Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 Część II Scenariusze zajęć dla klas IV-VI i gimnazjum
Autorzy Hanna Kobierska Małgorzata Grodzińska-Jurczak Katarzyna Nieszporek Wojciech Mróz Korekta Monika Grzegorczyk Joanna Perzanowska Autorzy zdjęć Józef Jeleński, Piotr Sobieszczyk, Tomasz Nowak, Joanna Korzeniak, Józef Mitka, Joanna Perzanowska, Christian Fischer, Bernd Haynold, Magdalena Banach, Wiaczesław Michalczuk, Bogusław Kozik, Arkadiusz Prażmowski, Edward Bobeł, Dariusz Bajak, Stanisław Tworek, Jerzy Grzesiak, Hubert Kamecki, Arnold Cholewa, Andrzej Pobiedziński, Witold Ziaja, Kiko Gómez. Pozostałe źródła: http://www.akwa-mania.mud.pl; http://www.biol.uni.wroc.pl/ Copyright by Instytut Ochrony Przyrody PAN Instytut Nauk o Środowisku UJ Kopiowanie w celach dydaktycznych dopuszczalne Projekt okładki, skład i łamanie Edward Bobeł Druk i oprawa Margraf wydawnictwo reklamowo-poligraficzne
Instytut Ochrony Przyrody PAN http://www.iop.krakow.pl/karpaty Zespół Ochrony Przyrody, Badań Łowieckich i Edukacji Środowiskowej Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytet Jagielloński edukacjasrodowiskowa@uj.edu.pl http://www.eko.uj.edu.pl/ee/ Kraków 2009
Szanowni Państwo, Przekazujemy w Państwa ręce poradnik zawierający scenariusze zajęć o tematyce związanej z ochroną przyrody, a głównie z Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000. Mamy nadzieję, że opracowanie to dostarczy pomocnych informacji na temat tej stosunkowo nowej formy zarządzania przyrodą, przedstawiając ją w kontekście zagadnień ekologii i ochrony środowiska, pojawiających się w programach wszystkich poziomów nauczania. nie jest tożsama z typowymi dla kraju sposobami ochrony przyrody. Jej głównym zadaniem jest zachowanie różnorodności biologicznej, co ma być realizowane nie przez ściśle określone zabiegi konserwatorskie, ale przez rozwój zrównoważony. Mimo to europejska sieć oprócz zwolenników ma też przeciwników. Przez jednych jest postrzegana jako szansa na rzeczywistą poprawę stanu przyrody w kraju i Europie. Inni obawiają się, że będą musieli ograniczyć działalność gospodarczą na terenach objętych programem. Część informacyjna niniejszego opracowania zawiera dokładny opis celów, zasad, wymagań, jakie Komisja Europejska stawia przed krajami, których tereny wchodzą w skład sieci, jak również możliwości, jakie się przed nimi otwierają. Chcąc, aby informacja o sieci dotarła do uczniów pochodzących z obszarów objętych programem i nie tylko, a dalej do ich rodzin i krewnych, pragniemy posłużyć się Państwa doświadczeniem w przekazywaniu wiedzy. z myślą o tym stworzyliśmy część edukacyjną zestaw scenariuszy możliwych do zrealizowania podczas zajęć lekcyjnych lub terenowych. Każdy z nich zawiera ujęte w ciekawy sposób praktyczne informacje dotyczące sieci w szerokim kontekście ochrony przyrody. Mamy nadzieję, że zawarte w poradniku informacje pomogą Państwu w przekazywaniu uczniom założeń oraz roli tego europejskiego programu ochrony dla naszego dziedzictwa przyrodniczego. Życzymy miłej pracy! 5 l
Autorzy: Hanna Kobierska doktorant w Zespole Ochrony Przyrody, Badań Łowieckich i Edukacji Środowiskowej Instytutu Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. Posiada przygotowanie do nauczania biologii i przyrody. Ukończyła Studium Pedagogiczne w Krakowie oraz kurs Nauczanie dla Ekorozwoju na Uniwersytecie w Malmö w Szwecji. Brała udział w projektach badawczych UE dotyczących świadomości ekologicznej uczniów i nauczycieli oraz motywacji wolontariuszy do działań na rzecz przyrody. Zajmuje się organizacją szkoleń z zakresu ochrony środowiska opartych na metodach aktywizujących oraz prowadzeniem ćwiczeń w ramach zajęć z Edukacji Ekologicznej dla studentów kierunków przyrodniczych. e-mail: h.kobierska@uj.edu.pl Małgorzata Grodzińska-Jurczak doktor habilitowany Instytutu Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego, koordynuje prace Zespołu Ochrony Przyrody, Badań Łowieckich i Edukacji Środowiskowej. Specjalizuje się w edukacji ekologicznej, środowiskowej i społecznych aspektach ochrony środowiska. Jest propagatorem głównych celów edukacji ekologicznej wśród dzieci, młodzieży i dorosłych. W ramach działalności Zespołu koordynuje i współwykonuje krajowe i międzynarodowe projekty badawcze i edukacyjne. Jest autorem prac naukowych i popularnonaukowych z zakresu edukacji ekologicznej i ochrony przyrody. Wykładowca i współautor kursu Edukacja Ekologiczna dla studentów biologii i ochrony środowiska UJ. Jest autorem programów, prowadzącym warsztaty i szkolenia z zakresu ochrony przyrody i edukacji ekologicznej w ramach edukacji formalnej i nieformalnej. e-mail: m.grodzinska-jurczak@uj.edu.pl Katarzyna Nieszporek pracownik Zespołu Ochrony Przyrody, Badań Łowieckich i Edukacji Środowiskowej Instytutu Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor badań nad świadomością ekologiczną radnych i mieszkańców obszarów chronionych. Współautor i wykonawca warsztatów z zakresu ochrony środowiska dla dzieci i nauczycieli przedszkolnych oraz szkoleń dla młodzieży z zakresu gospodarki odpadami. Brała udział w realizacji badań nad poziomem świadomości ekologicznej osób zajmujących się ochroną środowiska w Polsce realizowanych w ramach projektu UE. e-mail: katarzyna.nieszporek@uj.edu.pl Wojciech Mróz pracownik Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, koordynator merytoryczny projektu Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080). e-mail: mroz@iop.krakow.pl l 6
