczno-urbanistycznej... 87 Grzegorz MICEK, Woyciech JARCZEWSKI, Stare biurowce krakowskie w okresie przemian... 95 Klaus SCHÓLER, Wolfgang WAGNER, Teoretyczne i empiryczne aspekty lokalizacji osiedli na obszarze m iasta...105 Janusz SŁODCZYK, Renata KLIMEK, Nowe tereny mieszkaniowe w strukturze przestrzennej Opola...121 Marta MACIEJASZ-ŚWIĄTKIEWICZ, Mieszkalnictwo jako element wieloletniego planowania przestrzeni - aspekt finansow y...139 Elżbieta LITWIŃSKA, Włączenie zdegradowanych obszarów w strukturę miasta na przykładzie Parku Narodów (Parąue das Naęoes) w Lizbonie.. 149 Sylwia KACZMAREK, Tereny poprzemysłowe w miastach - problem czy w yzw anie?...155 Patrycja FABIAŃSKA, Problematyka terenów poeksploatacyjnych na obszarach miejskich i podm iejskich... 165 Joanna ADAMCZYK, Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków procesu urbanizacyjnego... 183 Bartosz FORTUŃSKI, Inwestycje gminne i ich wpływ na rozwój terenów podmiejskich...195

Marek JANICKI, Kataster jako system ewidencjonowania nieruchomości... 205 Jacek KOTUS, Taktyki życia mieszkańców dużego m i a s t a... 213 Marika PIRVELI, Przemiany społeczne a antropologia codzienności w mieście okresu przemian...223 Elżbieta CHĄDZYŃSKA, Czynniki wpływające na percepcję i waloryzację przestrzeni miejskiej przez mieszkańców...231 Monika A. MURZYN, Zarządzanie dziedzictwem kulturowym Krakowa po 1989 r o k u... 245 Stanisław RZYSKI, Percepcja dziedzictwa kulturowego Sopotu...261 Przemysław ŚLESZYŃSKI, Wyniki sprawdzianu w szkołach podstawowych w 2002 roku a struktura społeczno-przestrzenna W arszaw y... 271 Romuald PUSTELNIK, Przekształcenia struktury przestrzennej miasta w dobie transformacji na przykładzie Świdnicy... 289 Agnieszka KĘDZIERSKA, Przeobrażenia struktury przestrzennej Zawiercia od czasów najdawniejszych do współczesności... 301 Sylwia STASZEWSKA, Powojenny rozwój i przekształcenia przestrzenne miast wyjątkowych. Miasta Półwyspu H elskiego... 311 Marta GŁAZ, Dariusz ILNICKI, Przestępstwa i wykroczenia w przestrzeni Wrocławia...347 Szymon MARCIŃCZAK, Agnieszka SIEJKOWSKA, Zróżnicowanie przestrzenne przestępczości w Łodzi w latach 1988-2001 a percepcja obszarów niebezpiecznych... 363 Igor KAVETSKYY, Zmiany orientacji politycznych mieszkańców Szczecina w świetle wyników wyborów parlamentarnych...377

WPROWADZENIE Badania nad strukturą przestrzenną miast mają długą tradycją. Szczególne zainteresowanie badaczy, reprezentujących różne dyscypliny naukowe, budzą zmiany struktury przestrzennej miast w Polsce zachodzące w ciągu ostatnich piętnastu lat. Prezentowany zestaw artykułów w całości dotyczy zagadnień struktury przestrzennej miast z wyraźnym wyodrębnieniem jej wymiarów funkcjonalno-przestrzennego i społeczno-przestrzennego. Zagadnienia struktury przestrzennej miast stanowiły jeden z głównych nurtów ogólnopolskiej konferencji z cyklu Miasta w okresie przemian, zorganizowanej w 2003 r. przez Katedrę Geografii Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Opolskiego. Trzecia konferencja z tego cyklu, zorganizowana w ośrodku opolskim, zgromadziła wyjątkowo liczne grono badaczy z wielu ośrodków w Polsce, reprezentujących geografię, ekonomię, urbanistykę i planowanie przestrzenne, a także socjologię, którzy w swoich badaniach zajmują się problemami rozwoju, funkcjonowania i planowania miast. W artykule dotyczącym przemian struktury przestrzennej aglomeracji łódzkiej Stanisław Liszewski przypomina, że struktura przestrzenna miasta jest sumą nakładających się warstw: morfologicznej, funkcjonalnej, demograficznej i społecznej. W tak określonych ramach m ieszczą się właściwie wszystkie zawarte w tomie artykuły. Ze względu na udział przedstawicieli rozmaitych dyscyplin mamy możliwość porównania różnych podejść i metod analizy przestrzennych aspektów zjawisk zachodzących w miastach. Znaczna część analiz dotyczy zmian rozmieszczenia funkcji i obszarów funkcjonalnych na terenie miast. Na przykładzie aglomeracji krakowskiej w artykule Andrzeja Zborowskiego przedstawiono podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach nad delimitacją obszarów metropolitalnych. Struktura funkcjonalno-przestrzenna jest wyrazem bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej poszczególnych ośrodków. Koncepcja rozmieszczenia funkcji w przestrzeni wynika ze strategicznych kierunków gospodarczego rozwoju miasta i z jego specjalizacji funkcjonalnej. Związek ten znajduje wyraz w rozważaniach zarówno Stanisława Liszewskiego na temat Łodzi, jak i Krzysztofa Gasidły na temat aglomeracji górnośląskiej, a także w dwóch artykułach (Klausa Gloedego

