Zachowania żywieniowe grupy osób starszych zamieszkałych w Polsce i Niemczech

Probl Gacek Hig M. Epidemiol Zachowania 2008, żywieniowe 89(3): 401-406 grupy osób starszych zamieszkałych w Polsce i Niemczech 401 Zachowania żywieniowe grupy osób starszych zamieszkałych w Polsce i Niemczech Eating behavior of the elderly in Poland and Germany MARIA GACEK Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Cel pracy. Analiza porównawcza wybranych zachowań żywieniowych starszych kobiet i mężczyzn zamieszkujących w Polsce i Niemczech. Materiał. Badaniami objęto grupę 136 osób (68 kobiet i 68 mężczyzn) w wieku 60-86 lat pochodzących z Krakowa oraz 82 osoby (44 kobiety i 38 mężczyzn) w wieku 66-80 lat mieszkające w Haffkrug na północy Niemiec. Wyniki. Z rozkładu danych wynika, iż prawie cała grupa niemieckich respondentów odżywiała się regularnie, spożywając 3 posiłki dziennie. W grupie polskiej zdecydowaną regularność spożywania posiłków deklarowało mniej niż połowa kobiet i zaledwie 17,6% mężczyzn. Kontrolę wartości energetycznej spożywanych posiłków deklarowała ponad połowa osób starszych z Niemiec i około 1/4 z Polski. Prawie połowa badanych Polaków do smarowania pieczywa wybierało masło, podczas gdy około 80% Niemców w tym ceku używało margaryny. Zdecydowana większość badanych z Niemiec (około 80%) do smażenia potraw używało oliwy z oliwek; w Polsce takiego wyboru dokonywało ponad 1/3 respondentów. Zarazem zdecydowane ograniczanie cholesterolu w diecie deklarowało ponad 90% grupy niemieckich i ponad 1/3 polskich seniorów. Prawie 55% kobiet i 37% mężczyzn z Niemiec nie spożywało warzyw w stanie surowym, podczas gdy w Polsce około 55% kobiet i blisko 36% mężczyzn uwzględniało je kilka razy w tygodniu. Rozkład danych w zakresie częstości konsumpcji ryb wskazuje dużą zgodność wśród polskich i niemieckich ankietowanych. Wnioski. Zachowania żywieniowe osób starszych cechują się obecnością błędów żywieniowych. Wyższy poziom troski o zdrowie, wyrażający się większa frekwencją racjonalnych zachowań żywieniowych, charakteryzuje grupę niemieckich osób starszych. O różnicowaniu się zachowań żywieniowych wśród osób starszych stanowi również płeć badanych. Aim. Analysis and comparison of selected eating behaviours of senior women and men living in Poland and Germany. Material. The research was conducted on a representative groups of 136 people (68 women and 68 men), aged 60-86 years, from Krakow and 82 people (44 women and 38 men), aged 66-80 years, from Haffkrug in northern Germany. Results. According to the data layout, it appears that almost all German respondents eat 3 meals a day regularly. In the Polish group less than half of the women and only 17.6% men declared decisive regularity of meals. Over half of the seniors from Germany and about a quarter of Poles claimed that they controlled energy value of eaten food. Almost half of the Poles used butter on their bakery products, whereas about 80% of the Germans used margarine for the same purpose. A decisive majority of the respondents from Germany used olive oil for frying; in Poland over one third of the respondents made the same choice. At the same time over 90% of Germans and over one third of Poles declared that they strongly reduced cholesterol in their diets. Almost 55% of women and 37% of men from Germany did not eat raw vegetables, whereas in Poland about 55% of women and almost 36% of men had them a few times a week. The data layout for fish consumption was very comparable between Polish and German