Część Informacyjna na tle krajowych form ochrony przyrody Polityka ochrony przyrody w Polsce obecnie podporządkowana jest wytycznym Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Parki narodowe, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe zapewniają prawną ochronę miejsc występowania roślin i zwierząt i zajmują łącznie ponad 32% powierzchni kraju (Kamieniecka i in., 2007). Prawodawstwo Unii Europejskiej spowodowało pewne istotne zmiany w zakresie polityki ochrony zasobów przyrody we wszystkich krajach, które zostały włączone do Wspólnoty. Najważniejsze w tym zakresie są postanowienia Dyrektywy w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia), jak również Dyrektywy o ochronie siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Te dwa dokumenty definiują sposoby zachowania różnorodności biologicznej na terenie Unii Europejskiej. W tym celu na mocy Dyrektywy Siedliskowej wprowadzono nową Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Włączenie się do niej jest obowiązkiem każdego z państw członkowskich UE i jest postrzegane jako jeden z kluczowych kroków do skuteczniejszej ochrony przyrody (Makomaska-Juchiewicz, 2007; Tworek, 2007). Dokumentem precyzującym funkcjonowanie sieci na obszarach wodnych jest Ramowa Dyrektywa Wodna. Nakłada ona na kraje objęte programem obowiązek dostosowania gospodarki wodnej do spełniania celów ochrony przyrody oraz zachowania dobrego stanu wód, siedlisk i gatunków zależnych od wód (Chylarecki i in., 2005). Cele programu Zadaniem programu jest ochrona różnorodności biologicznej na terenie Unii Europejskiej, co ma być zrealizowane dzięki odpowiedniemu zarządzaniu i nadzorowaniu siedlisk przyrodniczych oraz miejsc występowania gatunków zagrożonych w skali Europy. Poszczególne kraje członkowskie włączają w program tereny o łącznej wielkości proporcjonalnej do posiadanych przez nie zasobów cennych siedlisk i gatunków. Sieć obejmując dany obszar integruje ochronę gatunków i siedlisk ze zrównoważoną działalnością gospodarczą (Makomaska-Juchiewicz, 2007; Tworek, 2007). Jej celem nie jest zastąpienie funkcjonującego systemu ochrony przyrody, lecz uzupełnienie go i poprawa jego efektywności. Tereny chronione od wielu lat w poszczególnych krajach europejskich różnią się zarówno liczbą gatunków i siedlisk na nich występujących, jak i zajmowaną powierzchnią. Niestety często nie obejmują miejsc występowania gatunków zagrożonych 7 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 wyginięciem w skali Europy. Stąd konieczność dostosowania tych systemów, aby skuteczniej chroniły, nie tyle rodzime gatunki, czy siedliska, ale obszary o dużej wartości przyrodniczej z perspektywy Unii, czy nawet globu. Zakłada się współistnienie systemu krajowego wraz Naturą 2000. Tam, gdzie nowe obszary europejskiej sieci pokrywają się z parkami narodowymi czy innymi formami ochrony przyrody, te drugie uzyskają dodatkowy status obszaru naturowego, a obowiązujące na nich zasady ochrony zostaną uzupełnione o dodatkowe wymogi monitorowania i zarządzania (Makomaska-Juchiewicz, 2007). Wprowadzenie i realizacja założeń programu przez dostosowanie krajowego prawa i odpowiednie stosowanie go jest zadaniem każdego z państw członkowskich UE. Każdy kraj europejski jest zobowiązany do wyznaczenia na swoim terenie obszarów i ustalenia dla nich odpowiednich metod zarządzania. W Polsce nadzór nad poszczególnymi terenami został powierzony właściwemu regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska, a na obszarach morskich dyrektorowi urzędu morskiego. Zadania ochronne na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe ma realizować miejscowy nadleśniczy (Kotońska, 2007; Dz. U. 2008 nr 201, poz. 1237). Wdrażanie sieci Na sieć składają się obszary ważne dla ochrony dzikich ptaków tzw. obszary ptasie OSOP (pełna nazwa: obszary specjalnej ochrony ptaków) oraz obszary wyznaczane dla ochrony określonych typów siedlisk przyrodniczych i siedlisk istotnych dla ochrony wybranych gatunków roślin i zwierząt innych niż ptaki tzw. obszary siedliskowe SOOS (pełna nazwa: specjalne obszary ochrony siedlisk) oraz korytarze ekologiczne łączące te obszary. Lista gatunków i siedlisk wymagających ochrony jest otwarta i sukcesywnie uzupełniana wraz z włączaniem się we Wspólnotę i w sieć nowych krajów członkowskich (Makomaska-Juchiewicz, 2007). W Polsce wyznaczanie obszarów rozpoczęło się w 2000 roku. Opracowania wstępnej listy OSOP i SOOS podjęli się naukowcy i specjaliści z organizacji pozarządowych. Następnie przekazano ją do weryfikacji Wojewódzkim Konserwatorom Przyrody oraz Ministerstwu Środowiska. Znacznie okrojona, w kwietniu 2004 roku została przekazana Komisji Europejskiej. Zawierała wówczas 72 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS) obejmujące łącznie 10,3% powierzchni kraju (z czego 7,8% OSOP, a 3,7% SOOS, częściowo się pokrywające). Komisja uznała otrzymaną z Ministerstwa listę za niewystarczającą, tym bardziej, że w niedługim czasie dotarła do niej tak zwana Shadow list będąca pierwotną, ekspercką propozycją obszarów naturowych. Ta druga obejmowała 447 obszarów (w tym 141 OSOP i 336 SOOS) stanowiących 20,54 % powierzchni kraju. Inicjatorem przesłania tej listy władzom l 8
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II unijnym byli głównie eksperci z organizacji pozarządowych. W związku z zaistniałą sytuacją początkowej fazie wdrażania programu towarzyszyły niepotrzebne napięcia i konflikty. Komisja Europejska dała Polsce możliwość przedłużenia czasu na zamknięcie propozycji obszarów. W 2008 roku udało się doprowadzić do współpracy jednostek rządowych i pozarządowych, dzięki czemu prace nad ustaleniem ostatecznych granic terenów chronionych dobiegają końca. Ostatnie poprawki miały miejsce pod koniec bieżącego roku i wszystkie projektowane zmiany zostały wysłane do Komisji Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz, 2007; Tworek, 2007; http://natura2000.mos.gov.pl/). Wyznaczanie obszarów chronionych w programie okazało się procesem długotrwałym i konfliktowym nie tylko w Polsce. Również w krajach, które rozpoczęły prace nad siecią 10 lat temu dochodziło do tworzenia Shadow list. Wiązało się to głównie z odmiennymi interesami różnych grup oraz lobby zarówno zwolenników, jak i przeciwników rozwoju zrównoważonego (Cent i in., 2007). Odbiór społeczny programu Konflikty w fazie wdrażania sieci pojawiły się też pomiędzy ekspertami wyznaczającymi ją, a mieszkańcami i władzami samorządowymi gmin, na terenie których ustalano przebieg jej granic. Właściciele gruntów rolnych czy lasów obawiają się narzucenia przez władze nowych zasad gospodarowania na należących do nich terenach objętych programem. Podobne obawy posiadają pracownicy gospodarki wodnej, drogowcy, leśnicy, inwestorzy. Jednym z powodów takiego odbioru są przyjęte zasady wyznaczania obszarów naturowych uwzględniające przede wszystkim przesłanki przyrodnicze, niejednokrotnie bez konfrontacji z istniejącymi planami zagospodarowania przestrzennego. Tymczasem dyrektywy unijne przewidują, że cele ochronne i sposób ochrony obszaru powinny być dostosowane do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. W Polsce ani przed, ani w trakcie pierwszej fazy wyznaczania terenów, nie przeprowadzono wystarczającej ilości rozmów i konsultacji z mieszkańcami oraz samorządami. Ministerstwo Środowiska zebrało jedynie opinie lokalnych samorządów, które dotyczyły ewentualnych korekt granic obszarów. W wielu gminach doszło do protestów i konfliktów, których częstotliwość może wzrastać kiedy pojawią się opracowania planów ochrony, precyzujące zasady gospodarowania na poszczególnych obszarach. Doświadczenia krajów Europy Zachodniej również wskazują na opór społeczeństwa podczas wdrażania Natury 2000. Tam proces tworzenia sieci przebiegał stosunkowo wolno i mimo wstępnych założeń, nie udało się go zakończyć do końca 2000 roku. W Finlandii protest rolników zakończył się złożoną przez nich skargą do Trybunału Konstytucyjnego o naruszanie praw własności przez program (Sundseth, 2004). 