i Katarzyny Kowali-Stamm) poświęconych rozwojowi gospodarczemu i przestrzennemu miast na terenie wschodnich Niemiec w okresie transformacji. Analizy dotyczące Niemiec wschodnich są interesującym punktem odniesienia dla badań prowadzonych w Polsce. W innych artykułach autorzy koncentrują się na poszczególnych funkcjach i obszarach funkcjonalnych w strukturze miasta, takich jak: - dzielnice centralne miast (Zygmunt Górka, Marek Gachowski oraz Grzegorz M icek i W ojciech Jarczewski); - tereny mieszkaniowe i lokalizacja osiedli (Klaus Scholer i Wolfgang W agner, Marta M aciejasz-świątkiewicz oraz Janusz Słodczyk i Renata Klimek); - obszary poprzemysłowe (Elżbieta Litwińska, Sylwia Kaczmarek, Patrycja Fabiańska); - tereny zielone i ich rola (Joanna Adamczyk). Rozszerzenie omawianej problematyki stanowią zagadnienia istotne z punktu widzenia zarządzania przestrzenią m iejską i kształtowania jej struktury funkcjonalnej, takie jak inwestycje na terenach podmiejskich (Bartosz Fortuński) oraz kataster i jego znaczenie (Marek Janicki). Tematyka drugiej grupy artykułów jest zróżnicowana, przy czym można ją ogólnie określić jako społeczno-przestrzenną. Autorzy podejmują zagadnienia związane z zachowaniami ludności miejskiej w przestrzeni (Jacek Kotus), z przestrzennymi aspektami wyboru stylu życia (Marika Pirveli), z percepcją przestrzeni miejskiej (Elżbieta Chądzyńska oraz Przemysław Śleszyński), percepcją dziedzictwa kulturowego (Stanisław Rzyski) oraz z kwestią zarządzania tym dziedzictwem (M onika A. Murzyn). Do grupy prac o charakterze społeczno-przestrzennym należą też badania obrazujące pewnego rodzaju geografię przestępczości w mieście. Zagadnienia te zaprezentowano na przykładzie Wrocławia (Marta Głaz, Dariusz Ilnicki) oraz Łodzi (Szymon Marcińczak, Agnieszka Sięjkowska). W zbiorze prezentowane są też badania z zakresu geografii wyborczej (Igor Kavetskyy - na przykładzie Szczecina). Obok badań dotyczących największych polskich aglomeracji w niniejszym tomie znalazły się również artykuły poświęcone przemianom struktury przestrzennej wybranych miast średniej wielkości, takich jak Świdnica (Romuald Pustelnik), Zawiercie (Agnieszka Kędzierska) czy miasta Półwyspu Helskiego (Sylwia Staszewska). Wyrażam przekonanie, że prezentowany zestaw artykułów przynosi szereg nowych ważnych informacji i przemyśleń na temat przeobrażeń przestrzeni miejskiej, a jednocześnie stanowi interesujący przegląd kierunków poszukiwań prowadzonych w różnych ośrodkach badawczych. Janusz Słodczyk

PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ OPOLE 2004 Stanisław LISZEWSKI Uniwersytet Łódzki PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ AGLOMERACJI PRZEMYSŁOWEJ W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ (PRZYKŁAD ŁÓDZKIEJ AGLOMERACJI MIEJSKIEJ) 1. Wstęp Zmiany sytuacji politycznej i upadek w Europie systemu nazywanego realnym socjalizmem uruchomiły głębokie procesy przekształceń społeczno-gospodarczych. Przejście od gospodarki zarządzanej centralnie do gospodarki rynkowej związane jest z gwałtownymi przemianami społecznymi i gospodarczymi, które, obejmując cały kraj, szczególnie wyraźnie zaznaczają się w skupiskach miejskich. Dla badacza zajmującego się problematyką m iejską powstał niezwykle interesujący problem. Po raz pierwszy w historii Polski mamy bowiem do czynienia ze zjawiskiem, kiedy życie gospodarcze i społeczne naszego kraju, które kształtowane było praktycznie do połowy XX w. w systemie gospodarki rynkowej (nie licząc wojen światowych) po 45 latach (1944-1989) funkcjonowania w systemie gospodarki zarządzanej centralnie, wraca ponownie do systemu rynkowego. Jak w tej sytuacji zachowują się miasta, czyli organizmy będące głównymi ogniskami innowacji i postępu? Prezentowana praca ma na celu prześledzenie procesów, jakie dokonują się po 1989 r. w strukturze przestrzennej dużej aglomeracji przemysłowej, jaką jest Łódź. W ybór tego miasta do prezentacji zachodzących procesów nie jest przypadkowy, jest bowiem Łódź podręcznikowym przykładem miasta stworzonego od podstaw przez system kapitalistyczny (mimo średniowiecznej metryki praw dziwy rozwój miasta nastąpił dopiero po 1820 r.), system, który na surowym korzeniu zbudował półm ilionową monofunkcyjną aglomerację przemysłową.