citizens. Conclusions. Eating behaviour of the elderly was characterised by mistakes in nourishment routines. A higher level of care for their own health was presented by German seniors who displayed a higher frequency of rational eating behaviour. Gender of the senior respondents contributed to the differences in eating behaviour as well. Key words: eating behaviour, elderly Słowa kluczowe: zachowania żywieniowe, osoby starsze Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 401-406 www.phie.pl Nadesłano: 18.04.2008 Zakwalifikowano do druku: 28.05.2008 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. kult. fiz. Maria Gacek Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków tel. (0-12) 683-10-02, e-mail: mariagacek@poczta.fm Wstęp i cel pracy Prawidłowe żywienie, stanowiące istotną determinantę zdrowia, szczególnego znaczenia nabiera u osób starszych, u których naturalnie zwiększa się ryzyko rozwoju dietozależnych przewlekłych schorzeń degeneracyjnych [1]. Celem postępowania dietetycznego u osób starszych jest zatem nie tylko prewencja, ale również wtórna profilaktyka cywilizacyjnych chorób metabolicznych. Zachowania żywieniowe pozostają zróżnicowane ze względu na płeć, wiek, cechy osobowości, wskaźniki usytuowania społecznego i materialnego oraz uwarunkowania regionalne i kulturowe [2, 3, 4, 5, 6]. Spodziewana odmienność kultury żywienia stałą się przesłanką do podjęcia badań, których celem była analiza porównawcza wybranych zachowań żywienio-

402 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 401-406 wych starszych kobiet i mężczyzn zamieszkujących w Polsce i Niemczech. Materiał i metody Badaniami objęto grupę 136 osób (68 kobiet i 68 mężczyzn) w wieku 60-86 lat pochodzących z Krakowa oraz 82 osoby (44 kobiety i 38 mężczyzn) w wieku 66-80 lat mieszkające w Haffkrug na północy Niemiec. Badania przeprowadzono w okresach wiosennych w latach 2004-2006. Przeważająca liczba respondentów to osoby z podstawowym i średnim wykształceniem (68% próby polskiej i 70% niemieckiej). W grupie polskiej 70%, a w niemieckiej 66,7% stanowiły osoby pozostające w czasie badania w związku małżeńskim. Największy odsetek polskich respondentów (81%) określił swoją sytuację materialną jako przeciętną, podczas gdy w grupie drugiej 68% jako dobrą. Ocena występowania chorób przewlekłych w próbie wykazała, iż Polki najczęściej cierpią na nadciśnienie tętnicze (39,4%), chorobę niedokrwienną serca (33,3%), osteoporozę (30,3%) i otyłość (15,2%), Niemki natomiast na nadciśnienie tętnicze (27,3%), miażdżycę (18,2%) i osteoporozę (18,2%). Wśród Polaków (mężczyzn) najczęstsze są: nadciśnienie tętnicze i choroba wieńcowa (po 35,3%) oraz cukrzyca (11,8%); wśród Niemców również nadciśnienie tętnicze (26,3%) i cukrzyca (10,5%). Badania wykonano z zastosowaniem autorskiego, specjalnie przygotowanego kwestionariusza, a materiał badawczy w Niemczech zebrała Aneta Przywała. Analizę statystyczną danych (porównanie rozkładu cech pomiędzy kobietami i mężczyznami w zależności od narodowości) przeprowadzono z zastosowaniem testu frakcji U z programu Statistica 6.0 PL. Wyniki Z rozkładu danych w tabeli I wynika, iż grupa niemieckich respondentów znamiennie statystycznie częściej niż polskich odżywiała się regularnie, spożywając 3 posiłki dziennie (p<0,001). W grupie polskiej zdecydowaną regularność spożywania posiłków deklarowała mniej niż połowa kobiet i zaledwie 17,6% mężczyzn, przy czym kobiety spożywały najczęściej 3, a mężczyźni 4-5 posiłków w ciągu dnia. Niemcy, niezależnie