Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego

Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego Materiał informacyjny rozszerzony i uzupełniony Warszawa, 23 lutego 2012 1

SPIS TREŚCI RAPORT PODSTAWOWY SLAJDY 3-27 MATERIAŁY DODATKOWE DEMOGRAFIA SLAJDY 28-33 ZMIANY NA RYNKU PRACY SLAJDY 34-44 GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE GOSPODARKA FINANSE PUBLICZNE SLAJDY 45-48 Od zespołu redagującego: Celem niniejszego raportu jest odpowiadanie na najważniejsze pytania pojawiające się w debacie na temat reformy emerytalnej. Z tego względu będzie on sukcesywnie uzupełniany o materiały odnoszące się do najważniejszych kwestii podnoszonych w toku konsultacji społecznych. 2

Globalny kontekst proponowanych zmian Od lat 90. XX wieku prawie wszystkie kraje UE, ale także USA, Japonia i Kanada podnoszą wiek emerytalny. Kryzys zadłużenia pokazuje, że niebilansujące się systemy emerytalne nie mogą być dłużej finansowane długiem. Dłuższa aktywność zawodowa oraz zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn są wśród najważniejszych rekomendacji Komisji Europejskiej w tzw. białej księdze emerytur, opublikowanej 16 lutego. 3

Kluczowe przyczyny zrównania i podniesienia wieku emerytalnego 1 2 3 4 5 6 Rośnie dysproporcja między liczbą osób w wieku produkcyjnym i emerytalnym, ponieważ: Polacy żyją dłużej, spada liczba narodzin, coraz więcej Polaków dłużej się uczy. Od 1999 r. Polacy w większości sami gromadzą kapitał na swoją emeryturę, a wydłużająca się długość życia powoduje, że pracują krócej na każdy rok pobierania emerytury, co przekłada się na niższe świadczenia emerytalne. Konieczność równoczesnego utrzymywania starego i nowego systemu emerytalnego powoduje pogłębienie się dysproporcji wpłat i wypłat. Deficyt systemu emerytalnego wzrośnie z 40 mld zł w 2013 r. do 70 mld zł w 2030 r. (ceny stałe 2012 r., w cenach bieżących: 41 mld i 106 mld). Polska należy do krajów, w których najwcześniej przechodzi się na emeryturę, co dotyczy szczególnie kobiet. Jest jednym z ostatnich krajów UE, który nie podniósł wieku emerytalnego przynajmniej do 65 lat zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. Światowy kryzys pokazuje, jak kosztowne i bolesne dla obywateli może być finansowanie deficytu pożyczkami na rynku finansowym. Alternatywą dla niepodnoszenia wieku emerytalnego jest wzrost obciążeń podatkowych lub drastyczne obniżanie emerytur. Oba działania prowadziłyby do obniżenia poziomu życia i utraty konkurencyjności przez polską gospodarkę. 4

Polska ma prawie najniższy wiek przejścia na emeryturę w Europie 1, w szczególności dla kobiet Wiek emerytalny w 2040 roku 2 Kobiety Mężczyźni Dania Włochy Finlandia Irlandia Niemcy Szwecja Hiszpania Holandia Wielka Brytania Francja Czechy Estonia Węgry Austria Belgia Portugalia Litwa Cypr Malta Grecja Luxemburg Rumunia Bułgaria Łotwa Słowacja Słowenia Polska 70,0 68,6 68,0 68,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 66,5 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 63,0 63,0 62,0 62,0 61,0 60,0 70,0 68,6 68,0 68,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 66,5 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 62,0 62,0 63,0 65,0 1 Według aktualnego stanu prawnego, biorąc pod uwagę docelowy wiek emerytalny. 2 Dodatkowo niektóre kraje wprowadziły odstępstwa, np. ze względu na długi staż pracy. Źródło: European Commission, Economic Policy Commi:ee, Working Group on Ageing Popula@ons and Sustainability, 2011. 5

