OCENA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH PIETRUSZKI

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: 413-424 OCENA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH PIETRUSZKI Teresa Kotlińska 1, Marzena Osiecka 2, ElŜbieta Horodecka 2, Katarzyna Machnicka 1, Alicja Kwiecień 1 1 Pracownia Zasobów Genowych, Instytut Warzywnictwa im. Emila Chroboczka w Skierniewicach 2 Polska Hodowla i Nasiennictwo Roślin Ogrodniczych IWARZ-PNOS Sp. z o.o., Reguły Wstęp Kolekcja zasobów genowych z rodzaju Petroselinum obejmuje 184 obiekty pietruszki korzeniowej i naciowej. W kolekcji gromadzone są przede wszystkim odmiany i populacje miejscowe pietruszki oraz zagroŝone wyginięciem odmiany skreślone z krajowej listy odmian. Wśród zgromadzonych obiektów pietruszki znajduje się 25 odmian i 159 odmian miejscowych zebranych podczas ekspedycji na terenie Polski i za granicą [KOTLIŃSKA 2005; THOMAS i in. 2005]. Kolekcja robocza pietruszki jest prowadzona w firmie Polska Hodowla i Nasiennictwo Roślin Ogrodniczych IWARZ-PNOS Sp. z o.o. w Regułach od 2004 roku. Zadaniem kolekcji roboczej jest określenie zróŝnicowania cech morfologicznych i innych cech uŝytkowych decydujących o wartości gospodarczej zasobów genowych. SłuŜy ona równieŝ do odnawiania nasion z przechowalni banku genów lub rozmnaŝania obiektów zebranych podczas ekspedycji. Badany jest cały cykl rozwojowy roślin od wysiewu do końca wegetacji. W okresie wegetacji określa się wschody, wigor roślin, występowanie i podatność na choroby i szkodniki (mączniak, nicienie), cechy morfologiczne liści. Po zbiorze określa się strukturę plonu, charakterystykę korzeni, skład chemiczny oraz zdolność przechowalniczą. Wykonuje się równieŝ dokumentację fotograficzną liści i korzeni. Oceniane obiekty są rozmnaŝane w izolacji w celu otrzymania nasion dla potrzeb banku genów i odbiorców. Zapylanie roślin jest prowadzone ręcznie pod izolatorami [KOTLIŃSKA 2004]. Opracowywana na bieŝąco dokumentacja zawierająca cechy paszportowe i waloryzację cech morfologicznych i uŝytkowych słuŝy hodowcom i innym odbiorcom jako źródło zmienności genetycznej [KOTLIŃSKA 2005; THOMAS i in. 2005]. Materiał i metody W 2004 roku przedmiotem waloryzacji było 28 obiektów pietruszki (Petroselinum sativum crispum (MILL.) NYMAN ex. A.W. HILL: convar. radicosum (ALEF.) ZDANERT. i convar. crispum) z kolekcji banku genów. Wśród badanych obiektów były odmiany miejscowe pochodzące z Australii, Mołdawii, Niemiec, Rosji, Rumunii, Ukrainy i Polski. Doświadczenie polowe obejmowało dwa powtórzenia. Rośliny uprawiano na redlinach. Poletka o długości 5 m i w rozstawie rzędów 0,6 m. Nasiona wysiano 25