od płci, deklarowali wcześniejszą porę spożywania kolacji; blisko 2/3 z nich czyniło to do godziny 18.00 (p<0,001), a prawie połowa Polaków do 20.00. Nawyk niedojadania między głównymi posiłkami zdecydowanie częściej dotyczył osób starszych zamieszkałych w Niemczech (p<0,001). Prawie wszyscy badani starali się urozmaicać swoje jadłospisy, przy czym częściej dotyczyło to Niemców (p<0,05). Kontrolę wartości energetycznej spożywanych posiłków także istotnie częściej deklarowały osoby starsze z Niemiec; dla zobrazowania, wśród mężczyzn nawyk ten dotyczył 1/4 Polaków i 3/4 Niemców (p<0,001) (tab. II). Rozkład danych w tabeli III wskazuje, iż w żywieniu badanych osób dominowały tłuszcze roślinne (ponad 80% próby), jednak kobiety w Polsce istotnie częściej niż w Niemczech wybierały tłuszcze zwierzęce i rzadziej roślinne (p<0,01). Prawie połowa badanych Polaków do smarowania pieczywa wybierała masło, podczas gdy około 80% Niemców w tym celu używała margaryny (p<0,001). Zdecydowana większość badanych z Niemiec (około 80%) do smażenia potraw używało oliwy z oliwek; w Polsce takiego wyboru dokonywało ponad 1/3 respondentów (p<0,001). Tabela I. Regularność spożywania posiłków przez badane osoby (w %) Table I. The regularity of eating meals by respondents (in %) Liczba posiłków / Number of meals 1-2 0,0 0,0 9,1* 0,0 3 45,5 29,4 90,9*** 89,5*** 4-5 30,3 41,2 0,0*** 10,5*** Zmienna liczba/ Variable number 24,2 29,4 0,0*** 0,0*** Regularność posiłków Tak/Yes 42,4 17,6 100,0*** 89,5*** / Regularity of meals Czasami/Sometimes 39,4 47,1 0,0*** 10,5*** Nie/No 18,2 35,3 0,0** 0,0** Pora kolacji (godziny) Do 18:00/By 6 pm 33,3 23,5 63,6*** 63,2*** / Supper time (hours) Do 20:00/By 8 pm 45,5 47,1 36,4 36,8 Do 22:00/By 10 pm 3,0 11,8 0,0 0,0* O różnej porze/various times 18,2 17,6 0,0** 0,0** Dojadanie między posiłkami Tak/Yes 9,1 5,9 0,0* 0,0 / Eating between the meals Czasami/Sometimes 75,8 70,6 54,5* 31,6*** Nie/No 15,1 23,5 45,5*** 68,4***

Gacek M. Zachowania żywieniowe grupy osób starszych zamieszkałych w Polsce i Niemczech 403 Tabela II. Urozmaicanie posiłków i kontrola ich wartości kalorycznej wśród badanych osób (w %) Table II. Variability of meals and control over their energetic value among respondents (in %) Urozmaicanie posiłków / Varying meals Kontrola wartości kalorycznej / Control over energetic value Tak/Yes 84,9 70,6 100,0 84,2 Czasami/Sometimes 0,0 0,0 0,0 15,8** Nie/No 15,1 29,4 0,0* 0,0*** Tak/yes 27,3 23,5 54,5** 73,6*** Czasami/Sometimes 39,4 29,4 45,5 21,1 Nie/No 33,3 47,1 0,0*** 5,3*** Tabela III. Tłuszcze w żywieniu badanych osób (w %) Table III. Fats in nourishment of respondents (in %) Tłuszcze dominujące / Dominant fats Smarowanie pieczywa / Spreading bakery products Smażenie potraw / Frying dishes Ograniczanie cholesterolu / Limiting cholesterol Roślinne/Plant-based 84,8 82,4 100,0** 84,2 Zwierzęce/Animal-based 15,2 17,6 0,0** 15,8 Masło/Butter 48,5 47,1 0,0*** 0,0*** Margaryna/Margarine 15,2 11,8 72,7*** 89,5*** Masło i margaryna / Butter and margarine 36,4 41,2 18,2* 10,5*** Nie smaruje / No spreading 0,0 0,0 9,1* 0,0 Smalec/Lard 9,1 11,8 9,1 5,3 Oliwa z oliwek/olive oil 30,3 41,2 81,8*** 78,9*** Olej rzepakowy/rape/canola oil 24,2 17,6 0,0*** 0,0** Inne oleje/other oils 30,3 35,3 0,0*** 5,3*** Różnie/Variably 21,2 11,8 9,1 10,5 Tak/Yes 39,4 35,3 90,9*** 94,7*** Okresowo/Periodically 30,3 29,4 9,1** 5,3** Nie/no 30,3 35,3 0,0*** 0,0*** W Polsce bardziej z kolei rozpowszechniony jest w tym celu olej rzepakowy (p<0,001). Zarazem