Zdecydowana większość państw UE zrównała wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn (wg stanu na 2020 rok) Szwecja Finlandia Kraje, w których zrównano wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn 1 Kraje, w których nie zrównano wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn 1 Estonia Irlandia Wielka Brytania Holandia Dania Niemcy Polska Litwa Łotwa Francja Belgia Luksemburg Czechy Słowacja Austria Węgry Słowenia Rumunia Portugalia Włochy Bułgaria Hiszpania Malta Grecja Cypr 1 Według aktualnego stanu prawnego, biorąc pod uwagę docelowy wiek emerytalny w 2020 r. Źródło: European Commission, White paper for adequate, safe and sustainable pensions. 6

Zdecydowana większość państw UE zrównała wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn (wg stanu na 2040 rok) Szwecja Finlandia Kraje, w których zrównano wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn 1 Kraje, w których nie zrównano wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn 1 Estonia Irlandia Wielka Brytania Holandia Dania Niemcy Polska Litwa Łotwa Francja Belgia Luksemburg Czechy Słowacja Austria Węgry Słowenia Rumunia Portugalia Włochy Bułgaria Hiszpania Malta Grecja Cypr 1 Według aktualnego stanu prawnego, biorąc pod uwagę docelowy wiek emerytalny. Źródło: European Commission, Economic Policy Commi:ee, Working Group on Ageing Popula@ons and Sustainability, 2011. 7

Przykłady zmian wieku emerytalnego w wybranych krajach Wiek przejścia na emeryturę Kobiety 65 Hiszpania Wielka Brytania Niemcy Czechy Włochy 67 Kobiety 60 68 Kobiety 65 67 Kobiety 60,7 66,7 Kobiety 60,3 70,0 Mężczyźni 65 67 Mężczyźni 65 68 Mężczyźni 65 67 Mężczyźni 62,1 66,7 Mężczyźni 65,3 70,0 2012 2027 2011 2046 2011 2029 2012 2041 2011 2060 wzrost o 1 miesiąc rocznie w latach 2013-2018, wzrost o 2 miesiące rocznie w latach 2019-2027. stopniowe dojście do wieku emerytalnego 65 lat dla kobiet do 2018 r., stopniowe podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do 68 lat do 2046 r. stopniowa zmiana w latach 2012-2029, możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę w wieku 63 lat dla osób z bardzo długim stażem pracy, ale kosztem znaczącego spadku świadczeń. wzrost o 2 miesiące rocznie od 2013 r. bez określonego docelowego wieku emerytalnego, wiek emerytalny nie będzie dłużej zróżnicowany dla kobiet bez względu na liczbę dzieci. wiek emerytalny zależny od dalszego oczekiwanego życia, skokowy wzrost z 60 do 65 roku życia dla kobiet pracujących w sektorze publicznym w 2010 r. i następnie do 66 lat w 2012 r. Źródło: Komisja Europejska, ILO, OECD. 8

Narasta dysproporcja między liczbą osób w wieku produkcyjnym 1 i emerytalnym Główne trendy demograficzno- społeczne Wydłużająca się długość życia: tylko w ciągu ostatnich 20 lat długość życia osób w wieku 65 lat wzrosła (w latach) o 2,7 dla mężczyzn i o 3,3 dla kobiet do odpowiednio 80,1 i 84,5 lat 2 ; kobieta obecnie 38- letnia pierwszy rocznik, który przejdzie na emeryturę w wieku 67 lat w 2040 r., dożyje przeciętnie 86,5 lat. Malejąca liczba narodzin - tylko około 370 tysięcy 5- latków, w porównaniu np. do 526 tys. 50- latków (2011 r.). Wydłużający się okres edukacji przeciętny 25- latek w 1990 r. spędził 8,4 lat ucząc się, podczas gdy w 2010 r. było to już 10 lat. Wpływ na obecny system emerytalny Spada liczba osób w wieku produkcyjnym przypadająca na jednego emeryta (4,1 w 2010 r.; 2,0 w 2040 r.). Spada liczba rąk do pracy o 4,9 mln osób w latach 2010-2040, czyli do 21 mln osób w wieku produkcyjnym. Większą część życia spędzamy ucząc się i na emeryturze, a mniejszą część życia pracując. Polacy coraz krócej pracują na każdy rok swojej emerytury. 1 Wiek produkcyjny w całej prezentacji zdefiniowany jest jako zakres od 15 lat do wieku emerytalnego. 2. Przeciętna oczekiwana długość życia osoby, która ukończyła 65 lat. Źródło: Materiały AWG, UNDP, Eurostat, GUS. 9

