Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Grzegorz Gogowski Streszczenie rozprawy doktorskiej pt. Polityka odstraszania nuklearnego Wielkiej Brytanii w świetle realizmu neoklasycznego Warszawa 2017
POLITYKA ODSTRASZANIA NUKLEARNEGO WIELKIEJ BRYTANII W ŚWIETLE REALIZMU NEOKLASYCZNEGO UZASADNIENIE WYBORU TEMATU ROZPRAWY Decyzja podjęta przez brytyjską Izbę Gmin w dniu 18 lipca 2016 roku, dotycząca rozpoczęcia programu budowy nowej generacji strategicznych okrętów podwodnych przenoszących pociski balistyczne wyposażone w głowice jądrowe oznacza, że Wielka Brytania najprawdopodobniej zachowa zdolność odstraszania nuklearnego przynajmniej do 2060 roku. Było to pierwsze rozstrzygnięcie z zakresu polityki odstraszania nuklearnego o strategicznych i długofalowych implikacjach podjęte przez Wielką Brytanię po zakończeniu zimnej wojny. Niezależnie od głębokich przewartościowań zachodzących w otoczeniu strategicznym Zjednoczonego Królestwa po zakończeniu zimnej wojny, podejście Wielkiej Brytanii do kwestii dostępu do broni atomowej nie zmieniło się. Ponadto, kształt polityki odstraszania nuklearnego Zjednoczonego Królestwa po wprowadzeniu budowanych obecnie okrętów podwodnych, prawdopodobnie pozostanie bardzo zbliżony do obecnego. Rozprawa stanowi kontynuację dotychczasowych rozważań naukowych autora poświęconych polityce bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii. W tym przypadku jego celem było dogłębne zbadanie uwarunkowań i przebiegu ewolucji polityki odstraszania nuklearnego ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn trwałości jej kursu. Autor zaproponował nowatorskie spojrzenie na poruszaną problematykę poprzez zastosowanie jako narzędzia badawczego teorii realizmu neoklasycznego. Problemy będące przedmiotem analizy w niniejszej pracy dotyczące polityki odstraszania nuklearnego Zjednoczonego Królestwa były przedmiotem badań przeprowadzonych przede wszystkim przez analityków brytyjskich. Autorowi nie są jednak znane prace poświęcone przedmiotowej problematyce, które uwzględniałyby decyzję z 18 lipca 2016 roku dotycząca odnowienia systemu odstraszania nuklearnego Wielkiej Brytanii. Nie powstała również dotychczas praca, która koncentrowałaby się na analizie zagadnienia ciągłości i zmiany brytyjskiej polityki odstraszania nuklearnego. OBSZAR BADAŃ I HIPOTEZA Obszarem badań prowadzonych w rozprawie była ewolucja polityki odstraszania nuklearnego Wielkiej Brytanii rozumianej jako część brytyjskiej polityki bezpieczeństwa związana z dostępem oraz eksploatacją broni nuklearnej. Hipoteza pracy zawierała się w zdaniu, że pomimo, iż pierwotną przesłanką rozwoju programu nuklearnego 2
STRESZCZENIE Zjednoczonego Królestwa był cel zapewnienia bezpieczeństwa państwu w kontekście występowania określonych zagrożeń zewnętrznych, decydujący wpływ na istotę brytyjskiej polityki odstraszania nuklearnego mają zakorzenione w tradycji politycznej przekonania o mocarstwowości Wielkiej Brytanii, jak również chęć wzmacniania strategicznego partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi. Wskazane czynniki są przyczynami trwałości brytyjskiej polityki odstraszania nuklearnego, której kurs pozostaje relatywnie niezmienny wobec zmian zachodzących w porządku międzynarodowym. METODY BADAWCZE Głównym narzędziem badawczym w przygotowywanej rozprawie był realizm neoklasyczny, jako jeden z nurtów paradygmatu realistycznego w nauce o stosunkach międzynarodowych. Wybór takiego podejścia badawczego był uzasadniony z