9 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 Aby program mógł zacząć prawidłowo funkcjonować w Polsce, system i metody zarządzania zasobami przyrody muszą zostać zreformowane tak, aby uwzględnić opinię społeczną. Do tych zmian rząd polski powoli się przygotowuje. Wskazuje na to pilotażowy projekt konsultacji społecznych spotkania regionalne przeprowadzony w Małopolsce w roku 2008, opracowany z myślą o mieszkańcach gmin, na których terenie wyznaczono obszary naturowe. Miał on na celu zarówno informowanie o zasadach funkcjonowania europejskiej sieci, jak też umożliwienie zainteresowanym udziału w jej tworzeniu. Podczas spotkań próbowano rozwiać wątpliwości, związane z wprowadzaniem Natury 2000 dotyczące nowych zasad działalności gospodarczej na terenach chronionych czy korzyści jakie niesie ze sobą program. Po zakończeniu pilotażowego programu w Małopolsce działania informacyjno-konsultacyjne objęły pozostałe regiony kraju. Ograniczenia i korzyści Natury 2000 nie musi stanowić kolejnego utrudnienia czy ograniczenia dla mieszkańców terenów nią objętych. Narzuca ona pewne ograniczenia, ale też daje olbrzymie szanse na zrównoważony rozwój regionów i województw. Jedyny zakaz wprowadzony przez program dotyczy podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz miejsc występowania gatunków roślin i zwierząt mających znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej. Każda inwestycja, która mogłaby w istotny sposób wpłynąć na przedmiot ochrony, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Wszystkie działania neutralne dla siedlisk objętych programem, mogą być realizowane. W związku z tym ograniczenia, jakich można się spodziewać na pewno dotyczyć będą działań zmierzających do regulacji rzek, zabudowy brzegów jezior dla celów rekreacyjnych, melioracji obszarów podmokłych, usuwania zbutwiałego drewna z lasów na terenach szczególnie cennych przyrodniczo. Nie oznacza to jednak hamowania rozwoju miejscowości znajdującej się na obszarze naturowym, ale postawienie na to, aby odbywał się on w sposób zrównoważony (Makomaska-Juchiewicz, 2007). Obecność siedliska lub gatunku, stanowiącego wartość przyrodniczą na skalę Europy, gmina może wykorzystać w celach promocyjnych regionu lub miejscowości, rozwijania ekoturystyki, zwiększania popytu na kwatery agroturystyczne, usługi przewodnickie czy sprzedaż lokalnych produktów (pamiątek oraz produktów lokalnego rzemiosła i rolnictwa ekologicznego). Przykłady ożywienia gospodarczego regionów, wynikającego z ustanowienia nowych obszarów chronionych można zaobserwować w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej. W Walii wyznaczenie obszaru specjalnej ochrony ptaków ze względu na kanię rudą, dało początek realizacji projektu turystyki przyrodniczej. Opracowanie infrastruktury umożliwiającej obserwację tego rzadkiego gatunku ptaka (budowa punktów l 10
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II obserwacyjnych, wyznaczenie sieci szlaków dla turystów pieszych i rowerzystów, wprowadzenie ulg dla lokalnych rzemieślników) doprowadziły do zwiększenia ruchu turystycznego w tym regionie, podaży na lokalne produkty, a także powstania nowych miejsc pracy. Wszystko to wraz z promocją idei ochrony gatunków rzadkich i zagrożonych (http://www.natura2000.org.pl). Również w Polsce pojawia się zainteresowanie korzyściami płynącymi z obecności programu. Działalność niektórych firm skoncentrowała się na promocji przyrody i ich oferta pakietów usług ekoturystycznych dla turystów zarówno z Polski, jak i z zagranicy spotkała się z dużym odzewem. Niejednokrotnie tego typu aktywność rozpoczyna się od oprowadzania przyjezdnych, które może się z czasem przerodzić w organizację imprez turystycznych i edukacyjnych dla różnych grup wiekowych połączoną z wynajmem sprzętu turystycznego oraz atrakcjami typu: psie zaprzęgi, spływy tratwą, kajakami czy loty balonem. Oferta uruchamia całą sieć usługodawców, stwarza miejsca pracy dla: przewodników i przewoźników (najlepiej wyszkolonych lokalnych mieszkańców), właścicieli kwater agroturystycznych, wypożyczalni sprzętu turystycznego, jadłodajni, producentów pamiątek, rzemiosła lokalnego. Opis zakładania i rozwijania tego typu działalności można znaleźć na stronie internetowej http://www.natura2000.org.pl. Jej istnienie wiąże się mocno z obecnością obszaru naturowego. Program otworzył możliwość przystępowania do tzw. programów rolnośrodowiskowych rolnikom nastawionym na tradycyjne i przyjazne środowisku metody gospodarowania. Warunkami uczestnictwa w programie jest posiadanie gospodarstwa rolnego o powierzchni minimum 1 ha. O dotacje trzeba wnioskować co roku przez pięć lat zobowiązując się do spełnienia określonych w konkretnych pakietach wymogów, dotyczących m.in. rolniczego wykorzystania ścieków i osadów ściekowych, przechowywania i stosowania nawozów i środków ochrony roślin, odpowiedniego opóźnienia terminu pokosu. Projekt w Karpatach Poradnik, który Państwo czytacie, powstał w ramach projektu Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach PL1080 (w skrócie: w Karpatach). Jest on realizowany w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim, na terenie polskich Karpat. Rozpoczął się w kwietniu 2007 i będzie trwać do końca 2011 roku. Przez ten czas będą realizowane cele projektu: Włączenie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci dla zwiększenia skuteczności ochrony przyrody w Karpatach. 11 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 Opracowanie strategii zarządzania obszarami oraz przeprowadzenie pilotażowych działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Utworzenie systemu przepływu informacji o obszarach. Rozpowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat. Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów pomiędzy rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Na terenie polskich Karpat wyznaczono ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Wdrażanie sieci Natura 2000 także w tej części kraju spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. z tego powodu w ramach projektu ma miejsce, wspólne z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi, gromadzenie informacji istotnych dla planowania przestrzennego na obszarach sieci oraz na ich podstawie dla każdego z obszarów uzgadnianie strategii zarządzania. Pełna strategia zawierać będzie między innymi: dane dotyczące zasobów przyrodniczych, kulturowych oraz uwarunkowań socjoekonomicznych; wskazania, w jaki sposób prowadzić niezbędne działania ochronne; studium konfliktów i propozycje ich rozwiązania. Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów, będą służyć pomocą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. W ramach projektu powstanie system informacyjny dotyczący siedlisk przyrodniczych i gatunków, które chronimy w sieci, udostępniony przez stronę internetową. Kolejnym zadaniem Natury 2000 w Karpatach jest wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony siedlisk szczególnie cennych przyrodniczo, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace zapobiegawcze, aby zniwelować szkody wywoływane przez chronione gatunki drapieżników. Aby ochrona była efektywna, kluczowe są akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a również wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Samo obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów nie wystarcza, o wiele lepsze skutki mają przemyślane i właściwie zaplanowane działania, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. W ramach projektu zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Scenariusze, które odnajdą Państwo w niniejszym poradniku, są częścią strategii edukacyjnej mającej na celu rozpowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat. Oprócz nich zaplanowane są także wystawy, konkursy oraz publikacje dotyczące bogactwa przyrodniczego poszczególnych regionów. l 12
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Jest on współfinansowany przez: Wojewodę Małopolskiego i Wojewodę Podkarpackiego. Część edukacyjną koordynuje Zespół Biologii Konserwatorskiej i Edukacji Środowiskowej. Zapraszamy na stronę projektu: www.iop.krakow.pl/karpaty Literatura 1. Cent J., Kobierska H., Grodzińska-Jurczak M., 2007. Rola organizacji pozarządowych (NGO) w realizacji programu w Polsce. Człowiek i Środowisko 32 (3-4): 37-56. 2. Chylarecki P., Engel J., Kindler J., Nieznański P., Okruszko T., Rutkowski M., Wiśniewska M., 2005. Zasady gospodarowania na obszarach w dolinach rzek, WWF/ GWP, Warszawa. 3. Kamieniecka J., Wójcik B., Sienkiewicz B., Haładyj A., 2007. w edukacji szkolnej. Poradnik dla nauczycieli. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa. 4. Kotońska B., 2007. System ochrony przyrody w Polsce. W: Integralna Ochrona Przyrody, Grzegorczyk M. (red.) Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 5. Makomaska-Juchiewicz M., 2007. Sieć obszarów w Polsce, W: Integralna Ochrona Przyrody, Grzegorczyk M. (red.) Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 6. Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S., 2003. Ekologiczna Sieć. Problem czy szansa. Kraków, IOP PAN. 7. Sundseth K. 2004. Life-Nature-Communicating with Stakeholders and the generic public. Best practice examples for. Life-Focus. Luxembourg. 8. Tworek S., 2007. Międzynarodowe inicjatywy ekologiczne w ochronie przyrody: konwencje, dyrektywy,. W: Integralna Ochrona Przyrody, Grzegorczyk M. (red.) Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Strony internetowe: http://natura2000.mos.gov.pl/ http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000 http://www.natura2000.org.pl/ 13 l
Część Edukacyjna W tej części znajdą Państwo zestaw scenariuszy lekcji w interesujący i praktyczny sposób ukazujących potrzebę ochrony zasobów środowiska. Mogą być one realizowane podczas godzin lekcyjnych, pozalekcyjnych oraz wycieczek szkolnych przez nauczycieli przyrody, biologii lub geografii. Oprócz dostarczenia podstawowych wiadomości przyrodniczych, opisaliśmy działania mające negatywny wpływ na środowisko i rozwiązania do nich alternatywne. Zadaniem scenariuszy jest zaznajomienie młodzieży z wartościami przyrodniczymi ich rodzimych regionów, które ze względu na swoje walory zostały uznane za cenne na skalę europejską i w konsekwencji włączone do sieci obszarów chronionych. Tematyką przewodnią poszczególnych konspektów są: 1. Gatunki i ich siedliska 2. Rzeki, potoki, strumienie 3. Lasy 4. Tereny podmokłe i torfowiska 5. Łąki i tereny rolne. Ponieważ każdy ze scenariuszy został opatrzony propozycją przedmiotu, w ramach którego może być realizowany, tematu lekcji oraz celami edukacyjnymi, zadaniami szkoły i treściami nauczania pochodzącymi z podstaw programowych kształcenia ogólnego, można go łatwo przystosować do przyjętego w szkole programu nauczania. Przydatność treści dla danego etapu i poziomu nauczania najprościej ocenić po zapoznaniu się z rozdziałem Niezbędne pojęcia i wiadomości, zawierającym proponowane definicje i treści do przekazania uczniom podczas zajęć. Ze względu na opracowywanie niniejszego zestawu scenariuszy w okresie ostatecznego formułowania zasad reformy podstaw programowych kształcenia ogólnego, które obowiązują od września 2009 roku, zdecydowaliśmy się na zamieszczenie zagadnień programowych zarówno tych obowiązujących przed, jak i po reformie. Każdy z konspektów podejmuje tematykę ścieżki przedmiotowej Edukacja Ekologiczna. Na końcu Poradnika znajdą Państwo zestaw zdjęć, przydatnych do realizacji poszczególnych scenariuszy, a tematyczna gra planszowa służyć ma realizacji ostatniego konspektu. Naszą intencją podczas przygotowywania niniejszych materiałów była chęć pomocy w przybliżaniu uczniom mechanizmów i zależności występujących w przyrodzie oraz w wyjaśnianiu, jakie mogą być konsekwencje zmian zainicjowanych l 14
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II przez człowieka w środowisku naturalnym. Równocześnie mamy nadzieję, że lekcje przygotowane na podstawie scenariuszy powinny pokazać uczniom sposoby korzystania z zasobów środowiska w sposób zrównoważony taki, jaki zakłada. Życzymy Państwu owocnej pracy!