około 1/3 badanych Polaków do smażenia stosowało oleje inne niż rzepakowy i oliwę z oliwek, podczas gdy taka praktyka w niewielkim stopniu dotyczyła osób narodowości niemieckiej (p<0,001). Zarazem zdecydowane ograniczanie cholesterolu w diecie deklarowało ponad 90% grupy niemieckich i ponad 1/3 polskich seniorów (p<0,001). Częstotliwość spożycia mleka i jego przetworów przestawiono w tabeli IV. Stwierdzono, iż codzienną konsumpcję mleka częściej deklarowały kobiety niż mężczyźni, a różnice te szczególnie zaznaczały się w grupie niemieckiej (81,8% vs. 42,1%). Analiza danych w zależności od narodowości wskazuje, iż Niemki istotnie częściej niż Polki uwzględniały ten asortyment środków w codziennej diecie (p<0,05). Poziom spożywania serów twarogowych był wyższy wśród kobiet niemieckich (codzienna konsumpcja: 54,5% vs. 18,2%; p<0,001), a serów żółtych w całej niemieckiej próbie (w zakresie codziennej konsumpcji: p<0,001). Z analizy danych umieszczonych w tabeli V wynika, iż prawie 55% kobiet i 37% mężczyzn z Niemiec nie spożywało warzyw w stanie surowym (w Polsce odpowiednio: 15,2% i 5,9%, p<0,001), podczas gdy w Polsce około 55% kobiet i blisko 36% mężczyzn uwzględniało je kilka razy w tygodniu. Owoce spożywane były przez większość badanych raz dziennie. Około 27% mężczyzn niemieckich spożywało je kilka razy dziennie (w Polsce zaledwie 5,9%; p<0,01), a ponad 24% polskich kobiet kilka razy w tygodniu. Rozkład danych w zakresie częstości konsumpcji ryb wskazuje, iż produkty te z częstością kilka razy w tygodniu istotnie częściej spożywali Niemcy, niezależnie od płci (p<0,01). Ponad 60% spośród ogółu ankietowanych deklarowała, iż ryby spożywa przynajmniej raz w tygodniu. Blisko 30% respondentów niemieckich uwzględniało je kilka razy w tygodniu (tab. VI).

404 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 401-406 Tabela IV. Częstość spożywania mleka i jego przetworów wśród badanych osób (w %) Table IV. The frequency of having milk and other dairy products in responder s diet (in %) Mleko / Milk Codziennie/Everyday 60,6 52,9 81,8* 42,1 Kilka razy w tygodniu / A few times per week 18,2 29,4 18,2 42,1 Raz w tygodniu / Once a week 9,1 11,8 0,0* 10,5 Rzadziej/Rarely 9,1 5,9 0,0* 5,3 Nigdy/Never 3,0 0,0 0,0 0,0 Sery twarogowe Codziennie/Everyday 18,2 29,4 54,5*** 42,1 / Cream/cottage cheese Kilka razy w tygodniu / A few times per week 42,4 29,4 36,4 36,8 Raz w tygodniu / Once a week 30,3 29,4 9,1 21,1 Rzadziej/Rarely 3,1 5,9 0,0 0,0 Nigdy/Never 6,0 5,9 0,0 0,0 Sery żółte / Cheese Codziennie/Everyday 6,0 11,8 63,6*** 63,1*** Kilka razy w tygodniu / A few times per week 30,3 23,5 27,3 26,3 Raz w tygodniu / Once a week 30,3 23,5 9,1** 5,3** Rzadziej/Rarely 18,2 35,3 0,0** 5,3*** NigdyNever 15,2 5,9 0,0 0,0 Tabela V. Częstość spożywania warzyw i owoców wśród badanych osób (w %) Table V. The frequency of eating vegetables and fruit by respondents (in %) Surowe warzywa Kilka razy dziennie / A few times per day 6,0 11,8 0,0 0,0* / Raw vegetables Raz dziennie/once a day 15,2 29,4 0,0* 36,8 Kilka razy w tygodniu / A few times per week 54,5 35,3 27,3 15,8* Rzadziej/Rarely 9,1 17,6 18,2 10,6 Nigdy/Never 15,2 5,9 54,5*** 36,8*** Owoce / Fruit Kilka razy dziennie / A few times per day 9,1 5,9 9,1 26,3** Raz dziennie/once a day 60,6 64,7 81,8* 57,9 Kilka razy w tygodniu / A few times per week 24,2 11,8 9,1* 10,5 Rzadziej/Rarely 9,1 17,6 0,0* 5,3 Tabela VI. Częstość konsumpcji ryb wśród badanych osób (w %) Table VI. The frequency of eating fish by respondents (in %) Częstość / Frequency Kilka razy w tygodniu / A few times per week 3,0 5,9 27,3*** 26,3** Przynajmniej raz w tygodniu / At least once a week 75,8 64,7 63,9 57,9 Przynajmniej raz w miesiącu / At least once a month 15,2 11,8 9,1 15,8 Rzadziej/Rarely 3,0 17,6 0,0 0,0* Nigdy/Never 3,0 0,0 0,0 0,0