dwóch powodów. Po pierwsze, podjęcie rozważań dotyczących problematyki związanej z bronią nuklearną które w oczywisty sposób ściśle wiążą się z kwestiami użycia siły, bezpieczeństwa i rywalizacji pomiędzy państwami powoduje że najbardziej zasadnym rozwiązaniem wydaje się osadzenie procesu badawczego w ramach szeroko rozumianego paradygmatu realistycznego. Po drugie, realizm neoklasyczny jako teoria o redukcjonistycznym charakterze jest najbardziej właściwym wyborem z punktu widzenia zamiaru analizowania ewolucji polityki odstraszania nuklearnego danego państwa. Niewątpliwymi zaletami realizmu neoklasycznego jest w tym przypadku uznawanie decydującego wpływu systemu międzynarodowego, które są niezwykle istotne z punktu widzenia rozwoju przez państwo militarnego programu nuklearnego przy jednoczesnym elastycznym podejściu do uwzględniania w badaniu różnorodnych zmiennych występujących na poziomie krajowym, które determinują unikalność polityki danego państwa. STRUKTURA ROZPRAWY Dla właściwego przeprowadzenia procesu badawczego, w tym weryfikacji postawionej hipotezy rozprawa została podzielona na sześć rozdziałów, stanowiących trzy główne części: teoretyczną (I rozdział), deskryptywną (II rozdział) oraz eksplanacyjną (rozdziały III-VI). Struktura części analitycznej pracy została skonstruowana na podstawie wytycznych badawczych wynikających z metodologii oraz założeń teorii realizmu neoklasycznego. 3
POLITYKA ODSTRASZANIA NUKLEARNEGO WIELKIEJ BRYTANII W ŚWIETLE REALIZMU NEOKLASYCZNEGO Zgodnie z nimi, badanie procesu kształtowania polityki państwa powinno być podzielone na trzy etapy (ocena szans i zagrożeń, adaptacja strategiczna, mobilizacja i wykorzystanie zasobów) którym odpowiada treść trzeciego, czwartego oraz piątego rozdziału pracy. Zgodnie z wytycznymi metodologicznymi realizmu neoklasycznego zasadnym jest wykorzystywanie metod jakościowych oraz badanie pojedynczych przypadków, dlatego rozdział szósty został poświęcony pogłębionemu studium przypadku, które stanowi zwieńczenie procesu badawczego. Przedmiotem rozdziału pierwszego były aspekty teoretyczne i metodologiczne, a w szczególności teoria realizmu neoklasycznego oraz polityki odstraszania nuklearnego. W jego ramach autor zaprezentował podstawowe założenia teorii realizmu neoklasycznego, sposób rozumienia procesu kształtowania polityki państwa oraz metodologię badań. Następnie autor przedstawił twierdzenia badaczy stosunków międzynarodowych dotyczące polityki państwa w zakresie odstraszania nuklearnego, a w szczególności motywacji państw do rozwoju militarnych programów nuklearnych. Taki krok umożliwił stworzenie ram teoretycznych, niezbędnych dla dalszych rozważań na temat ciągłości i zmiany nuklearnego polityce odstraszania nuklearnego Zjednoczonego Królestwa Przedmiotem rozdziału drugiego była ewolucja polityki odstraszania nuklearnego Zjednoczonego. Celem tej części pracy było scharakteryzowanie rozwoju najważniejszych płaszczyzn polityki odstraszania nuklearnego: wymiaru militarnego, wymiaru międzynarodowego w zakresie współpracy Wielkiej Brytanii z partnerami oraz wymiaru doktrynalno-operacyjnego. Deskryptywny charakter rozdziału miał na celu scharakteryzowanie i przedstawienie istoty zagadnienia, które w dalszych etapach pracy zostało poddane pogłębionej analizie przy wykorzystaniu wytycznych realizmu neoklasycznego. dysertacji. Kolejne cztery rozdziały o charakterze analitycznym stanowiły główną część Przedmiotem rozdziału trzeciego była ocena przez władze państwowe Wielkiej Brytanii szans i zagrożeń w kontekście kształtowania polityki odstraszania nuklearnego. Celem tej części pracy była analiza uwarunkowań międzynarodowych, które wpływają na percepcję przydatności broni nuklearnej przez elity polityczne Zjednoczonego Królestwa. Omówiono również wpływ decyzji z zakresu polityki odstraszania nuklearnego na interesy brytyjskich elit politycznych na poziomie państwowym. Przeanalizowanie wskazanych 4