Rośnie długość życia na emeryturze Oczekiwana długość życia 65- letniej osoby w Polsce* 92 Kobiety 92 Mężczyźni 89,8 90 87,7 88 86 85,3 84,5 +8,6 84 82,5 82 81,2 0 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 90 Polska 88 86,1 86 83,8 84 82 81,2 +8,7 80,1 80 78,6 77,4 0 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 Źródło: AWG. *Przeciętna oczekiwana długość życia osoby, która ukończyła 65 lat. 10

Już teraz efektywny czas na emeryturze jest tylko o połowę krótszy od czasu aktywności zawodowej Kobiety Mężczyźni Emerytura 8% 21% 30% 4% 12% 21% Aktywność zawodowa 69% 54% 42% 73% 62% 49% Dzieciństwo i edukacja 23% 25% 28% 24% 27% 30% 1965 1985 2007 1965 1985 2007 Liczba lat aktywności zawodowej na każdy rok emerytury 8,1 2,6 1,4 20,5 5,3 2,4 Źródło: OECD, obliczenia własne. 11

W przyszłości dramatycznie spadnie liczba osób w wieku produkcyjnym, z 26,0 do 21,1 milionów osób w 2040 r. W tysiącach osób 2010, ogółem 38,2 milionów osób 400 300 200 100 0-100 - 200-300 - 400 2040, ogółem 36 milionów osób 400 300 200 100 0-100 - 200-300 - 400 16,8% populacji 6,4 mln 10,5 mln 29,2% populacji 68,1% populacji 26,0 mln 21,1 mln 58,7% populacji 15,2% populacji 5,8 mln 4,4 mln 12,1 % populacji Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Źródło: AWG, GUS Wiek 0-14 M15-64, K15-59 M65+, K60+- 12

W przyszłości dramatycznie zmaleje liczba osób w wieku produkcyjnym, z 26 do 16,5 mln osób w 2060 r. W tysiącach osób 2010 r., ogółem 38,2 mln osób 2060 r., ogółem 32,5 mln osób 400 300 200 100 0-100 - 200-300 - 400 400 300 200 100 0-100 - 200-300 16,8% populacji 6,4 mln 12,2 mln 37,5% populacji 68,1% populacji 26,0 mln 16,5 mln 50,5% populacji 15,2% populacji 5,8 mln 3,9 mln 12,0% populacji Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Źródło: AWG, GUS Wiek 0-14 M15-64, K15-59 M65+, K60+- 13

Bez zmian w wieku emerytalnym, w latach 2010 2060 zmaleje liczba osób w wieku produkcyjnym a znacznie wzrośnie liczba osób na emeryturze Liczba osób w wielu produkcyjnym oraz liczba emerytów 26,0 2010 6,4 24,0 8,4 22,8 2020 2030 9,6 21,1 2040 10,5 18,2 Liczba osób w wieku produkcyjnym Liczba emerytów 2050 16,5 11,9 12,2 2060 4,1 :1 2,8:1 2,4:1 2,0:1 1,5:1 1,4:1 W latach 2010-2040 liczba osób w wieku produkcyjnym zmaleje o 4,9 mln osób, do około 21 mln ze względu na malejącą liczbę urodzeń w ostatnich 20 latach. Mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym spowoduje zmniejszenie liczby osób aktywnych zawodowo o 2 mln już do 2040 r. i o kolejne 3,4 mln do 2060 r. W latach 2010-2040 liczba osób w wieku emerytalnym wzrośnie o 4 mln i o kolejne 1,7 mln do 2060 r. Uwaga: Dane bez zmian w systemie emerytalnym. Źródło: MF, AWG 14