414 T. Kotlińska i inni maja, a zbiór korzeni wykonano 18 października 2004 roku. Zastosowano typowe nawoŝenie pola dla roślin korzeniowych. W czasie wegetacji rośliny odchwaszczano, nawadniano, wykonano przerywkę oraz zasilono pogłównie Azofoską. Przed siewem nasiona zaprawiano zaprawą Super Homai. W polu przed wysiewem zastosowano herbicyd Treflan 480. W czasie wegetacji opryskiwano rośliny 0,1% Amistarem oraz 0,3% Siarkolem Extra 80 WP. Opisywano rośliny, liście i korzenie. Obserwacje badanych cech prowadzono według Międzynarodowego Klasyfikatora UPOV dla pietruszki [UPOV 1991]. Wartość kaŝdej cechy określano w skali od 1 do 9. Obserwacje prowadzono na losowo pobranych próbach liści lub korzeni. Oceniano 40 roślin z kaŝdego obiektu. Obserwacje obejmowały następujące cechy: - wysokość i szerokość roślin, gęstość liści, intensywność kędzierzawości, liczba liści, pokrój roślin, wygląd pęku (tab. 1 i 3), występowanie pośpiechowatości; - długość, wielkość, kształt i barwa liści, głębokość wcięcia płatków, liczba zatoczek brzeŝnych, struktura liścia, szerokość blaszki liściowej, długość i grubość ogonka liściowego, długość ogonka między pierwszym i drugim węzłem, występowanie antocyjanu na ogonku (tab. 2, 3); - długość i grubość korzenia, kształt i rozgałęzienie korzenia, poraŝenie korzeni - mączniak prawdziwy, nicienie. Wyniki Wyniki potwierdzają duŝe zróŝnicowanie badanych cech w poszczególnych obiektach i między nimi. W oparciu o uzyskane dane moŝna wyróŝnić obiekty odznaczające się korzystnymi cechami morfologicznymi i uŝytkowymi, jak równieŝ dobrym aromatem. Większość obiektów pietruszki korzeniowej tworzyło rośliny średniej wysokości, rośliny 5 obiektów były niskie, a jedynie odmiana miejscowa SLOKAR 531 ze Słowacji i odmiana pochodzenia australijskiego Applain 1219P odznaczały się duŝą wysokością. Odmiany te okazały się równieŝ bujne, miały gęste i szeroko rozmieszczone liście. Szerokość roślin u większości obiektów była średnia, natomiast 4 obiekty wyróŝniały się wąskim rozmieszczeniem liści. Luźne rozmieszczenie liści obserwowano u 11 obiektów. Wśród badanych obiektów 5 charakteryzowało się małą liczbą liści i 4 obiekty duŝą liczbą liści (tab. 1). Większość obiektów miała pokrój pół-wzniesiony (14 obiektów), wzniesiony 6 obiektów, a tylko odmiana Applain 1219IP oraz odmiana miejscowa MDAZAP98-489 miały pokrój rozłoŝysty (tab. 1). Odmiany pietruszki korzeniowej charakteryzowały się mniejszym zróŝnicowaniem pod względem długości, szerokości i wielkości blaszki liściowej oraz długości i grubości ogonka liściowego. Kształt liści wahał się od wąsko trójkątnego (5 obiektów) do szeroko trójkątnego (5 obiektów). ZróŜnicowanie stwierdzono równieŝ w przypadku głębokości wcięcia płatków. U 4 obiektów były one płytkie, a u pozostałych średnie lub zróŝnicowane. Liczba zatoczek brzeŝnych liścia była zróŝnicowana od małej liczby (7 obiektów) do duŝej (ROMTRA03-63), (tab. 2).