10 Stanisław Liszewski To wielkie skupisko miejsko-przemysłowe dopiero w okresie realnego socjalizmu wyposażone zostało w funkcje wielkomiejskie. Przez cały czas, aż po rok 1989 zachowywało jednak dominującą funkcją przemysłową choć w ostatnich kilkudziesięciu latach zmieniła sią struktura tej funkcji. Po 1998 r., czyli w okresie powrotu do systemu gospodarczego, który stworzył to miasto, przeżywa Łódź największy w XX w. kryzys gospodarczy, którego miarą jest upadek wszystkich dużych i wielkich zakładów przemysłowych, tak charakterystycznych dla tego miasta, a powstałych jeszcze w okresie kapitalistycznym. Nie angażując sią w szczegółowe analizy przemian ekonomicznych aglomeracji łódzkiej, skoncentrujemy się w tym opracowaniu jedynie na prześledzeniu przekształceń struktury przestrzennej Łodzi. Struktura przestrzenna wielkiego miasta jest sumą kilku nakładających sią układów (warstw), wypełniających przestrzeń miejską. Składają sią na nią przynajmniej cztery główne warstwy, które charakteryzują przestrzeń miejską w ich wzajemnym układzie i powiązaniach: 1. Warstwa morfologiczna, prezentująca rozplanowanie (plan) i fizjonomią (wygląd) miasta (Koter, 1974). Generalnie uznać można, że struktura morfologiczna identyfikuje i wyjaśnia (morfogeneza) rozwój miasta w aspekcie historycznym. 2. W arstwa funkcjonalna, oddająca obraz stanu zagospodarowania przestrzeni miejskiej i jej podział (zawłaszczenie) miądzy różne funkcje charakterystyczne dla gospodarki miejskiej (Liszewski, 1977). 3. W arstwa demograficzna, informująca o rozmieszczeniu i koncentracji zamieszkania ludności w przestrzeni miejskiej oraz o jej strukturach demograficznych (Bromek, 1964). 4. W arstwa społeczna, bądąca odzwierciedleniem zróżnicowania zamożności, wykształcenia, narodowości, wyznania i innych cech mieszkańców miasta w jego przestrzeni funkcjonalnej lub formalnej (administracyjnej) (Wącławowicz, 1988). W dalszych rozważaniach zajmiemy sią poszukiwaniem odpowiedzi na trzy pytania: Czy i w jakim zakresie dokonujące sią przemiany dotyczą wszystkich warstw tworzących strukturą przestrzenną Łodzi? Które z elementów (warstw) struktury przestrzennej miasta są najbardziej podatne na przemiany i dlaczego? Czy w strukturze przestrzennej Łodzi są elementy, które nie podlegają szybkim przemianom? Odpowiedzi na te pytania pozwolą na prześledzenie procesów zachodzących w strukturze przestrzennej miasta, które zostały uruchomione po roku 1989. Autor ma świadomość, że proces przekształceń miasta ma charakter długofalowy, a okres, jaki upłynął od jego zapoczątkowania, jest na tyle krótki, że pozwala jedynie prześledzić pierwsze, cząsto nieznaczne jeszcze

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 11 efekty, które m ożna nazwać umownie fazą inicjalną przemian struktury przestrzennej miasta. Dla zaprezentowania dokonujących się przemian w pracy tej zastosowano, szeroko ostatnio popularyzowaną w naukach społecznych, metodę studiów przypadku, która pozwala na zasygnalizowanie charakterystycznych problemów, w mniejszym natomiast stopniu na ich dogłębne zbadanie. 2. Przemiany struktury morfologicznej Łodzi Obraz struktury morfologicznej Łodzi do 1989 r. ukształtowany został w w y niku narastania substancji miejskiej i organizacji przestrzeni w poprzednich wiekach. Można tu wymienić generalnie trzy okresy, które zadecydowały o tej strukturze. Pierwszy związany jest z planowanym rozwojem Łodzi przemysłowej, który zapoczątkowany został w latach dwudziestych XIX w. założeniem oryginalnego Nowego Miasta, a zakończył się w 1940 r. na rozplanowaniu tzw. Nowej Dzielnicy. Okres ten nazywany w literaturze Świetną kartą w planowaniu miast w Polsce (Ostrowski, 1949) stworzył w sensie morfologicznym obraz klasycznego miasta przemysłowego, w którym wytyczono podstawowe działki miejskie i dzielnice przemysłowe (posiadła wodno-fabryczne) połączone osią traktu piotrkowskiego (ul. Piotrkowską), przy której powstały trzy z czterech wytyczonych wówczas w Łodzi placów miejskich. Drugi okres objęty latami 1840-1912 odznacza się chaotycznym wypełnieniem tkanki miejskiej budynkami mieszkalnymi i fabrycznymi. Powstające w tym okresie jednostki morfologiczne charakteryzują się typowym dla niekontrolowanej, wolnorynkowej gospodarki kapitalistycznej układem i cechami zabudowy. To właśnie wtedy zbudowana została Łódź w granicach kolei obwodowej w sposób, który w literaturze podawany jest jako przykład typowego miasta kapitalistycznego