Podniesienie wieku emerytalnego ograniczy spadek liczby osób w wieku produkcyjnym 2010, ogółem 38,2 milionów osób Liczba osób w wieku produkcyjnym Liczba emerytów 26,0 25,0 24,2 23,6 6,4 7,4 8,2 8,1 20,8 9,3 18,3 10,4 Podniesienie wieku emerytalnego poprawi proporcje między liczbą osób w wieku produkcyjnym a liczba emerytów (osób w wieku poprodukcyjnym) z 2,0:1 do 2,9:1 w 2040 r. oraz z 1,4:1 do 1,8:1 w 2060 r. 2010 2020 2030 2040 2050 2060 4,1 :1 3,4:1 3,0:1 2,9:1 2,2:1 1,8:1 Uwaga: Dane bez zmian w systemie emerytalnym. Źródło: MF, AWG 15

Możliwe są trzy rozwiązania Konsekwencje: Pozostawienie wieku emerytalnego bez zmian Zwiększenie składek/podatków Podniesienie wieku emerytalnego Drastycznie ograniczone emerytury i rosnące ubóstwo osób starszych, Niższy wzrost gospodarczy spowodowany ubytkiem osób w wieku produkcyjnym, Wysoki deficyt systemu emerytalnego, ograniczający wydatki na rozwój. Znacząco niższy wzrost gospodarczy spowodowany wyższymi kosztami pracy oraz mniejszą liczbą pracujących, Ucieczka dobrych pracowników za granicę, Mniejsze zarobki neqo. Wyższe emerytury, Stabilny rozwój gospodarczy, Dłuższy okres pracy. 16

Propozycja rządu to bezpieczeństwo dla ludzi i gospodarki Zmiany w wieku emerytalnym będą bardzo stopniowe i w niewielkim stopniu będą dotyczyły ludzi tuż przed emeryturą. Do 2020 r. wiek emerytalny wzrośnie tylko o 2 lata. Zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie 67 lat nastąpi dopiero w 2040 r. Rozłożenie zmian na lata pozostawia wiele czasu na dostosowania na rynku pracy, zarówno po stronie pracowników jak i pracodawców. Pozwoli także Rządowi na elastyczne reagowanie w razie pojawienia się barier dla tych dostosowań. Stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego ograniczy niedobór pracowników w stale rosnącej polskiej gospodarce i zwiększy bezpieczeństwo finansowe Polaków. Obecnie jest ostatni moment na wykorzystanie potencjału powojennego wyżu demograficznego. Odłożenie zmian w czasie wymagałoby zdecydowanie bardziej drastycznych i bolesnych zmian w przyszłości. 17

Tempo wzrostu wieku emerytalnego jest i tak mniejsze od tempa wzrostu oczekiwanej długości życia * Kobieta Mężczyzna 90 85 89,8 90 85 86,1 80 75 70 81 długość życia** wiek emerytalny 80 75 70 77,4 długość życia** wiek emerytalny 65 67 60 60 55 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 65 65 67 60 55 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 *Uwzględniając ostatnie 20 lat. ** Przeciętna oczekiwana długość życia osoby, która ukończyła 65 lat. 18

Zmiany rozłożone w czasie do 2040 roku Wiek przejścia na emeryturę Obecny wiek emerytalny Podniesiony wiek emerytalny Wiek w 2012 roku 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 Kobiety 60 lat 55 lat 50 lat 45 lat 40 lat 39 lat 38 lat 60 lat 61 lat 7 miesięcy 63 lata 3miesiące 64 lata 11 miesięcy 66 lat 7 miesięcy 66 lat 11 miesięcy 67 lat 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 Mężczyźni 64 lata 63 lata 62 lata 61 lat 60 lat 59 lat 58 lat 65 lat 3 miesiące 65 lat 7 miesięcy 65 lata 11 miesięcy 66 lat 3 miesiące 66 lat 7 miesięcy 66 lat 11 miesięcy 67 lat 19

Większa liczba osób starszych na rynku pracy nie zablokuje miejsc pracy osobom młodym Badania pokazują, że większa liczba pracujących osób starszych nie ogranicza dostępu do pracy osobom młodym w krajach, w których pracuje więcej osób starszych, jednocześnie pracuje więcej osób młodych. Starsi i młodsi nie konkurują o te same miejsca pracy. Wzrost gospodarczy w Polsce będzie zwiększać zapotrzebowanie na pracowników. Zabraknie rąk do pracy w latach 2010-2040 liczba osób w wieku 25-34 lata zmaleje o 2,2 mln. Źródło: AWG, Komisja Europejska AMECO, OECD 2011, NBER 2010, MF. 20