OCENA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH PIETRUSZKI... 415 Barwa liści 4 badanych obiektów była jasno zielona, 15 zielona, a pozostałych zróŝnicowana. Najintensywniejszą zielenią liści charakteryzowała się odmiana miejscowa BP 34. U 13 obiektów nie obserwowano obecności antocyjanu w ogonku liściowym, a u pozostałych występował w słabym nasileniu (tab. 2). W badanym zestawie były 3 odmiany pietruszki naciowej. Wszystkie odmiany pietruszki naciowej były niskie, o pół wzniesionym pokroju, średniej szerokości, o średniej (Parmoss i Parcurl) lub luźnej gęstości liści (BES 075). Odmiany te miały średnią liczbę liści o kędzierzawych blaszkach liściowych. Najciekawszą okazała się odmiana Parcurl, która miała gęste liście ułoŝone wiązkowo na krótkich ogonkach (tab. 3). Korzenie silnie rozgałęzione, bez korzenia głównego, miały tylko obiekty pietruszki naciowej. U 6 obiektów pietruszki korzeniowej stwierdzono słabe rozgałęzienie korzeni. Silne rozgałęzienie korzeni bocznych obserwowano aŝ u 10 obiektów pietruszki korzeniowej (tab. 4). W badanym zestawie wyróŝniono 10 obiektów o kształcie korzeni wąskim obłotrójkątnym, 8 obłotrójkątnym i 6 szerokim obłotrójkątnym. Badane obiekty róŝniły się między sobą równieŝ długością i grubością korzeni. Korzenie długie i średniej grubości miały zaledwie 3 obiekty: Cukrowa, BP 52 i POLSOK 19. Korzenie grube o średniej długości stwierdzono u populacji KRA 54. Korzenie pozostałych obiektów były krótkie lub długie i cienkie (tab. 4). Oceniano równieŝ zdrowotność korzeni. Najsilniej poraŝone korzenie zanotowano u odmian miejscowych POLTAR 00-102 i KRA 54. Nie stwierdzono objawów poraŝenia przez choroby i szkodniki u 8 obiektów. Występowanie mączniaka prawdziwego obserwowano u 13 obiektów. Obecność nicieni zanotowano u 9 obiektów (tab. 4). Poza cechami ujętymi w klasyfikatorze UPOV oceniono dodatkowo zabarwienie korzeni, intensywność aromatu oraz zdrowotność. Najjaśniejszą barwą korzeni wyróŝniały się obiekty BP 52, SLOKAR 531, silnym aromatem odmiana Applain 1219 P. Wnioski 1. W badanej kolekcji na uwagę zasługuje odmiana miejscowa polskiego pochodzenia BP 52 wyróŝniająca się długimi, grubymi korzeniami o białej barwie oraz odmiana miejscowa pochodząca ze Słowacji SLOKAR 531 o białych korzeniach, wysokim i bujnym ulistnieniu. 2. Sporządzona charakterystyka obiektów pietruszki wzbogaca bazę danych banku genów i ułatwia hodowcom i innym odbiorcom wyszukiwanie obiektów o poŝądanych cechach. Literatura KOTLIŃSKA T. 2004. Ochrona zasobów genowych roślin - gromadzenie i ocena materiałów kolekcyjnych roślin warzywnych, grzybów uprawnych i dzikorosnących. Sprawozdanie Instytutu Warzywnictwa, Skierniewice: 47 ss. KOTLIŃSKA T. 2005. Umbellifer crop genetic resources in Poland. Report of a Vegetables Network. Join Meeting with an ad hoc group on Leafy Vegetables, 22-24 May 2003, Skierniewice, Poland. International Plant Genetic Resources Institute, Rome Italy:

416 T. Kotlińska i inni 78-81. THOMAS G., ASTLEY D., BOUKEMA I., DAUNAY M. C., DEL GRECO A., DIEZ M. J., VAN DOOIJEWEERT W., KELLER, J. KOTLINSKA T., LEBEDA A., LIPMAN E., MAGGIONI L., ROSA E. 2005. compilers. Report of a Vegetables Network. Join Meeting with an ad hoc group on Leafy Vegetables. 22-24 May 2003, Skierniewice, Poland. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy: 146 ss. UPOV 1991. Guidelines for the conduct of tests for distinctness, homogeneity and stability. Parsley. International Union for the Protection of New Varieties of Plants: 18 ss. Słowa kluczowe: kolekcja pietruszki, zasoby genowe, waloryzacja, cechy morfologiczne Streszczenie W banku genów znajdują się 184 obiekty z rodzaju Petroselinum, sukcesywnie waloryzowane pod względem cech morfologicznych i uŝytkowych. W 2004 r. oceniano 28 obiektów pietruszki korzeniowej i naciowej obejmujących 8 odmian pochodzących z Australii, Rosji, Polski i Niemiec oraz 20 odmian miejscowych pochodzących z Ukrainy, Polski, Mołdawii, Słowacji i Rumunii. Obiekty były charakteryzowane pod względem 19 cech liści i 6 cech korzeni zgodnie z międzynarodowym klasyfikatorem UPOV. Obserwacje obejmowały następujące cechy: wysokość i szerokość roślin, pokrój roślin, gęstość ulistnienia, liczba liści, barwa liści i jej intensywność, długość i wielkość blaszki liściowej, kształt liści, głębokość wcięcia płatków, liczba zatoczek brzeŝnych, długość i grubość ogonka liściowego, obecność antocyjanu, długość, grubość, kształt i rozgałęzienie korzenia. Poza cechami ujętymi w klasyfikatorze UPOV dodatkowo określono zabarwienie, intensywność aromatu oraz zdrowotność korzeni. Stwierdzono duŝe zróŝnicowanie badanych cech u poszczególnych odmian. Na uwagę zasługują 2 odmiany miejscowe (pochodzące z Polski i Słowacji) wyróŝniające się długimi, grubymi korzeniami o białej barwie i wysokiej bujnej naci. Sporządzona charakterystyka odmian pietruszki wzbogaca bazę danych banku genów i ułatwia hodowcom i innym zainteresowanym wyszukiwanie obiektów o poŝądanych cechach. CHARACTERIZATION OF SELECTED PARSLEY LOCAL CULTIVARS Teresa Kotlińska 1, Marzena Osiecka 2, ElŜbieta Horodecka 2, Katarzyna Machnicka 1, Alicja Kwiecień 1 1 Plant Genetic Resources Laboratory, Research Institute of Vegetable Crops, Skierniewice 2 Polish Breeding and Seed Production Company, Reguły Key words: parsley collection, germplasm, valorization, morphological traits Summary Parsley germplasm collection includes 184 accessions. The results of the estimation of variability of morphological and economic traits of root and leaf parsley are presented. During the year 2004, twenty eight accessions from gene bank were characterized. Among the accessions 8 cultivars originated from Australia, Russia, Germany, Poland and 20 were local cultivars from Ukraine, Moldova, Slovakia,