o przemieszanych funkcjach i bardzo złych warunkach komunalnych (brak wodociągów i kanalizacji). Oryginalnym rozwiązaniem w budowie morfologicznej miasta tego okresu są nieliczne, ale duże obszarowo,jurydyki przemysłowe, założone przez największych przemysłowców, m.in. K. Scheiblera i I.K. Poznańskiego, w skład których obok fabryk i pałacu właściciela wchodzą osiedla mieszkaniowe dla pracowników i infrastruktura socjalna (szkoły, szpitale). Przykładem takiej jurydyki jest Księży Młyn założony przez K. Scheiblera. Mimo krótkiego, acz znaczącego dla porządkowania i organizacji, zwłaszcza infrastruktury technicznej, okresu międzywojennego (1918-1939), prawdziwie duże zmiany w budowie morfologicznej miasta przyniósł Łodzi okres gospodar

12 Stanisław Liszewski ki realnego socjalizmu. To właśnie w tym okresie nastąpił rozwój terytorium miasta, który pociągnął za sobą nową organizację włączonych terenów i ich miejskie zagospodarowanie. W okresie 45 lat, jakie upłynęły od 1944 r., zorganizowanych zostało i pobudowanych (z różnym natężeniem) kilkanaście nowych dzielnic i osiedli mieszkaniowych w Łodzi. Powstały one głównie po zewnętrznej stronie obwodowej linii kolejowej lub w jej pobliżu. Są to nowe jednostki morfologiczne miasta, które wielkością zajmowanej powierzchni porównywalne są z tą częścią Łodzi, która powstała w okresie gospodarki kapitalistycznej. Tak więc można rzec, iż pod względem morfologicznym (w bardzo dużym uogólnieniu) Łódź w 1989 r. składała się z trzech układów: klasycystycznego miasta przemysłowego, chaotycznego miasta kapitalistycznego i standardowo zorganizowanych dzielnic i osiedli miasta socjalistycznego (Koter, 1979). Ten długi retrospektywny wywód, wyjaśniający współczesny stan struktury morfologicznej, Łodzi został tu przedstawiony celowo, ma on bowiem posłużyć do uogólnień dotyczących przemian struktury morfologicznej dużego miasta przemysłowego. 1. Struktura morfologiczna rozwija się wraz z rozwojem miasta, zaś jej dynamika uzależniona jest głównie od rozwoju przestrzennego, a dopiero w drugiej kolejności gospodarczego miasta. 2. Rozwój struktury morfologicznej odbywa się zwykle (ale nie zawsze) z zachowaniem układów przestrzennych, które świadczą, jako trwałe relikty, 0 przeszłości miasta. W Łodzi na terenie klasycystycznego miasta przemysłowego zakładanego w latach dwudziestych XIX w. zachowały się układy przestrzenne dawnych pól rolniczych, które do dzisiaj można zidentyfikować przy głównej ulicy miasta (Koter, 1969). Należy mieć świadomość, że również trwałymi elementami w tej strukturze są i będą układy powstałe w okresie realnego socjalizmu. 3. Struktura morfologiczna miasta z dużym opóźnieniem reaguje na przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze, odznaczając się dużą stabilizacją (z wyłączeniem wypadków ekstremalnych - wojen, katastrof itp.). Ta trzecia cecha zdaje się tłumaczyć bardzo znikome przemiany, jakie zaszły w strukturze morfologicznej Łodzi po 1989 r. mimo upływu blisko 15 lat od zainicjowania przemian społeczno-gospodarczych w naszym kraju. W okresie tym mimo upadku przemysłu, jaki nastąpił w Łodzi, w niewielkim tylko stopniu uległy przemianom morfologicznym działki przemysłowe. Następuje wymiana funkcji na tych działkach, dokonuje się zmiana ich statusu prawnego, ale układ 1 fizjonomia zabudowy (mimo postępującego zniszczenia) są w dużym stopniu zachowane. Jeszcze mniej zmian (z wyjątkiem stanu własnościowego) zachodzi

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 13 w morfologicznych jednostkach mieszkaniowych Łodzi i to zarówno tych, które powstały w XIX w., jak i w gospodarce realnego socjalizmu (blokowiska). Najbardziej aktywne są procesy morfologiczne na obrzeżach i w dzielnicach peryferyjnych miasta, gdzie, wprawdzie w ograniczonych rozmiarach, powstają jednak nowe osiedla mieszkaniowe, głównie budownictwa jednorodzinnego. Jest to najbardziej widoczny przejaw przekształceń struktury morfologicznej Łodzi po 1989 r. Wraz z upadkiem gospodarki socjalistycznej, który w Łodzi kojarzy się z upadkiem przemysłu, zwłaszcza dużych zakładów przem ysłowych, dyskutowana jest przebudowa i rewitalizacja śródmieścia Łodzi. Wydaje się, że najbliżej tych zmian jest,jurydyka przemysłowa I.K. Poznańskiego (dolina rzeki Łódki), której przebudowa (rewitalizacja) zakłada powstanie kom pleksu handlowo-usługowo-kulturalnego pod roboczą nazwą Manufaktura. Wydaje się jednak, że mimo radykalnej zmiany