STRESZCZENIE zagadnień było zorientowane na zarysowanie sposobu identyfikacji przez brytyjskie władze priorytetów politycznych, których realizacji ma służyć przyjęty kurs polityki odstraszania nuklearnego. Przedmiotem czwartego rozdziału był proces kształtowania polityki odstraszania nuklearnego rozumianego jako adaptacja strategiczna wobec wyzwań otoczenia międzynarodowego Zjednoczonego Królestwa. Celem tej części pracy było przeprowadzenie analizy sposobu, w jaki podejmowane były decyzje z zakresu brytyjskiej polityki odstraszania nuklearnego, opierającej się na wytycznych teorii realizmu neoklasycznego. Realizacji tego zadania służyło wskazanie grupy organów władzy państwowej podejmujących decyzje w dziedzinie polityki odstraszania nuklearnego (określonych jako egzekutywa polityki nuklearnej, oraz scharakteryzowanie ich roli. Analizie został również poddany wpływ brytyjskiej kultury strategicznej na proces kreowania polityki odstraszania nuklearnego Zjednoczonego Królestwa. Przedmiotem piątego rozdziału był proces mobilizacji oraz wykorzystania zasobów w zakresie polityki odstraszania nuklearnego Zjednoczonego Królestwa. Celem tej części pracy była analiza zdolności władz Zjednoczonego Królestwa do implementacji decyzji (podjętych na etapie adaptacji strategicznej) z zakresu polityki odstraszania nuklearnego. Osiągnięciu postawionego celu służyło szczegółowe omówienie zagadnień możliwości wykorzystania przez brytyjskie władze posiadanych zasobów do realizacji podjętych rozstrzygnięć, wskazaniu najważniejszych aktorów wewnętrznych oraz ich wpływu na implementacje decyzji w zakresie polityki odstraszania nuklearnego oraz omówienie znaczenia brytyjskiego ruchu antyjądrowego. Przedmiotem szóstego rozdziału była analiza studium przypadku decyzji Zjednoczonego Królestwa z 2016 roku o rozpoczęciu programu budowy strategicznych okrętów podwodnych nowej generacji, które zastąpią wykorzystywane obecnie jednostki klasy Vanguard stanowiące jedyny instrument odstraszania nuklearnego Zjednoczonego Królestwa. Celem tego rozdziału pracy było zwieńczenie wcześniejszych badań poprzez przeprowadzenie pogłębionej analizy konkretnej decyzji przy wykorzystaniu wytycznych teorii realizmu neoklasycznego dotyczących każdego z trzech scharakteryzowanych wcześniej etapów formułowania polityki odstraszania nuklearnego. Takie rozwiązanie umożliwiło dokonanie oceny ciągłości i zmiany brytyjskiej polityki odstraszania nuklearnego po zakończeniu zimnej wojny. 5
POLITYKA ODSTRASZANIA NUKLEARNEGO WIELKIEJ BRYTANII W ŚWIETLE REALIZMU NEOKLASYCZNEGO CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ Główną podstawę źródłową niniejszej rozprawy stanowiła bogata literatura anglojęzyczna poruszająca problematykę polityki odstraszania nuklearnego Wielkiej Brytanii. Do najważniejszych autorów w tym zakresie należą John Baylis, Sir Lawrence Freedman, Kristin Stoddart, Margaret Gowing, oraz Andrew Pierre. W tym zakresie tematycznym jedynie w niewielkim stopniu punkt odniesienia stanowi literatura polskojęzyczna