OCENA WYBRANYCH ODMIAN MIEJSCOWYCH PIETRUSZKI... 417 Romania and Poland. The observations included 19 traits of leaves and 6 traits of roots selected from the UPOV descriptor list (height of plant, density of foliage, attitude of plants, length, width, size, shape, colour of leaf blade and leaf petiole; length, thickness, shape and branching of root; downy mildew infection, aroma, etc.). Two local cultivars from Slovakia and Poland distinguished by long, thick, white coloured roots and high, lush foliage can be recommended for breeding. The characterization of parsley germplasm enriches the existing database and allows the identification of additional useful traits of the collected material, and making use of them in breeding. Dr Teresa Kotlińska Pracownia Zasobów Genowych Instytut Warzywnictwa im. Emila Chroboczka ul Konstytucji 3 Maja 1/3 96-100 SKIERNIEWICE e-mail: tkotlin@inwarz.skierniewice.pl

Charakterystyka wybranych cech roślin pietruszki korzeniowej Characterization of selected traits of plants of root parsley Tabela 1; Table 1 Nazwa obiektu Accession name Pochodzenie Origin Wysokość roślin Height of plant (1) * Szerokość roślin Width of plant (2) Gęstość liści Density of foliage (3) Liczba liści Number of leaves (4) 1 2 3 4 5 6 7 Applain 1219P Australia; Australia 5-7 7 7 7 7 Hamburger Rooted Niemcy; Germany 3 3 3 3 3 MDAZAP98-489 Mołdawia; Moldova 5 5 5 5-7 7 Berlińska Polska; Poland 3-5 5 3 5 5 BP 09 Polska; Poland 3 3-5 3 3-5 5 BP 34 Polska; Poland 3 3 3 3 5 BP 52 Polska; Poland 5 5 5-7 5 5 BP 87 Polska; Poland 5 5 3-5 5 5 Cukrowa Polska; Poland 3-5 3-5 5 5 3 KRA 37 Polska; Poland 3-5 3-5 3 3-5 3 KRA 54 Polska; Poland 5 5 3 3-5 3-5 KRA 56 Polska; Poland 5 5 3-5 3-5 3 Lenka Polska; Poland 3-5 5 3 3 5 POLSOK 19 Polska; Poland 5 3 3 5 3 POLSOK 38 Polska; Poland 5 3 3 5 3 POLTAR00-10 Polska; Poland 5 5 5 5 5-7 POLTAR00-102 Polska; Poland 3-5 5 3-5 5 5 POLTAR00-164 Polska; Poland 5 5 3-5 5 5 SL 57 Polska; Poland 3 5 3 3 5 SLOKAR 531 Polska; Poland 5-7 5-7 7 5-7 5 cd. tabeli 1; Table 1 - continued 1 2 3 4 5 6 7 Pokrój roślin Plant hebit (5)