Gacek M. Zachowania żywieniowe grupy osób starszych zamieszkałych w Polsce i Niemczech 405 Dyskusja Sposób żywienia wywiera istotny wpływ na biologiczne starzenie się organizmu, zatem na fizjologiczne i patologiczne zmiany w wieku podeszłym. Ludzie starsi winni przestrzegać podstawowych zasad racjonalnego żywienia, wśród których wymienić należy stosowanie urozmaiconej diety, spożywanie różnorodnych produktów o wysokiej gęstości odżywczej, ograniczanie spożycia soli i cukrów prostych, tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, codzienne spożywanie surowych warzyw i owoców, regularne spożywanie posiłków o mniejszej objętości, ograniczanie spożycia alkoholu oraz prowadzenie aktywnego fizycznie i umysłowo trybu życia [1]. Z przeprowadzonych badań wynika, iż większa regularność spożywania posiłków (3) cechuje Niemców, natomiast Polacy częściej spożywają większą ich liczbę, jednak nieregularnie, częściej również dojadają pomiędzy głównymi posiłkami. Niemieccy seniorzy częściej także dbają o kontrolę wartości energetycznej spożywanych posiłków. Znajduje to odzwierciedlenie w większym rozpowszechnieniu otyłości w badanej grupie polskiej (15,2% kobiet i 11,8% mężczyzn). Pozytywnie należy ocenić deklarowaną dominację tłuszczów pochodzenia roślinnego w diecie badanych, co zwiększa podaż kwasów tłuszczowych nienasyconych, korzystnie wpływających na profil lipidowy krwi. W polskiej grupie stwierdzono jednak częste stosowanie olejów innych niż zalecany olej rzepakowy oraz oliwa z oliwek do smażenia potraw. Niemcy wykazują w tym zakresie wyższy poziom zachowań prawidłowych; do smażenia najczęściej stosują oliwę z oliwek. Jednocześnie blisko połowa badanych osób starszych z polskiej próby smaruje pieczywo masłem, a 10% do smażenia używa smalcu, co stanowi o podaży aterogennych kwasów tłuszczowych nasyconych i cholesterolu. Ryby spożywane są stosunkowo często, częściej jednak w północnych Niemczech, co stanowi o profilaktyce chorób cywilizacyjnych, w tym układu krążenia, ze względu na wysoką zawartość kwasów omega-3 w rybach morskich. Znajduje to potwierdzenie w rozpowszechnieniu degeneracyjnych chorób układu krążenia w badanej grupie; wśród seniorów polskich choroby te są częstsze niż w grupie badanych mieszkańców północnych Niemiec. Dla przykładu, choroba niedokrwienna serca dotyczy około 1/3 ogółu grupy polskiej i zaledwie 5,3% Niemców. Podobnie, nadciśnienie tętnicze dotyczy mniejszego odsetka badanych w grupie niemieckiej. Wykazano, iż długoterminowe spożywanie ryb morskich powoduje korzystną modyfikację profilu lipidowego krwi oraz pozytywnie wpływa na ciśnienie tętnicze i poziom cukru w osoczu krwi u osób starszych w basenie Morza Śródziemnego [7]. Za niewystarczającą można uznać konsumpcję mleka i jego przetworów, przy czym badani niemieccy cechują się wyższym spożyciem serów niż polscy. Niskie spożycie tych przetworów, powodując ryzyko niedoboru wapnia, zwiększa ryzyko rozwoju osteoporozy [8]. W badanej grupie na osteoporozę częściej chorują Polki niż Niemki (30,3% vs 18,2%). Udział warzyw i owoców można ocenić jako niezadowalający; w grupie niemieckiej zwraca uwagę spożywanie ich częściej w postaci gotowanej. Niedostateczne spożycie owoców i surowych