Sytuacja demograficzna młodzież i osoby starsze Kobiety Mężczyźni W milionach Młodzież* 6,3 3,1 3,2 5,5 2,7 2,8 3,8 1,8 2,0 4,1 2,0 2,1 2010 2020 2030 2040 6,8 Osoby starsze** 3,9 1,5 2,4 4,6 4,8 3,9 3,6 1,8 3,5 2,3 1,5 1,2 1,3 2,4 2,4 2,8 2,2 2,6 4,4 1,6 2,8 3,5 3,3 2010 2020 2030 2040 Przed zmianami Po zmianach Przed zmianami Po zmianach Przed zmianami Po zmianach Przed zmianami Po zmianach Źródło: AWG *Osoby w wieku 25-34 **Osoby w wieku od 55 do 59 (K) lub 64 (M) lat - przed zmianami oraz od 55 nowy wiek emerytalny po zmianach. 21

Nawet w okresie światowego kryzysu gospodarczego liczba pracujących w Polsce rosła Liczba pracujących w gospodarce narodowej (mln) Liczba pracujących w wieku 55+ (mln) 15,8 15,9 16,0 16,1 0,9 1,7 1,8 2,0 2,1 0,6 15,2 1,5 14,5 14,6 14,2 14,1 13,8 13,8 13,6 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2007 2008 2009 2010 I poł. 2011 Źródło: AMECO - Komisja Europejska, materiały AWG. 22

Podniesienie wieku emerytalnego przełoży się na znaczny wzrost emerytur Przykład dla osoby urodzonej w 1973 r. 2 w zł, ceny stałe 2010 r. 2011 2040 7 551 3 266 +65% 1 3 411 2 921 +20% 3 513 1 884 2 062 Przeciętne wynagrodzenie Emerytura kobiety 2 Przeciętne wynagrodzenie Przed zmianami Po zmianach Kobiety Przed zmianami Po zmianach Mężczyźni 1 Dla kobiet urodzonych po 1974 wzrost emerytury wyniesie nawet 70%. 2 Dla osoby zarabiającej w trakcie kariery zawodowej przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej. Źródło: Szacunki MF. 23

Bezpieczeństwo emerytów i finansów Polski 1 2 Dla zachowania poziomu emerytur przy utrzymaniu obecnego wieku emerytalnego niezbędny byłby wzrost składki lub wzrost dotacji budżetowej do ZUS finansowanej między innymi z podatków. Po podniesieniu wieku emerytalnego, emerytury kobiet będą wyższe o około 70% a mężczyzn o około 20%. 3 Aby uzyskać ten sam efekt przy utrzymaniu obecnego wieku emerytalnego wydatki na emerytury musiałyby wzrosnąć o około 45%, tj. 2,5-3% PKB. Aby to sfinansować należałoby: podnieść składkę emerytalną z 19,52% o około 30% lub, podnieść stawkę VAT o ponad 8 punktów procentowych do ponad 30%. 24

Korzyści dla gospodarki Zmiana liczby osób w wieku produkcyjnym w wyniku podniesienia wieku emerytalnego w stosunku do scenariusza braku zmian (mln) 2,4 1,0 1,4 Podniesienie wieku emerytalnego pozwoli ograniczyć zmniejszenie liczby osób w wieku produkcyjnym w 2040 r. o około 2,4 mln. 2020 2030 2040 Źródło: Ministerstwo Finansów, AWG. 25

Rekomendacje Komisji Europejskiej biała księga emerytur 1 2 3 Powiązanie wieku emerytalnego ze wzrostem oczekiwanej długości życia. Ograniczenie możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Dłuższa aktywność zawodowa. 4 5 Zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Wspieranie dodatkowego oszczędzania na emeryturę. Źródło: Komisja Europejska, White Paper, An Agenda for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, 16.02.2012. 26