funkcjonalnej tej liczącej kilkadziesiąt hektarów działki wiele elementów z jej układu przestrzennego (wewnętrzne ulice), a także fizjonomii zabudowy zostanie zachowane, przynajmniej tak zakłada projekt (ograniczenia konserwatorskie). Należy tu jednak zaznaczyć, że dokonujące się na świecie procesy rewitalizacji dzielnic przem ysłowych w dużych miastach z mniejszym pietyzmem dbają o strukturę morfologiczną przebudowywanych obszarów (Kaczmarek, 2001), co zgodne jest zresztą z teoretyczną koncepcją (Conzen, 1960), dotyczącą faz rozwojowych działki miejskiej. Aby jednak mogło dojść do przebudowy morfologicznej większego fragmentu miasta, musi istnieć nie tylko wola władz lokalnych, ale decyzje finansowe podejmowane zwykle na szczeblu państwowym lub międzynarodowym. Potwierdza to również omówiony wcześniej projekt Manufaktura, w którego realizację ma być zaangażowany kapitał zagraniczny. 3. Przemiany struktury funkcjonalnej Łodzi Mówiąc w tej pracy o strukturze funkcjonalnej miasta, myślimy o sposobie użytkowania przestrzeni miejskiej przez różne funkcje, co dokumentuje zdjęcie użytkowania ziemi oraz sporządzony na jego podstawie bilans podziału ziemi między główne użytki (formy użytkowania). Ogólny obraz zmian w bilansie użytkowania ziemi w Łodzi w okresie ostatnich blisko 50 lat (1945-1993) pokazuje proces zawłaszczania obszarów zamkniętych granicami administracyjnymi miasta przez grupę tzw. użytków technicznych reprezentujących funkcje miejskie (tab. 1). Z zestawienia tabelarycznego wyraźnie wynika, że w okresie ostatnich pięćdziesięciu lat głównym dawcą powierzchni na potrzeby miasta były użytki rolne znajdujące się w jego granicach administracyjnych. Zostały one zagospo-

14 Stanisław Liszewski Tabela 1. Zmiany w strukturze użytkowania ziemi w granicach administracyjnych Łodzi w latach 1945-1993 Rodzaje użytków powierzchni ogólnej 1945 rok (w %) 1993b rok (w %) Różnica (w punktach) Użytki rolne 56,5 27,6-28,9 Wody 0,3 0,6-0,3 Tereny zieleni miejskiej wraz z lasami 11,2 16,3 +5,1 Tereny mieszkaniowe 11,8 24,3 +12,5 Tereny przemysłowe i poprzemysłowe 4,1 9,9 +5,8 Tereny usług 0,9 6,1 +5,2 Tereny komunikacyjne 9,1 11,3 +2,2 Tereny wielofunkcyjne 3,9 +3,9 Inne tereny zainwestowane 4,7 Nieużytki 0,8-0,8 Ogółem 100,0 100,0 0,0 Źródło: as. Liszewski (1977), bj. Jakóbczyk-Gryszkiewicz (2002). -4,7 darowane jako tereny mieszkaniowe (rozwój nowych dzielnic i osiedli mieszkaniowych), przemysłowe (nowe dzielnice przemysłowo-składowe założone w sąsiedztwie kolei obwodowej), które zwłaszcza po 1990 r. ze względu na upadek przemysłu stały się terenami poprzemysłowymi, oraz tereny usług. Generalnie rzecz ujmując, struktura użytkowania ziemi w Łodzi w latach po drugiej wojnie światowej zmieniła się w sposób zasadniczy. O ile w 1945 r. ok. 2/3 powierzchni administracyjnej miasta stanowiły użytki miejskie, to w połowie lat dziewięćdziesiątych ten sam obszar użytkowany był w ok. 60% przez użytki techniczne. Część tych zmian, zwłaszcza rozwój terenów mieszkalnych i przemysłowych, dokonała się przed 1989 r., czyli jeszcze w okresie realnego socjalizmu, znaczące jednak przeobrażenia w użytkowaniu ziemi, a zwłaszcza w przekształceniu istniejących wcześniej terenów przemysłowych w poprzemysłowe oraz rozwój terenów usług, jest rezultatem ostatnich 15 lat, czyli efektem gospodarki rynkowej w mieście przemysłowym, jakim jest Łódź. Przykładowo tylko przyjrzymy się dwóm formom użytków, które są wyrazem przemian struktury funkcjonalnej terenów miejskich Łodzi po 1989 r. - terenom przemysłowym i terenom usług. Bardzo wymownym wyrazem przemian funkcjonalnych terenów miejskich Łodzi są przekształcenia dokonujące się w obrębie terenów przemysłowych. Przeprowadzone przez M. Piech (2002) szczegółowe badania nad wielkością i charakterem użytkowania terenów przemysłowych Łodzi w pierwszym okre