warzyw może powodować niedobory witamin, w tym antyoksydacyjnych, bioflawonoidów i włókna pokarmowego rozpuszczalnego w wodzie, co zwiększa ryzyko schorzeń metabolicznych [8, 9]. Wykazano także, iż odpowiednia podaż witamin antyoksydacyjnych może opóźniać spadek funkcji poznawczych u osób starszych [10]. Badania sposobu żywienia osób w wieku 25-64 lat w południowych Niemczech [11] (w latach 1984/85-1989/90) wykazały nieznaczne pozytywne zmiany, wskazujące na tendencję do ograniczania konsumpcji mięsa, wędlin, jaj i piwa, a zwiększanie spożycia warzyw gotowanych i płatków zbożowych. Porównując wyniki badań własnych do ustaleń innych autorów należy stwierdzić, iż opisane błędy żywieniowe nie są odosobnione. Badania zachowań żywieniowych osób po 60. roku życia w Krakowie także wykazały błędy dietetyczne (małe urozmaicenie posiłków, dojadanie między posiłkami, rzadką konsumpcję serów twarogowych, spożywanie warzyw głównie w postaci gotowanej oraz niezadowalający udział owoców w diecie) [12]. Podobnie zbyt niski udział mleka i przetworów mlecznych, ryb oraz warzyw i owoców w racjach pokarmowych kobiet w wieku podeszłym, zrzeszonych w Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Warszawie, wykazały badania Myszkowskiej-Ryciak i wsp. [13], chociaż opisano również szereg zachowań racjonalnych w badanej próbie wykształconych i sprawnych fizycznie osób. Na podstawie badań przeprowadzonych w Gliwicach [14] stwierdzono, iż jadłospisy osób starszych często były monotonne i ubogie w składniki odżywcze. Również badania Dudy i wsp. [15] potwierdziły, iż sposób odżywiania osób w wieku podeszłym odbiega od zasad racjonalnego żywienia, co wyraża się brakiem zbilansowania racji pokarmowych pod względem zawartości podstawowych składników odżywczych. Także badania Baker [16] dowiodły, że osoby starsze stanowią grupę podwyższonego ryzyka niedoborów różnych składników pokarmowych. Występowanie nieprawidłowości w sposobie żywienia osób w tej grupie wieku wykazały także badania Roszkowskiego i Brzozowskiej [17] oraz Lidberga i wsp. [18]. Badania własne wykazały, iż płeć i kraj pochodzenia badanych jest czynnikiem wpływającym na niektóre zachowania żywieniowe. Różnicowanie się zachowań żywieniowych osób starszych ze względu na

406 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 401-406 płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania i uwarunkowania regionalne wykazały także badania Chalcarza i wsp. [3]. Narojek [2] wskazała, iż sposób żywienia jest uzależniony od pochodzenia, wykształcenia i ilości czasu wolnego. Badania Bujko i wsp. [19] potwierdziły z kolei wpływ sytuacji rodzinnej i materialnej na sposób żywienia kobiet zrzeszonych w Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Warszawie. Również w omawianych badaniach własnych prawdopodobne jest, iż wybory żywieniowe osób z grupy niemieckiej, związane z większą częstością konsumpcji ryb mogą być wyjaśnione większą dostępnością tych produktów na północy Niemiec, a preferowanie spożycia oliwy z oliwek - lepszą sytuacją materialną tej grupy seniorów. Zachowania żywieniowe badanych osób starszych, zróżnicowane ze względu na płeć i miejsce zamieszkania (kraj), wymagają racjonalizacji w celu podnoszenia potencjału zdrowotnego i skutecznej profilaktyki schorzeń przewlekłych, a zatem poprawy jakości życia, co jest zgodne z założeniami Narodowego Programu Zdrowia. Wnioski 1. Zachowania żywieniowe osób starszych cechują się obecnością błędów żywieniowych. 