1. Gatunki i ich siedliska Scenariusz zajęć Temat: Skarby potoków górskich Cele poznawcze: Uczeń zna i rozumie pojęcia: ekologia, ekosystem, biotop, biocenoza, siedlisko, różnorodność biologiczna. Cele kształcące: Uczeń pogłębia umiejętność pracy w grupie, myślenia dedukcyjnego, przewidywania. Cele wychowawcze: Uczeń dostrzega powiązanie pomiędzy działaniem człowieka a funkcjonowaniem ekosystemu, nabywa świadomości, że nie wszystkie zmiany zainicjowane przez człowieka w przyrodzie są odwracalne. Metody dydaktyczne: konkurs, pogadanka. Formy pracy: praca w grupach, praca ze zdjęciami (załącznik nr 1 kolorowa wkładka umieszczona na końcu poradnika). Środki dydaktyczne: kilka par nożyczek, dwa rulony niebieskiej bibuły, plansze gatunków roślin i zwierząt z opisanym siedliskiem ich występowania (załącznik nr 1). Każda taka plansza zawiera:»» po jednej stronie zdjęcie gatunku, np. bociana czarnego»» po drugiej stronie opis siedliska jego występowania, np.: rozległe, stare, podmokłe drzewostany w pobliżu wód i bagien. Przygotowanie: Łączymy ławki tak, aby utworzyły 3 duże stoły. Przebieg lekcji: Wstęp: Dzielimy uczniów na 2 grupy: (I) grupę potoku górskiego i (II) grupę stawu. Każda grupa ustawia się wokół jednego ze stołów (trzeci najlepiej środkowy pozostawiamy na razie pusty). Pierwszym zadaniem dla grupy i będzie wycięcie z bibuły kształtu górskiego potoku, a dla grupy II kształtu stawu, a następnie umieszczenie ich na stołach. W trakcie, gdy obie grupy wycinają zadane kształty, na stole środkowym rozkładamy ilustracje gatunków roślin i zwierząt, tak aby opisy ich występowania znajdywały się po stronie zdjęcia odwróconej do stołu. Lekcja właściwa: Prosimy uczniów o zdefiniowanie lub sami definiujemy kolejne pojęcia: ekologia, biocenoza, biotop, ekosystem, siedlisko, różnorodność l 16
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II biologiczna. Podpieramy się przy tym przykładami stawu i potoku górskiego. Definiowanie pojęć możemy zorganizować w formie konkursu: kto pierwszy podniesie rękę i prawidłowo poda odpowiedź, ten ma prawo do wybrania sobie zdjęcia i sprawdzenia, czy dany gatunek rośliny/zwierzęcia występuje w prezentowanym przez niego siedlisku. Jeśli wybierze taki, który żyje w innym siedlisku, odkłada je i wybiera jeszcze raz itd. Ostatecznie właściwe zdjęcie powinno zostać umieszczone na planszy danej grupy. Kiedy wszystkie pojęcia zostaną zdefiniowane, ogłaszamy konkurs: która grupa wśród porozkładanych zdjęć gatunków szybciej znajdzie te żyjące w biotopie, który reprezentuje. Kiedy stół z obrazkami pozostaje pusty, zadajemy pytanie: Jak myślicie, co się stanie, kiedy na tym potoku górskim wybudujemy zaporę? Równocześnie stawiamy 2 krzesła na przeciwnych końcach potoku. Opisujemy mechanizm zmian na cieku wodnym, wywołanych pojawieniem się zapory i próbujemy naprowadzić uczniów na sformułowanie wniosku: na skutek zmiany biotopu zaniknie biocenoza, a w konsekwencji cały ekosystem ulegnie przeobrażeniu. Uczniów, z grupy, która wygrała konkurs prosimy, aby zademonstrowali jakie gatunki z wcześniej tam występujących, nie znajdą już dla siebie siedliska na terenie zmienionym przez zaporę. Jeśli uczniowie odpowiedzą, że gatunki będą szukać innego miejsca o charakterze potoku górskiego, dopytujemy ich w jaki sposób będą go szukać ptaki, ssaki, owady, rośliny, ryby, płazy i gady. Pytamy też, co się stanie, jeśli w pobliżu nie będzie wystarczająco pojemnego środowiska. Podsumowanie: Na koniec zajęć zadajemy pytania sprawdzające: Co się dzieje z biotopem? Co się dzieje z biocenozą? Co się dzieje z ekosystemem? Co się stało z różnorodnością biologiczną? Żeby biotop i biocenoza, a co za tym idzie, różnorodność biologiczna mogły być zachowane trzeba chronić całe ekosystemy. Takie podejście do ochrony przyrody jest zawarte w programie, gdzie podstawą jest zachowanie obszarów ochrony w niezmienionym stanie. Tłumaczymy uczniom, że wiadomości, które zdobyli podczas tej lekcji, umożliwią im zrozumienie, dlaczego na potokach górskich objętych programem powinno się szukać rozwiązań przeciwpowodziowych bardziej przyjaznych przyrodzie niż budowa zapór. Spis 24 zdjęć z załącznika nr 1, ich autorów oraz opisów siedlisk występowania gatunków roślin i zwierząt: 17 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 MINOGI Minóg strumieniowy żyje w małych górskich i podgórskich strumieniach, w dorzeczach rzek wpadających do mórz, wędruje w górę rzek i strumieni na tarło. Gatunek którego ochrona wymaga wyznaczenia obszaru. Autor: J. Jeleński RYBY Głowacz białopłetwy zamieszkuje rwące potoki z czystą, dobrze natlenioną wodą, rzeki i jeziora z kamiennym lub żwirowo-kamiennym dnem (gdzie składa ikrę) oraz słonawe wody w ujściach dużych rzek. Gatunek którego ochrona wymaga wyznaczenia obszaru. Autor: P. Sobieszczyk Brzanka żyje w górnych biegach rzek o podłożu kamienistym i żwirowym. Autor: P. Sobieszczyk Okoń europejski żyje w zbiornikach słodkowodnych oraz przybrzeżnych wodach Bałtyku. Źródło: http://www.akwa-mania.mud.pl Płoć występuje we wszystkich wodach słodkich w Polsce (w rzekach i w jeziorach, z wyjątkiem górskich). Źródło: http://www.akwa-mania.mud.pl Jazgarz występuje głównie w wodach stojących (jeziorach, zbiornikach zaporowych, starorzeczach) nawet zanieczyszczonych, ale też w dużych rzekach oraz w wodach przybrzeżnych Bałtyku. Źródło: http://www.akwa-mania.mud.pl ROŚLINY Wierzba siwa porasta brzegi górskich potoków w Karpatach, występuje w rzadkich w Europie kamieńcach i żwirowiskach nadrzecznych objętych programem. Można ją spotkać także w rzadkich w Polsce i w Europie lasach łęgowych. Autor: J. Perzanowska Września pobrzeżna rośnie na brzegach potoków górskich i strumieni, głównie w Karpatach. Występuje także w rzadkich w Europie kamieniskach nadrzecznych objętych programem. Autor: J. Perzanowska Tojad morawski porasta zbiorowiska ziołoroślowe, obszary źródliskowe, wzdłuż potoków górskich (Beskid Żywiecki i Śląski). Gatunek bardzo rzadki w Europie, wymagający ochrony w formie wyznaczenia obszaru. Autor: J. Mitka Tocja karpacka obecna w zbiorowiskach ziołoroślowych, olszynkach nadpotokowych i bagiennych. Gatunek bardzo rzadki w Europie, wymagający ochrony w formie wyznaczenia obszaru. Autor: J. Korzeniak l 18