ROM 008 Rumunia; Romania 5 5 5 5 5 ROMTRA03-63 Rumunia; Romania 5 5 5 5 5-7 Sacharnaja Rosja; Russia 3 5 1-3 3 5 UKAR 049 Ukraina; Ukraine 5 5 5 5-7 5 UKRPKA98-363 Ukraina; Ukraine 5 5 5 5 5 (1)* 3 - niska; low, 5 - średnia; medium, 7 - wysoka; high (2) 3 - wąski; narrow, 5 - średni; medium, 7 - szeroki; broad (3) 1 - b.luźny; very loose, 3 - luźny; loose, 5 - średni; medium, 7 - gęsty; dense, 9 - b.gęsty; very dense (4) 3 - mało; few, 5 - średnio; medium, 7 - duŝo; many (5) 3 - wzniesiony; erect, 5 - półwzniesiony; semi erect, 7 - rozłoŝysty; prostrate

Charakterystyka wybranych cech korzenia pietruszki korzeniowej Characterization of selected traits of root of root parsley Tabela 4; Table 4 Nazwa Obiektu Accession name Pochodzenie Origin Długość korzeni Length of root (1) * Grubość korzeni Thickness of root (2) Kształt korzeni Shape of root (3) Rozgałęzienie korzeni Branching of root (4) 1 2 3 4 5 6 7 Applain 1219P AUS 7 3 3 9 0 Hamburger Rooted DEU 3 7 7 3 M MDAZAP98-489 MDA 7 3 3 7 M Berlińska POL 5 5 5 7 M, N BP 09 POL 3 5 5 7 M, N BP 52 POL 7 5 3 3 M, N BP 87 POL 5 5 5 5 M, N Cukrowa POL 7 5 3 3 M, N KRA 37 POL 3 7 7 7 0 KRA 54 POL 5 7 7 5 + KRA 56 POL 7 3 3 3 0 Lenka POL 3 7 7 5 N POLSOK 19 POL 7 5 7 3 0 POLSOK 38 POL 5 5 5 5 M POLTAR00-10 POL 3 7 3 3 M POLTAR00-102 POL 3 3 3 5 + POLTAR00-164 POL 5 5 5 5 M SL 57 POL 3 7 7 5 0 SLOKAR 531 POL 5 5 3 5 M, N ROM 008 ROM 5 5 5 7 0 cd. tabeli 4; Table 4 - continued 1 2 3 4 5 6 7 PoraŜenie Infection (5)

ROMTRA03-63 ROM 5 5 5 7 0 Sacharnaja RUS 3 5 5 7 M, N UKAR 049 UKR 7 3 3 7 M, N UKRPKA98-363 UKR 5 3 3 7 0 (1) * 3 - krótki; short, 5 - średni; medium, 7 - długa; long (2) 3 - cienki; thin, 5 - średnia; medium, 7 - gruba; thick (3) 3 - wąski obłotrójkątny; narrow obtriangular, 5 - obłotrójkątny; obtriangular, 7 - szeroki obłotrójkątny; broad obtriangular (4) 3 - słabe; weak, 5 - średnie; medium, 7 - silne; strong (5) 0 - brak; no symptomps M mączniak prawdziwy; symptoms of powdery mildew N nicienie; symptoms of nematodes + silne poraŝenie; strong infection

Charakterystyka wybranych cech liści pietruszki korzeniowej Characterization of selected traits of leaves of root parsley Tabela 2; Table 2 Nazwa obiektu Accession name Pochodzenie Origin Długość blaszki liściowej Length of leaf blade (1) * Wielkość blaszki liściowej Size of leaf blade (2) Barwa liści Color of leaf (3) Kształt liścia Shape of leaf (4) Głębokość wcięcia płatków Depth of incisions of lobes (5) Liczba zatoczek brzeŝnych Number of sinuses of margin (6) Długość ogonka liściowego Length of petiole (7) Grubość ogonka liściowego Thickness of petiole (8) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Applain 1219P Australia; AUS 3-5 5 5 7 3 5 5 5 1 Hamburger Rooted Niemcy; DEU 5 5 3 7 3 3 5 5 3 MDAZAP98-489 Mołdawia; MDA 3-5 3-5 5 5 5 5 5 5 1 Berlińska POL 5 5 5 5 5 3 5 5 3-5 BP 09 POL 5 5 3 3-5 5 5 5 5-7 3 BP 34 POL 5 3 5-7 3 5 3 5 3 1 BP 52 POL 5 3-5 5 3 3-5 5 5 5-7 1 BP 87 POL 5 5 5 5 5 3-5 7 5-7 1 Cukrowa POL 5 5 5 3-5 5 3-5 5 5 3 KRA 37 POL 5 5 5 7 3 5 5 5 1 KRA 54 POL 5 5 3-5 7 3-5 3 5-7 5-7 1 KRA 56 POL 5 5 5 5 5 3-5 5 5 3 Lenka POL 5 5 5 5 5 3 5 5 1 POLSOK 19 POL 5 5 3-5 5 5 5 5 5 3 POLSOK 38 POL 3-5 5 3-5 5-7 5 5 5 5-7 3 cd. tabeli 2; Table 2 - continued 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Obecność antocyjanu w ogonku liściowym Anthocyanin coloration (9)