z racji na małą popularność omawianej problematyki na gruncie nauki polskiej. Wśród relatywnie nielicznych publikacji dotyczących analizowanego zagadnienia na szczególną uwagę zasługują opublikowane przed kilkunastu laty prace autorstwa Krzysztofa Jaźwińskiego oraz bardziej współczesne publikacje autorstwa Roberta Czuldy. Przydatnym źródłem dla badań w zakresie polityki odstraszania nuklearnego były liczne artykuły naukowe publikowane w periodykach: International Security, International Affairs, Journal of Strategic Studies, Survival, Security Studies oraz analizy przygotowywane przez ośrodki analityczne takie jak Chatham House, Royal United Services Institute for Defence and Security Studies (RUSI) czy Rand Corporation. W przypadku analizy założeń realizmu neoklasycznego podstawą źródłową były prace badaczy którzy wnieśli zdecydowanie największy wkład w rozwój nowego podejścia badawczego jakim jest realizm neoklasyczny. Podkreślenia wymaga przede wszystkim działalność grupy badaczy amerykańskich: Stevena Lobbella, Jeffreya Taliaferro oraz Norrina Ripsmana, którzy w 2009 roku opublikowali kluczową książkę Realism, The State and Foreign Policy. W 2016 roku wspomniani badacze opublikowali kolejną książkę Neoclassical Realist Theory of International Politics, która stanowiła kontynuację i rozwinięcie twierdzeń zawartej w poprzedniej pozycji. Obie pozycje w wyczerpujący sposób definiują kluczowe twierdzenia, metodologię oraz zasady procesu badawczego prowadzonego w ramach realizmu neoklasycznego, dlatego też stały się fundamentem teoretycznym niniejszej pracy. Należy również wspomnieć o monografiach oraz artykułach naukowych, które wniosły wkład w rozwój teorii realizmu neoklasycznego, autorstwa badaczy takich jak Gideon Rose, Colin Dueck, William Wohlforth, Tom Dyson, Randall Schweller, czy Nicholas Kitchen. Na uwagę zasługują również przydatne dla rozważań podjętych w niniejszej pracy publikacje polskich badaczy: Marcina Karczmarskiego oraz Jacka Czaputowicza. 6
STRESZCZENIE WYNIKI BADAŃ Badania zrealizowane na potrzeby niniejszej dysertacji umożliwiły zweryfikowanie hipotezy badawczej przyjętej przez autora na wstępie rozważań. Wioski zawarte w kolejnych rozdziałach rozprawy pozwoliły na pozytywną weryfikację postawionej hipotezy. Wielka Brytania uzyskała dostęp do broni nuklearnej z trzech powodów. Argumentem wykorzystywanym przez brytyjskie elity polityczne jako jedyne oficjalne uzasadnienie dla posiadania dostępu do broni nuklearnej pozostawało bezpieczeństwo państwa. W okresie zimnej wojny, zdolność przeprowadzenia niszczycielskiego ataku odwetowego, której celem było odstraszanie wrogiego ataku nuklearnego, została uznana za najważniejszy instrument polityki bezpieczeństwa Zjednoczonego Królestwa. W opinii brytyjskich elit politycznych, posiadanie sił odstraszania nuklearnego stanowiło również wyznacznik mocarstwowości i wzmacniało pozycję międzynarodowej Wielkiej Brytanii. Ponadto, dostęp do broni nuklearnej miał umożliwić Wielkiej Brytanii zacieśnienie strategicznego partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi. Argumentacja tego rodzaju nie była jednak przytaczana publicznie. Po zakończeniu zimnej wojny, brytyjski sposób postrzegania broni nuklearnej nie uległ zasadniczym zmianom. O trwałości brytyjskiego podejścia w tym zakresie świadczy, decyzja o budowie nowej generacji strategicznych okrętów podwodnych, która zakończyła pozimnowojenny etap debaty dotyczącej przyszłości odstraszania nuklearnego