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 15 sie przemian ustrojowych, tj. w latach 1988 i 1999, pokazują specyfikę procesu, jakiem u podlegają tereny przemysłowe w tym mieście. Nie wdając się w szczegółową analizę tego zjawiska, zatrzymamy się na trzech tylko parametrach charakteryzujących ten proces: zmianie wielkości terenów przemysłowych w granicach administracyjnych miasta, liczbie działek przemysłowych oraz zmianie w rozmieszczeniu terenów wg dzielnic administracyjnych (tab. 2). Tabela 2. Tereny przemysłowe Łodzi w latach 1988 i 1999 Nazwa dzielnicy pow. w ha 1988 1999 Różnica liczba działek pow. w ha liczba działek pow. w ha liczba działek Bałuty 304,71 175 259,19 286-45,52 + 110 Śródmieście 81,85 98 49,28 70-32,57-2 8 Polesie 183,55 146 126,10 125-57,45-21 Widzew 382,05 128 291,24 158-90,81 +30 Górna 327,38 152 239,02 149-88,36-3 Razem 1279,54 700 964,83 788-314,71 +88 Źródło: M. Piech (2002). W okresie 12 zaledwie lat, jakie upłynęły od rozpoczęcia zmian ustrojowych w Polsce, wielkość terenów przemysłowych Łodzi zmalała o ponad 300 ha, czyli o blisko 25% stanu z okresu wyjściowego. Oznacza to, że taka powierzchnia została wyłączona z użytkowania przemysłowego (przestała pełnić funkcję przemysłową), zachowując zwykle istniejące zabudowania i infrastrukturę techniczną którą przejęły inne funkcje miejskie. Tempo powstawania terenów poprzemysłowych w tym okresie było w Łodzi bardzo duże, a powierzchnia użytkowana przez przemysł w 1999 r. zbliżyła się pod względem wielkości do tej, jaką użytkował przemysł łódzki w 1938 r. (752,63 ha), czyli przed 60 laty. Drugim interesującym wskaźnikiem, pokazującym charakter dokonujących się przemian, jest liczba działek przemysłowych. Mimo znacznego spadku powierzchni terenów przemysłowych w latach 1988-1999 zarejestrowano wyraźny przyrost liczby działek przemysłowych. Jest to dowodem na zachodzące wewnątrz terenów przemysłowych podziały, zmierzające do ograniczenia wielkości działki użytkowanej przez pojedynczy zakład. Statystycznie rzecz ujmując, w 1988 r. na jedną działkę przemysłową przypadało średnio 1,83 ha, a w 1999 r. już tylko 1,22 ha. Jest to dowodem na powrót w gospodarce rynkowej renty gruntowej, która stanowi znaczący koszt utrzymania zakładu, stąd oszczędności na wielkości użytkowanej działki.

16 Stanisław Liszewski Trzecia prawidłowość, którą można zaobserwować w omawianym okresie, to wyraźne zmiany w rozmieszczeniu przestrzennym terenów przemysłowych Łodzi. Wprawdzie eliminacja tego typu użytkowania nastąpiła we wszystkich pięciu dzielnicach administracyjnych miasta, to jednak największe tempo wypierania terenów przemysłowych miało miejsce w dzielnicy Śródmieście, gdzie funkcję przemysłową wyeliminowano z blisko 40% powierzchni terenów przemysłowych, jakie istniały jeszcze w 1988 r. Jest to oczywisty znak, że w tej najbardziej centralnej części miasta następują najbardziej dynamiczne zmiany w użytkowaniu ziemi i to głównie kosztem terenów przemysłowych. Drugą formą użytkowania ziemi, która wyraźnie zareagowała na dokonujące się przemiany ustrojowe, są tereny usług. W odróżnieniu do funkcji przemysłowej, która w Łodzi przechodzi wyraźny regres, funkcja usługowa rozwija się i to na terenach opuszczonych przez przemysł, zwłaszcza w śródmiejskim obszarze. Najbardziej spektakularnymi przykładami rozwoju funkcji usługowej, które zmieniły charakter użytkowania znacznych przestrzeni miejskich Łodzi, jest szkolnictwo wyższe oraz wielkopowierzchniowy handel (hipermarkety). Z siedmiu państwowych szkół wyższych i jednej wyższej szkoły kościelnej, jakie działały w Łodzi w końcowych latach realnego socjalizmu, w 2002 r. funkcjonowało w tym mieście siedem szkół państwowych, jedenaście wyższych szkół niepaństwowych i cztery kościelne. Specyfiką lokalizacji obiektów szkolnictwa wyższego w Łodzi, wynikającą z genezy zakładanych po 1945 r. pierwszych wyższych uczelni w tym mieście, była ich koncentracja w dzielnicy śródmiejskiej i wykorzystanie dla celów dydaktycznych i naukowych istniejących wcześniej obiektów powstałych z przeznaczeniem na inne funkcje (kamienice, biura, fabryki itp.). Prowadziło to do dużego rozproszenia przestrzennego obiektów uczelni na obszarze dzielnicy śródmiejskiej. Warto tu dodać, że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych największa uczelnia Łodzi, jak ą jest Uniwersytet Łódzki, użytkowała ponad 80 różnorodnych obiektów, z których zaledwie kilka zostało wybudowanych z przeznaczeniem akademickim. Zmiany ustrojowe, a zwłaszcza upadek przemysłu w Łodzi i zwolnienie terenów oraz zabudowań pofabrycznych, łączą się z dynamicznym rozwojem szkolnictwa wyższego w mieście, w którym w 2002 r. kształciło się ok. 100 tys. studentów. To właśnie część obiektów produkcyjnych i socjalnych należących do zakładów przemysłowych zostaje wtedy przejęta przez szkoły wyższe, które w Łodzi koncentrują się głównie w dzielnicy śródmiejskiej. Ta zmiana funkcji czytelna w użytkowaniu ziemi w śródmieściu Łodzi jest kolejną charakterystyczną cechą przekształceń funkcjonalnych miasta przemysłowego.