Podsumowanie Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego jest nieuchronne ze względu na dłuższe życie i mniejszą liczbę urodzeń. Dłuższa praca pozwoli Polakom zgromadzić więcej kapitału emerytalnego i ochroni przyszłych emerytów, zwłaszcza kobiety, przed ubóstwem. Znalezienie pracy nie będzie tak trudne, jak twierdzą krytycy już wkrótce będzie brakowało rąk do pracy, a pracodawcy będą zabiegali zarówno o starszych, jak i młodych pracowników. Kraje europejskie podnoszą wiek emerytalny. Jedne robią to wyprzedzająco i stopniowo, inne pod przymusem, gwałtownie i dużym kosztem społecznym. Polska decyduje dziś, do której grupy chce należeć. Podejmując decyzję teraz, wzmocnimy w sposób ewolucyjny bezpieczeństwo dzisiejszych emerytów i przyszłych pokoleń. Zwłoka może doprowadzić nas do podobnej sytuacji jak w Grecji. Zmiany umożliwią szybszy wzrost gospodarczy i poprawią stabilność finansową Polski bez potrzeby podnoszenia podatków. Polska skonsoliduje pozycję lidera wzrostu w Europie. Uchwalenie reformy wzmocni finansową wiarygodność Polski, co przełoży się na niższy koszt pozyskania kapitału i szybszą redukcję zadłużenia. 27

MATERIAŁY DODATKOWE DEMOGRAFIA SLAJDY 28-33 ZMIANY NA RYNKU PRACY SLAJDY 34-44 GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE SLAJDY 45-48 28

DEMOGRAFIA 29

Zmaleje liczba osób w wieku produkcyjnym a wzrośnie liczba osób na emeryturze Liczba osób aktywnych zawodowo Liczba emerytów Prognozowana liczba osób aktywnych zawodowo i liczba emerytów* (mln) Prognoza bez podniesienia wieku emerytalnego 18,1 6,5 18,2 8,4 17,3 9,6 16,1 10,5 14,2 12,7 11,9 12,2 Mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym spowoduje zmniejszenie liczby osób aktywnych zawodowo o 2 mln już do 2040 r. i o kolejne 3,4 mln do 2060 r. W latach 2010-2040 liczba osób w wieku emerytalnym wzrośnie o 4 mln. 2010 2020 2030 2040 2050 2060 * Osób w wieku poprodukcyjnym. Źródło: MF, AWG 30

Pokolenie wyżu osiąga wiek emerytalny Obecnie ludność Polski liczy około 38 mln osób. Wyjątkowo liczna grupa osób urodzonych w latach 50. w najbliższych latach opuści rynek pracy (ok. 500-600 tyś. rocznie). Ubytku pracujących starszych osób nie będzie w stanie zrekompensować najmłodsze pokolenie. Przykładowo, dzisiejszych 10- latków jest około 355 tys., podczas gdy 55- latków jest ok. 591 tys. Struktura rynku pracy na najbliższe 30 lat jest w dużym stopniu znana. Nawet gdyby od przyszłego roku gwałtownie i trwale wzrosła liczba urodzeń (nierealistyczny wzrost współczynnika dzietności z ok. 1,4 obecnie do 2,1 w 2013 r.), to efekty na rynku pracy w postaci wzrostu liczby osób w wieku produkcyjnym powyżej wartości jakie daje podniesienie wieku emerytalnego nastąpiłby dopiero po 2040 r. W przyszłości na rynku pracy dominować liczebnie będą pracownicy starsi. Będą oni funkcjonować w zupełnie innym demograficznie środowisku, niż obecnie, gdyż największą grupę pracujących będą stanowić ich rówieśnicy. Źródło: GUS, prognoza Eurostat 31

Zmiana liczby osób w wieku przedemerytalnym do 2020 r. W tys. osób Zmiana liczby osób w wieku 55 wiek emerytalny w latach 2010-2020 1000 800 600 400 200 0-200 - 400 760 482 278 10-282 - 271 Kobiety Mężczyźni Razem Zmiana liczby ludności 55-59/64 Zmiana liczby ludności 55 - nowy wiek emerytalny (l.oś) Po ograniczeniu prawa do wcześniejszych emerytur (2009 r.), wzrosły aktywność zawodowa i zatrudnienie osób starszych. Po zmianach, wzrost liczby osób w wieku przedemerytalnym będzie zbliżony do wzrostu liczby pracujących osób starszych w latach 2008 2011. Źródło: Materiały AWG 32