2. Wyższy poziom troski o zdrowie, wyrażający się większą frekwencją racjonalnych zachowań żywieniowych, charakteryzuje grupę niemieckich osób starszych, którzy bardziej dbają o urozmaicenie diety i kontrolę podaży energii, wcześniej spożywają kolację, rzadziej dojadają między głównymi posiłkami, częściej spożywają ryby i produkty mleczne oraz ograniczają spożycie produktów bogatych w cholesterol. 3. O różnicowaniu się zachowań żywieniowych wśród osób starszych stanowi również płeć badanych. Piśmiennictwo / References 1. Roszkowski W. Żywienie osób starszych. [w:] Hasik J, Gawęcki J (red). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa 2000: 86-94. 2. Narojek L. Niektóre aspekty uwarunkowań zachowań żywieniowych. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 1993: 31-48. 3. Chalczarz W, Radzimirska-Graczyk M, Spochacz E. Ocena preferencji pokarmowych ludzi w wieku podeszłym mieszkających w domach pomocy społecznej. Nowa Med 2000; 12: 99-101. 4. Cisek M, Gniadek A, Richter B i wsp. Społeczno-kulturowe uwarunkowania zachowań zdrowotnych w rodzinie. Ann UMCS 2004; 59, 14 (68): 360-364. 5. Harton A, Pilska M, Narojek L. Sposób żywienia a cechy osobowości mężczyzn z niedokrwienną chorobą serca [w:] Fizjologiczne uwarunkowania postępowania dietetycznego. Wyd. SGGW, Warszawa 2004: 527-532. 6. Rurik I. Nutritional differences between elderly men and women. Primary care evaluation in Hungary. Ann Nutr Metab 2006; 50 (1): 45-50. 7. Panagiotakos DB, Zeimbekis A, Boutziouka V et al. Longterm fish intake is associated with better lipid profile, arterial blood pressure, and blood glucose levels in elderly people from Mediterranean islands (MEDIS epidemiological study). Med Sci Monit 2007; 13(7): 307-312. 8. Szponar L. Jakość zdrowotna żywności i racjonalne żywienie w zapobieganiu chorobom na tle wadliwego żywienia. Żyw Człow Metab 1994; 1: 3-15. 9. Ziemlański Ś (red): Normy żywienia człowieka. Podstawy fizjologiczne. PZWL, Warszawa 2001. 10. Wengreen HJ, Munger RC, Corcoran CD et al. Antioxidant intake and cognitive function of elderly men and women: the Cache County Study. J Nutr Health Aging 2007; 11 (3): 230-237. 11. Schaeffer V, Doring A, Winkler G et al. Trends in food consumption in a south German population from 1984/85 to 1989/90: results from the WHO MONICA project Augsburg. Ann Nutr Metab 1996; 40 (3): 129-136. 12. Gabrowska E, Spodaryk M. Ocena sposobu żywienia osób starszych mieszkających w Krakowie. Żyw Człow Metab 2002; 29, supl: 203-208. 13. Myszkowska-Ryciak J, Bujko J, Malesza M. Ocena sposobu żywienia kobiet w wieku podeszłym zrzeszonych w Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Warszawie. Żyw Człow Metab 2003; 1/2: 357-361. 14. Dobrzyń D, Kołodziej W, Starosolska H. Styl życia ludzi starszych. Ann UMCS 2003; 58, 13, (49): 267-271. 15. Duda G, Różycka-Cała K, Przysławski J. Sposób żywienia a wybrane wskaźniki stanu odżywienia osób w wieku podeszłym. Nowa Med 2000; 12: 17-18. 16. Baker H. Nutrition in the elderly: An overview. Geriatrics 2007; 62 (7): 28-31. 17. Roszkowski W, Brzozowska A. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia ludzi starszych w Europie projekt badawczy Seneca. Żyw Człow Metab 1994; 21, 1: 35-48. 18. Liedberg B, Stoltze K, Norlen P et al. Inadequate dietary habits and mastication in elderly men. Gerodontology 2007; 24 (1):41-46. 19. Bujko J, Malesza M, Myszkowska-Ryciak J. Wpływ wybranych czynników środowiskowych na sposób żywienia kobiet zrzeszonych w Uniwersytecie Trzeciego Wieku. Ann UMCS 2003; 58, 13, (27): 144-148.