Wielkiej Brytanii. Pomimo zasadniczych przemian w porządku międzynarodowym, skutkujących istotnym zmniejszeniem ryzyka wybuchu konfliktu nuklearnego, brytyjscy politycy w oficjalnych wypowiedziach wciąż uzasadniali przydatność broni atomowej wyłącznie kontekstem bezpieczeństwa narodowego. Uzasadnienia władz Wielkiej Brytanii koncentrujące się na niepewnej przyszłości pozostawały jednak niespójne i nieprzekonujące. W rzeczywistości, kontynuacja podejścia charakterystycznego dla okresu zimnej wojny wynikała przede wszystkim z przekonania o tym, że ewentualna rezygnacja z dostępu do broni atomowej osłabi relacje z USA i potwierdzi utratę przez Wielką Brytanię statusu mocarstwa. Dla Wielkiej Brytanii szczególnie istotna pozostała kontynuacja sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi od którego uzależnione są brytyjskie siły nuklearne. 7
POLITYKA ODSTRASZANIA NUKLEARNEGO WIELKIEJ BRYTANII W ŚWIETLE REALIZMU NEOKLASYCZNEGO Niezmienność brytyjskiej polityki odstraszania nuklearnego była utrwalana przez szereg czynników wewnętrznych. Jednym z najważniejszych był kształt systemu politycznego Zjednoczonego Królestwa. Rzeczywiste zawężenie grupy podmiotów decyzyjnych wyłącznie do kilku organów władzy wykonawczej powodowało, że bardzo istotnego znaczenia nabrały osobiste przekonania liderów politycznych. W okresie pozimnowojennym kolejni premierzy Zjednoczonego Królestwa najczęściej byli przekonani zarówno do przydatności broni nuklearnej zarówno dla celów z zakresu polityki bezpieczeństwa jak i polityki zagranicznej. Niewielka była natomiast rola brytyjskiego parlamentu, który najczęściej wyłącznie zatwierdzał decyzje podjęte wcześniej przez rząd. Opinia publiczna, która była pozbawiona zarówno możliwości wpływu na rozstrzygnięcia, jak i dostępu do szczegółowych informacji na temat odstraszania nuklearnego, często przejmowała stanowisko narzucane przez władze. Z tego powodu większość społeczeństwa postrzegało broń jądrową jako przydatną w kontekście bezpieczeństwa narodowego, natomiast nie przekonywały go argumenty dotyczące mocarstwowości. Wątpliwości opinii publicznej niezmiennie wzbudzał jednak wysoki koszt broni nuklearnej, który był trudny do uzasadnienia zwłaszcza w okresie pozimnowojennym. Choć w Wielkiej Brytanii powstał stosunkowo prężny ruch antyjądrowy skupiony wokół Kampanii na rzecz Rozbrojenia Nuklearnego to nie był on w stanie w żaden sposób wpływać na decyzje władz w omawianym zakresie. Dostęp do broni nuklearnej stał się istotnym elementem brytyjskiej kultury strategicznej, który ułatwiał władzom Zjednoczonego Królestwa podejmowanie kolejnych decyzji o modernizacji sił nuklearnych. Z tego powodu, wszelkie koncepcje zakładające ograniczenie lub zakończenie zdolności odstraszania nuklearnego stały się ryzykowne z punktu widzenia interesów partii politycznych Zjednoczonego Królestwa. Przez większość badanego okresu na brytyjskiej scenie politycznej istniał ponadpartyjny konsensus w odniesieniu do problematyki broni nuklearnej, którego konsekwencją była marginalna rola, jaką ta tematyka odgrywała podczas wyborów parlamentarnych Wskazane czynniki wyjaśniają dlaczego po zakończeniu zimnej wojny, brytyjska polityka odstraszania nuklearnego nie zmieniła się pomimo zasadniczej zmiany uwarunkowań międzynarodowych. Przekonuje to, że w przypadku procesu kształtowania polityki odstraszania nuklearnego Wielkiej Brytanii uwarunkowania wewnętrzne pozostają o wiele bardziej istotne niż presje systemu międzynarodowego 8