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II Pałka wąskolistna rośnie w szuwarach jezior i stawów, niewielkich bagienkach oraz na glebach ubogich w składniki odżywcze. Autor: T. Nowak; Źródło: http://www.biol.uni.wroc.pl/obuwr/archiwum/ Rzęsa drobna występuje przeważnie w jeziorach, silnie eutroficznych (zarastających, wypłyconych, wzbogaconych w fosforany), w miejscach zacisznych, wśród roślinności przybrzeżnej. Autor: M. Banach Moczarka kanadyjska porasta wody stojące, z wyjątkiem wód słonych i skrajnie ubogich w substancje organiczne. Autor: Ch. Fischer Rogatek sztywny występuje w eutroficznych (zarastających, wypłyconych, wzbogaconych w fosforany) wodach stojących i wolno płynących. Autor: B. Haynold OWADY Łątka ozdobna można ją spotkać w drobnych, wolnopłynących ciekach naturalnych i antropogenicznych (rowy melioracyjne, strumyki i strumienie) na obszarach łąkowych, niskotorfowiskowych i źródliskowych. Gatunek bardzo rzadki w Europie, wymagający ochrony w formie wyznaczenia obszaru. Autor: W. Michalczuk Krasopani Hera żyje w zaroślach na stokach górskich, w dolinach strumieni, skalistych wąwozach. Gatunek bardzo rzadki w Europie, wymagający ochrony w formie wyznaczenia obszaru. Autor: B. Kozik Krętak występuje w wodach stojących, larwy składa na dnie zbiornika. Autor: A. Prażmowski Ochotka piórkowa zamieszkuje wszystkie rodzaje wód słodkowodnych. Zwykle zasiedla strefę denną w zbiornikach nawet silnie zanieczyszczonych, jak i w beczce z deszczówką, budując tam domki z mułu. Autor: D. Bajak PTAKI Zimorodek zamieszkuje zadrzewione brzegi czystych rzek, strumieni, jezior i stawów rybnych obfitujących w niewielkich rozmiarów ryby. Do budowy gniazda wymaga urwistych brzegów o podłożu piaskowym lub piaskowo-gliniastym. Zdecydowana większość stanowisk lęgowych zlokalizowana jest na brzegach zalesionych. Miejsca jego występowania są objęte programem, aby jego populacje mogły przetrwać w Europie. Autor: S. Tworek Bocian czarny występuje w rozległych, starych, podmokłych drzewostanach w pobliżu wód i bagien, unika otwartych przestrzeni. Miejsca jego występowania 19 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 są objęte programem, aby jego populacje mogły przetrwać w Europie. Autor: S. Tworek Żuraw można go spotkać na podmokłych, bagiennych terenach (turzycowiska, doliny rzek) z zadrzewieniami i niedostępnymi lasami, śródleśnych bagnach, torfowiskach, w olsach i łęgach. Autor: J. Grzesiak Kormoran zamieszkuje płytkie, zarówno słodkie, jak i słone zbiorniki wodne obfitujące w ryby. Autor: H. Kamecki Łyska żyje w słodkich lub słonawych zbiornikach zarośniętych trzciną lub sitowiem z oczkami czystej wody. Autor: S. Tworek Łabędź niemy zamieszkuje zbiorniki wodne z dużą ilością trzcin. W zimie również na wybrzeżu mórz. Autor: E. Bobeł Niezbędne pojęcia i wiadomości: Ekologia (gr. oikos dom, miejsce życia ) nauka o współzależnościach pomiędzy organizmami lub grupami organizmów a ich środowiskiem. Biocenoza wszystkie żywe organizmy (rośliny, zwierzęta, grzyby, mikroorganizmy) powiązane ze sobą zależnościami pokarmowymi (łańcuchem pokarmowym) występujące w danych warunkach środowiskowych. Biotop zespół nieożywionych (abiotycznych) warunków życia (np. klimat, typ gleby, rzeźba terenu, rodzaj wód, skład osadów dennych itp.) wpływający bezpośrednio na żyjące w nim organizmy. Ekosystem biocenoza i biotop współwystępujące na danej przestrzeni, pomiędzy którymi wymieniana jest materia. Rośliny, zwierzęta, grzyby i mikroorganizmy oraz fragment nieożywionego środowiska, na którym występują. Siedlisko naturalny lub półnaturalny obszar lądowy lub wodny wyróżniony na podstawie cech geograficznych biotopu oraz organizmów żywych występujących w danym biotopie. Różnorodność biologiczna (biotyczna), bioróżnorodność rozmaitość form życia, zmienność genów, gatunków, populacji, ekosystemów. Zapora rodzaj budowli piętrzącej wodę rzeki, za pomocą której uzyskiwana jest możliwość regulacji jej poziomu. Po jej utworzeniu następuje zatopienie części doliny rzecznej i powstaje zbiornik. Stawia się ją, aby: (1) zaopatrzyć w wodę okoliczne tereny, (2) chronić dolinę poniżej zapory przed powodzią, (3) zbudować elektrownię wodną. Negatywny wpływ budowy zapór na przyrodę jest znaczący l 20
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II następuje zmiana ekosystemu, co skutkuje spadkiem różnorodności biologicznej. Wiele roślin ginie, a zwierzęta są zmuszone do poszukiwania nowego biotopu np. ptaki gniazdujące w urwistych brzegach rzek. Dla ryb i minogów stopnie wodne są przeszkodą nie do pokonania. Mimo, że w zaporach tworzone są urządzenia mające umożliwiać migrację, zwane przepławkami, straty w populacjach ryb czy minogów, płynących w górę rzeki w celu odbycia tarła, są znaczne. Turbiny hydroelektrowni, której budowa często towarzyszy zaporze, kaleczą nawet śmiertelnie ryby migrujące w dół cieku. Inną konsekwencją jest przesuszanie się doliny poniżej zbiornika na skutek obniżenia poziomu wód gruntowych, czego konsekwencją jest zanikanie zbiorowisk roślinnych, które potrzebują regularnego zalewania, jak np. lasy łęgowe. Kiedy zbiornik zamula się osadami, przy braku naturalnych procesów samooczyszania, może dojść do masowych pojawów toksycznych sinic, które ograniczają dopływ światła do dolnych partii jeziora, uniemożliwiając tym samym proces fotosyntezy i zatruwając zarówno rośliny, jak i ryby żyjące w zbiorniku. Skuteczna ochrona przeciwpowodziowa może być zapewniona z uniknięciem budowy zapory np. za pomocą konstrukcji suchego zbiornika bocznego, polderów zalewowych, czy kanałów ulgi. W wielu miejscach na świecie, m.in. W Wielkiej Brytanii, prowadzi się projekty rewitalizacji i renaturyzacji rzek, co jest dowodem na to, że najlepszym rozwiązaniem jest uszanowanie naturalnych procesów takich, jak okresowe występowanie rzeki z brzegów. Wówczas doliny rzeczne w obrębie terasy zalewowej mogą służyć jako parki, boiska, ogrody, pastwiska. Literatura: Informacje na temat rozwiązań gospodarki wodnej: 1. Wawręty R. I Żelaziński J., 2007, Środowiskowe skutki przedsięwzięć hydrotechnicznych współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. TNZ, Oświęcim-Kraków. 