POLTAR00-10 POL 5 3-5 5 3 5 5 5-7 5-7 1 POLTAR00-102 POL 3-5 5 3-5 5 5 5-7 5 5 3 POLTAR00-164 POL 5 5 3 5 3 5 5 5 3 SL 57 POL 5 5 3 5 5 3 5 5-7 3 SLOKAR 531 POL 5 5 5 5 5-7 3-5 5 5 3 ROM 008 ROM 5 3-5 5 7 3-5 5-7 5 5 1 ROMTRA03-63 ROM 5 3-5 3-7 3 5 7 5 5 1 Sacharnaja RUS 5 5 5 5-7 3-5 3 5 5 3 UKAR 049 UKR 5 5 5 5-7 5 3-5 5 5 1 UKRPKA98-363 UKR 5-7 3-5 5 3 5-7 5 5 5 1 (1)* 3 - krótka; short, 5 - średnia; medium, 7 - długa; long (2) 3 - mała; small, 5 - średnia; medium, 7 - długa; large (3) 3 - jasno zielona; light green, 5 - zielona; green, 7 - ciemno zielona; dark green (4) 3 - wąski trójkąt; narrow triangular, 5 - trójkątny; triangular, 7 - szeroki trójkąt; broad triangular (5) 3 - płytkie; shallow, 5 - średnie; medium, 7 - głębokie; deep (6) 3 - mało; few, 5 - średnio; medium, 7 - duŝo; many (7) 3 - krótki; short, 5 - średni; medium, 7 - długi; long (8) 3 - cienki; thin, 5 - średni; medium, 7 - gruby; thick (9) 1 - brak; absent, 3 - słaby; weak, 5 - średni; medium, 7 - silny; strong, 9 - b. silny; very strong

Charakterystyka wybranych cech liści pietruszki naciowej Characterization of selected traits of leaves of leaf parsley Tabela 3; Table 3 Nazwa obiektu Accession name Pochodzenie Origin Szerokość rośliny Plant width (1)* Gęstość liści Density of foliage (2) Intensywność kędzierzawości Intensity of curling (3) Liczba liści Number of leaves (4) Pokrój Leaf attitude (5) Wygląd pęku Appearance of surface of conopy (6) Struktura liścia Structure of leaf (7) Długość ogonka między I i II węzłem Length (petiole of second order between 1st and 2nd node) (8) Parmoss 224J Australia AUS 3-5 5 5 5 5 3 5-7 5 Parcurl 665 il Australia; AUS 5 5 7 5 5 5 7 3 BES 075 Polska; Poland 5 3 5-7 3-5 5-7 3 5 5 (1)* 3 - wąski; narrow, 5 - średni; medium, 7 - szeroki; broad (2) 1 - b. luźny; very loose, 3 - luźny; loose, 5 - średni; medium, 7 - gęsty; dense, 9 - b. gęsty; very dense (3) 3 - słaba; weak, 5 - średnia; medium, 7 - silna; strong (4) 3 - mało; few, 5 - średnio; medium, 7 - duŝo; many (5) 3 - wzniesiony; erect, 5 - półwzniesiony; semi erect, 7 - rozłoŝysty; prostrate (6) 3 - otwarty; open, 5 - wiązkowy; clustered, 7 - zamknięty; closed (7) 3 - luźna; loose, 5 - średnia; medium dense, 7 - gęsta; dense (8) 3 - krótki; short, 5 - średni; medium, 7 - długi; long