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 17 Równie dynamicznie rozwija się w Łodzi po 1988 r. handel wielkopowierzchniowy. W okresie realnego socjalizmu istniały w mieście dwa, jak na ówczesne czasy, duże domy towarowe, które pobudowane zostały w dzielnicy centralnej, a ich pierwotna działalność została zawieszona lub zmieniona w latach dziewięćdziesiątych. W 2002 r. działało w Łodzi 16 wielkich powierzchniowo hipermarketów, które pobudowane zostały na samodzielnych działkach z dużymi parkingami. Obiekty te otaczają zwartym wianuszkiem obszary ścisłego centrum miasta oraz obudowują drogi wylotowe z Łodzi (bardzo kontrowersyjne lokalizacje), ale jeszcze w obrębie zwartej zabudowy. Powstały one częściowo na dawnych obszarach przemysłowych lub na terenach o mało intensywnej zabudowie albo nieużytkach miejskich, zmieniając radykalnie charakter ich użytkowania. Skala tych obiektów, ich aktywna funkcja oraz charakter użytkowania działek są nowym elementem w strukturze funkcjonalnej terenów miejskich Łodzi. Procesy przemian struktury funkcjonalnej Łodzi, analizowane poprzez charakter użytkowania terenów miejskich, wskazują na dynamiczne eliminowanie, zwłaszcza ze śródmieścia miasta, tradycyjnej, często powstałej jeszcze w XIX w. funkcji przemysłowej i zastępowanie jej szeroko rozumianą funkcją usługową. Proces ten wyraźnie wskazuje na zmianę rangi miasta i zastępowanie dominującej do początku lat dziewięćdziesiątych funkcji przemysłowej funkcją usługową o charakterze metropolitalnym. 4. Struktura demograficzna Łodzi i jej przemiany Zmiany w strukturze funkcjonalnej miasta, a zwłaszcza upadek głównej jego funkcji, jaką niewątpliwie był przemysł, znalazły swoje odbicie w przemianach ludnościowych oraz przestrzennej strukturze demograficznej Łodzi. W latach 1990-2001 liczba mieszkańców Łodzi zmniejszyła się o ponad 61 tys. osób, czyli o 7,2% stanu z 1990 r. i na koniec 2001 r. wynosiła 786,5 tys. Jest to znaczny ubytek mieszkańców miasta spowodowany trwałym i pogłębiającym się ujemnym przyrostem naturalnym oraz odpływem migracyjnym, zwłaszcza młodej generacji. Ubytek ludności, jaki nastąpił w Łodzi po 1990 r., przerwał trwający od 1945 r. przyrost liczby mieszkańców miasta i jest widomym znakiem dokonujących się w ostatnich latach przemian. Natężenie przemian demograficznych w granicach administracyjnych Łodzi wykazuje wyraźne zróżnicowanie przestrzenne (tab. 3), które jest mniej widoczne w liczbach bezwzględnych, bardziej natomiast w ujęciu procentowym. Najbardziej dynamicznie postępuje w Łodzi proces wyludniania dzielnicy Śródmieście. W omawianym okresie ubyło z tej dzielnicy około 13 tys. osób, co 2 - Przemiany...