2. Przyjazne naturze kształtowanie rzek i potoków praktyczny podręcznik, 2006. Polska Zielona Sieć, Wrocław-Kraków. Informacje na temat pojęć związanych z ochroną przyrody: 1. Maciejowski M. (red), 1995. Leksykon Ochrony Środowiska, Ecobaltic Foundation, Gdańsk. 2. Makomaska-Juchiewicz M., 2007. Sieć obszarów w Polsce, W: Integralna Ochrona Przyrody, Grzegorczyk M. (red.) Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 21 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 3. Simonides E., 2008. Ochrona przyrody, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Informacje na temat gatunków: 1. http://www.iop.krakow.pl/karpaty 2. 3. Čihař, J., 1996, Przewodnik. Ryby słodkowodne. Multico, Warszawa Winnicki T., Zemanek B., 2003, Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne. Realizowane zagadnienia z Podstawy Programowej Kształcenia Ogólnego Szkoła podstawowa IV VI / Przyroda Nowa podstawa programowa (Dz. U. 2009 nr 4 poz. 17) Cele kształcenia:»» Uczeń stawia pytania dotyczące zjawisk zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawaniu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: dlaczego?, jak jest?, co się stanie, gdy? ;»» Uczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i procesów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności między zjawiskami. Treści nauczania: Zakres: Najbliższa okolica. Uczeń:»» obserwuje i nazywa typowe rośliny i zwierzęta żyjące w jeziorze lub rzece, opisuje przystosowania ich budowy zewnętrznej i czynności życiowych do środowiska życia. Zakres: Człowiek a środowisko. Uczeń:»» proponuje działania sprzyjające środowisku przyrodniczemu;»» podaje przykłady miejsc w najbliższym otoczeniu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka. Zakres: Krajobrazy Polski i Europy. Uczeń:»» wymienia przykłady gatunków objętych ochroną występujące w najbliższej okolicy. Stara podstawa programowa (Dz. U. 2007 nr 157 poz.1100) Cele edukacyjne:»» Zainteresowanie światem, jego różnorodnością, bogactwem i pięknem. l 22
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II»» Rozumienie zależności istniejących w środowisku przyrodniczym. Zadania szkoły:»» Przekazywanie wiedzy na temat budowy i złożoności świata ożywionego i nieożywionego oraz warunków życia.»» Pobudzanie wrażliwości uczniów na piękno świata i wartość życia.»» Kształtowanie postawy szacunku do zwierząt i przyrody oraz odpowiedzialności za ich stan. Treści nauczania:»» Złożoność świata żywego, znaczenie różnych sposobów jego porządkowania.»» Przykłady różnorodności roślin, grzybów i zwierząt oraz środowisk ich życia.»» Wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze. Osiągnięcia:»» Całościowe postrzeganie rzeczywistości przyrodniczej.»» Gromadzenie i integrowanie wiedzy koniecznej do opisywania zjawisk przyrody.»» Dostrzeganie walorów przyrodniczych najbliższego regionu, znajomość prawnie chronionych obiektów i obszarów przyrodniczych.»» Dostrzeganie wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze. Gimnazjum / Biologia Nowa podstawa programowa (Dz. U. 2009 nr 4 poz. 17) Cele kształcenia wymagania ogólne Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń:»» opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy;»» przedstawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń:»» wykorzystuje różnorodne źródła i metody pozyskiwania informacji;»» odczytuje, analizuje, interpretuje i przetwarza informacje tekstowe, graficzne;»» rozumie i interpretuje pojęcia biologiczne, zna podstawową terminologię biologiczną. Rozumowanie i argumentacja. Uczeń:»» interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami;»» formułuje wnioski; 23 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000»» formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami biologicznymi. Treści nauczania: Zakres: Systematyka zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń:»» identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela owadów, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków na podstawie obecności tych cech;»» porównuje cechy morfologiczne, środowisko i tryb życia jednej z wymienionych grup, w szczególności porównuje grupy kręgowców pod kątem pokrycia ciała, narządów wymiany gazowej, ciepłoty ciała, rozmnażania i rozwoju. Zakres: Ekologia. Uczeń:»» wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu; wykazuje, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami;»» wskazuje, na przykładzie dowolnie wybranego gatunku, zasoby, o które konkurują jego przedstawiciele między sobą i z innymi gatunkami, przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej. Stara podstawa programowa (Dz. U. 2007 nr 157 poz.1100) Cele edukacyjne:»» Poznawanie różnorodności świata żywego i środowisk życia organizmów. Zadania szkoły:»» Ukazywanie różnorodności i złożoności świata żywego. Treści nauczania:»» Krążenie materii i przepływ energii w różnych układach przyrodniczych.»» Działania człowieka w środowisku przyrodniczym i ich konsekwencje. Osiągnięcia:»» Interpretowanie zależności między środowiskiem życia organizmu a jego budową i funkcjonowaniem.»» Analizowanie struktury i funkcjonowania wybranych ekosystemów.»» Ocenianie zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym w wyniku oddziaływania człowieka i ich wpływu na jakość życia i umiejętność odnajdywania środków zaradczych. l 24
2. Rzeki, potoki, strumienie Scenariusz zajęć Gimnazjum biologia Temat: Jeśli rzeka nie zostanie uregulowana, to prędkość fali Cele poznawcze: Uczeń formułuje hipotezy, problemy badawcze, wyciąga wnioski. Cele kształcące: Uczeń zdobywa umiejętność myślenia hipotetycznego, przewidywania, planowania. Cele wychowawcze: Uczeń podziwia świat przyrody, stara się rozumieć rządzące nim mechanizmy. Wie, że pewne procesy polegające na daleko idącej ingerencji człowieka w przyrodę są prawie nieodwracalne. Gimnazjum geografia Temat: Życie górskich rzek. Cele poznawcze: Uczeń zna pojęcia erozji i akumulacji rzecznej, opisuje powstawanie meandrów i starorzeczy. Uczeń definiuje terasę zalewową, wezbranie i niżówkę oraz przyczyny powstawania dwóch ostatnich. Uczeń zna przykłady metod ochrony przeciwpowodziowej, wie jakie są skutki regulacji rzek i potrafi zaplanować zagospodarowanie terenu nadrzecznego w zależności od odległości obszaru od koryta rzeki. Cel kształcący: Uczeń rozwija myślenie przyczynowo-skutkowe oraz umiejętności przewidywania. Cele wychowawcze: Uczeń dostrzega potrzebę rozwoju zrównoważonego, nabiera szacunku do praw przyrody oraz widzi potrzebę mądrego gospodarowania nią. Szkoła podstawowa przyroda Temat: Zamieszkali w rzecznej dolinie i żyli długo i szczęśliwie, aż do pierwszego wezbrania Cele poznawcze: Uczeń odróżnia krajobraz naturalny od przekształconego przez człowieka na przykładzie dolin rzecznych, zna przyczyny i konsekwencje wpływu gospodarki ludzkiej na środowisko naturalne. Cele kształcące: Uczeń doskonali umiejętność porównania i wyciągania wniosków z obserwacji. Cele wychowawcze: Uczeń dostrzega zależność między środowiskiem a życiem ludzi. Ma świadomość, w jaki sposób działania lokalne mogą mieć skutki globalne. 25 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 Metody dydaktyczne: eksperyment, obserwacja, wspólne wyciąganie wniosków. Formy dydaktyczne: dyskusja, praca indywidualna. Środki dydaktyczne:»» żwir (drobny, np. akwariowy, o średnicy ziaren nie więcej niż 0,5 cm);»» podłużna, stara foremka do ciasta (o dłuższym boku mającym około 40 cm lub więcej);»» gaza (dwa wycięte fragmenty: (1) jeden większy niż wewnętrzna powierzchnia foremki o wymiarach około 50 cm x 30 cm, (2) a drugi o powierzchni ponad dwa razy większej od najmniejszej ściany foremki (o wymiarach np. 30 cm x 15 cm) złożony na pół;»» dostęp do wody bieżącej;»» zakrętka od plastikowej butelki po napoju;»» stoper;»» gumka recepturka do przymocowania mniejszego fragmentu gazy;»» cienki drut (około 0,5 m) do przytwierdzenia foremki do kurka;»» marker do zaznaczenia punktu start na foremce;»» tablica, kreda lub pisak do tablicy, magnesy;»» wycięte z papieru figury wielkości 5cm x 5cm (kilka w kształcie domków z napisami M2, M4, kilka z literą P jak przemysł, jeden z czerwonym krzyżykiem, zielone prostokąty jedne z białym paskiem wyglądające jak małe boiska, inne z białymi punktami, będącymi symbolem pasących się na nich owiec, jeszcze inne całe zielone). Przygotowanie: Dobrze jest przygotować zestaw doświadczalny i przetestować go przed lekcją. W foremce rozginamy jeden, krótszy bok, tak, żeby z jednej strony była otwarta. W ten sposób otrzymujemy model koryta rzecznego. Następnie, za pomocą gumki recepturki na otwartym końcu foremki mocujemy mniejszą, złożoną na pół gazę. Robimy to w taki sposób, aby stworzyć pewnego rodzaju sito, które zapewni utrzymanie zakrywającego żwir poziomu rzeki (zdj. 1). Wykładamy całą foremkę większym kawałkiem gazy, aby jej fragmenty wystawały poza brzegi foremki i wysypujemy cienką warstwą żwiru pokrywając nim całe dno modelu koryta rzecznego (zdj. 2). Lekko pochylone (kąt nachylenia niewielki około 10-20 ) (zdj. 3) koryto montujemy nad zlewem podwieszając za pomocą drutu jeden jego koniec pod kranem z bieżącą wodą, a drugi opierając na zlewie (można też dla zachowania większej równowagi konstrukcji pod oba brzegi foremki podłożyć jakieś naczynia, najlepiej niższe i wyższe) (zdj. 4). Uwaga!!! Przed rozpoczęciem całości doświadczenia, koniecznie przetestujmy model wykonując pierwszą część doświadczenia opisanego poniżej. l 26
Scenariusze zajęć dla klas IV-VI Część II zdj. 1 zdj. 2 zdj. 3 zdj. 4 Przebieg zajęć: Wprowadzenie: Prosimy uczniów o narysowanie schematu doliny rzecznej z zaznaczeniem koryta rzecznego, nurtu rzeki, równiny nadrzecznej, terasy zalewowej i nadzalewowej, meandru i starorzecza. W tym czasie szkicujemy dwie spłaszczone oddalone od siebie litery U na tablicy (które posłużą nam za schematyczny przekrój doliny). Oglądamy rysunki uczniów i prosimy osobę, która we właściwy sposób narysowała dany element o dorysowanie go na szkicu na tablicy. W zależności od treści programowych, które chcemy zrealizować oraz etapu kształcenia opowiadamy uczniom o procesach erozji, akumulacji, tworzeniu się meandrów i starorzeczy lub o krajobrazie naturalnym i przekształconym przez człowieka. Następnie nadmieniamy, że zazwyczaj na skutek rozrostu miast i wsi równiny nadrzeczne były zabudowywane przez domy mieszkalne, hale przemysłowe, fabryki czy szpitale. Zabudowania umieszczone na terasie zalewowej są narażone na ryzyko powodzi. Aby jej zapobiec, w Polsce od początku XX wieku stosowano na dużą skalę metody regulacji rzek zmieniające warunki przepływu w korycie i na terasie zalewowej. Szczególnie intensywnie objęto nimi rzeki karpackie (Bojarski, 2005). 27 l
Poradnik Jak uczyć w szkole o Naturze 2000 Opowiadamy, na czym polegały stare, tradycyjne metody ochrony przeciwpowodziowej i o ich konsekwencjach. Dla pełniejszego zobrazowania jednej z nich (żłoby betonowe) wykonujemy z uczniami doświadczenie. Doświadczenie: Część I Prosimy jednego ucznia, aby po usłyszeniu słowa START włączył stoper, a wyłączył go po haśle STOP. Odkręcamy wodę i pozwalamy jej płynąć tak, aby jej poziom podniósł się ponad żwir. Następnie, na jej powierzchni w miejscu, gdzie płynie swobodnie (gdzie zakrętka nie osiądzie na mieliźnie żwiru), umieszczamy zakrętkę. Najlepiej przetestować, od którego odcinka naszej rzeki zakrętka faktycznie będzie swobodnie płynęła. Miejsce to punkt startu można zaznaczyć np. markerem na zewnętrznej części foremki. W momencie kiedy mówimy start umieszczamy zakrętkę na płynącej wodzie. Prosimy uczniów, aby obserwowali zachowanie się nurtu rzeki, czyli śledzili jak zakrętka płynie. Słowo Stop wypowiadamy w chwili, gdy zakrętka dotknie gazy na drugim końcu foremki (zdj.5). Na tablicy zapisujemy czas, w jakim zakrętka pokonała drogę. Ćwiczenie powtarzamy kilkakrotnie, za każdym razem zapisując czas. Wyliczamy średnią prędkość, z jaką zakrętka pokonuje odcinek rzeki, której koryto jest pokryte żwirem. zdj. 5 zdj. 6 Część II Jeśli scenariusz wykorzystujemy do przeprowadzenia lekcji na temat hipotez i wniosków, w tym momencie wraz z uczniami formułujemy hipotezę dotyczącą prędkości płynięcia zakrętki w rzece o zmniejszonym stopniu szorstkości koryta. z foremki ściągamy większą gazę wraz z umieszczonym na niej żwirem (zdj. 6) objaśniając, że teraz sprawdzimy, jak zachowuje się nurt rzeki w sytuacji obudowy l 28