18 Stanisław Liszewski Tabela 3. Przemiany ludnościowe Łodzi w latach 1990-2001 Dzielnica administracyjna 1990 2001 Różnica 1990-2001 liczba gęstość liczba gęstość liczba gęstość mieszkańców zaludnienia mieszkańców zaludnienia mieszkańców zaludnienia (w tys.) (osoby/m2) (w tys.) (osoby/m2) (w tys.) (osoby/m2) Bałuty 245,8 3116 225,0 2847-20,8-269 Górna 200,3 2786 182,7 2542-17,6-244 Polesie 166,6 3621 153,9 3346-12,7-275 Śródmieście 99,2 14595 86,2 12682-1 3,0-1913 Widzew 136,3 1501 139,0 1531 +2,7 +30 Ogółem 848,2 2881 786,5 2672-61,4-209 Źródło: Rocznik statystyczny miasta Łodzi 2002, Urząd Statystyczny w Łodzi. stanowi aż 13,1% stanu z 1990 r. Na przeciwnym biegunie znalazła się dzielnica Widzew, w której, jako jedynej w całej Łodzi, nastąpił niewielki przyrost mieszkańców o 2,7 tysiąca, czyli około 2% stanu z roku 1990. W pozostałych dzielnicach ubytek liczby ludności oscylował w granicach 7,6-8,8%, a w liczbach bezwzględnych był on największy w dzielnicach Bałuty oraz Górna. Generalnie zaobserwowane zmiany potwierdzają znane z innych dużych miast, funkcjonujących przez lata w gospodarce rynkowej, tendencje charakteryzujące się wyludnieniem śródmieść i przejmowaniem koncentracji ludności na obszary zewnętrzne. Specyfiką Łodzi, wynikającą z jej genezy oraz dominującej funkcji przemysłowej, zlokalizowanej m.in. w centrum miasta, była i jest nadal bardzo silna koncentracja mieszkańców w Śródmieściu, co potwierdzają ogromne gęstości zaludnienia w tej dzielnicy. W 1990 r. na każdym km2 mieszkało tu prawie 14,6 tys. osób, co w porównaniu z drugą w kolejności dzielnicą miasta - Polesie (3,6 tys. osób na km2) - wyraźnie wskazuje na skalę tej koncentracji. Rozpoczęty po 1990 r. proces wyludniania Łodzi, w tym głównie dzielnicy Śródmieście widoczny jest również w największym spadku gęstości zaludnienia na tym obszarze. W omawianym okresie gęstość zaludnienia w Śródmieściu Łodzi zmalała aż o 1913 osób na km2 (w następnej kolejnej dzielnicy Polesie 0 275 osób na km 2), wciąż jednak jest ona ogromna (12 682 osoby na km 2) 1 wyraźnie dominująca w całym mieście. Rezygnując z dalszej analizy przemian w strukturze demograficznej Łodzi, stwierdzić można, że w okresie po 1989 r. miasto przeżywa silny kryzys demograficzny, odznaczający się znacznym ubytkiem mieszkańców. Proporcjonalnie najbardziej wyludnia się Śródmieście, choć koncentracja mieszkańców na tym obszarze jest nadal ogromna, a uruchomiony proces dekoncentracji ludności

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 19 znajduje się we wstępnej fazie. W tym zakresie Łódź nadal daleko odbiega, zwłaszcza modelem gęstości zaludnienia, od wykształconych wielkich m etropolii europejskich. 5. Przemiany przestrzennej struktury społecznej Łodzi Ponad 45-letni okres funkcjonowania miasta w ustroju realnego socjalizmu oraz jego robotnicza przeszłość ukształtowała dość jednorodną strukturę społeczną na terenach miejskich Łodzi. Okres okupacji hitlerowskiej i zagłada zróżnicowanej społecznie ludności żydowskiej, a także wyjazd znacznej części mieszkańców Łodzi pochodzenia niemieckiego oraz konsekwentnie prowadzona w okresie powojennym polityka egalitaryzmu społecznego doprowadziły do bardzo silnego przemieszania różnych grup społecznych w przestrzeni m iejskiej. Istniejące w Łodzi do 1989 r. niewielkie enklawy mieszkańców o nieco wyższym statusie społecznym lub materialnym (zlokalizowane głównie w śródmieściu) związane były z uprzywilejowaną grupą wysokich działaczy partyjnych oraz profesorów wyższych uczelni, którzy zadomowili się w tym mieście po drugiej wojnie światowej w związku z utworzeniem w Łodzi kilku szkół wyższych. Stan taki istniał w przestrzeni społecznej miasta praktycznie do początku lat dziewięćdziesiątych. Przemiany ustrojowe w odniesieniu do struktury społecznej zaowocowały dość szybkim i wyraźnym rozwarstwieniem, głównie materialnym, mieszkańców Łodzi. Upadający przemysł pozostawił po sobie znaczną liczbę, sięgającą kilkudziesięciu tysięcy bezrobotnych, których status społeczny gwałtownie się obniżył. Powstały w strukturze przestrzennej miasta znaczne enklawy biedy i patologii społecznej, które objęły różne fragmenty miasta i to zarówno położone w Śródmieściu, jak i na peryferiach Łodzi. Skalę zjawiska pauperyzacji społeczeństwa Łodzi określa liczba zarejestrowanych bezrobotnych, których w 1995 r. było prawie 69,5 tys., a w 2001 roku 61,9 tys., co oznacza, że stopa bezrobocia w ostatnim okresie wyniosła 17,8% i była największa wśród wszystkich dużych miast w Polsce (stan w roku 2001). Na drugim biegunie drabiny społecznej znalazła się grupa, o wiele mniej liczna, przedsiębiorców, wysokich urzędników, zwłaszcza instytucji finansowych, ubezpieczeniowych czy samorządowych, a także niewielka grupa wysoko opłacanych specjalistów głównie z zakresu medycyny, ekonomii, prawa, marketingu, wolnych zawodów itp. Status materialny tej grupy społecznej zaznaczył się w przestrzeni miasta powstaniem, głównie na jego peryferiach, niewielkich osiedli czy pojedynczych rezydencji mieszkalnych o wysokim standardzie.