Sytuacja demograficzna ludność w wieku produkcyjnym* W milionach Kobiety Mężczyźni 26,0 26,0 24,0 25,0 22,8 24,2 21,1 23,6 12,5 12,5 11,3 11,9 10,8 11,8 9,8 11,7 13,5 13,5 12,7 13,2 12,0 12,4 11,4 11,8 2010 2020 2030 2040 Przed Po zmianami zmianach Przed zmianami Po zmianach Przed zmianami Po zmianach Przed zmianami Po zmianach Źródło: AWG *Osoby w wieku od 15 do 59 (K) lub 64 (M) lat - przed zmianami oraz od 55 do nowego wieku emerytalnego w danym roku po zmianach. 33

ZMIANY NA RYNKU PRACY 34

Obecna sytuacja na rynku pracy Aktualnie notowany poziom bezrobocia jest relatywnie wysoki, ale mimo najgłębszego od wielu dekad kryzysu bezrobocie jest zdecydowanie niższe niż w poprzednich okresach spowolnienia Stopa bezrobocia na koniec roku (w procentach) 20% 15% 10% 05% Mimo spowolnienia gospodarki, w ostatnich 4 latach w Polsce rosła liczba pracujących 00% 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Stopa bezrobocia na koniec roku W przyszłości, przy oczekiwanej poprawie koniunktury i zmniejszającej się liczbie osób w wieku produkcyjnym, sytuacja na rynku pracy będzie bardziej korzystna dla pracowników Źródło: GUS, KE 35

Według badań OECD, w krajach o największym zatrudnieniu osób starszych pracuje najwięcej osób młodych Stopa zatrudnienia, 55-59 lat (%) 100 90 ISL 80 70 60 50 HUN EST KOR CZE CHL ISR PRT FRA SVK ESP GRC LUX ITA BEL SVN SWE NZL JPN FIN GBR DEU USA OECD IRL MEX CHE NOR DNK AUS CAN AUT NLD 40 POL 30 TUR 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 Stopa zatrudnienia, 20-24 lata (%) Źródło: OECD Obserwowane w krajach OECD tendencje wskazują na pozytywną relację między zatrudnieniem osób starszych (55-59 lat) i osób młodych (20-24). 36

Więcej pracujących to większy PKB i wyższe emerytury 1. Zmiana PKB per capita, czyli zamożności Polaków, znacząco zależy od poziomu zatrudnienia: przy spadku liczby osób w wieku produkcyjnym, utrzymanie dodatniego wzrostu PKB będzie możliwe tylko poprzez wzrost wydajności pracowników. 2. Od tempa wzrostu PKB zależy tempo waloryzacji kapitału emerytalnego: subkonta w ZUS waloryzowane wzrostem PKB, konta z I filaru waloryzowane de facto wzrostem funduszu płac (technicznie: przypisem składki), stopy zwrotu OFE powiązane z zyskami przedsiębiorstw. 3. Wpłacone nominalnie składki to tylko ok. 50% kapitału emerytalnego. Pozostała część to waloryzacja zgodnie ze stopą inflacji (ok. 20%) oraz wzrostem PKB (30%) 1. 4. Zgodnie z szacunkami MF, poziom PKB w 2040 r., po podniesieniu wieku emerytalnego, będzie o ok. 157 mld zł wyższy ( 3,4 bln zł, ceny stałe 2012). W przeliczeniu na każdego Polaka, będzie to około 4,4 tys. zł. 1 Szacunek dla mężczyzny urodzonego w 1985 r., przechodzącym na emeryturę w 2052 r., zarabiającego przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej 37

Korzyści dla gospodarki rynek pracy W milionach osób Zmiana aktywnych zawodowo w latach 2010-2040 Przed zmianami Aktywni zawodowo 18,5 Po zmianach 18,0 17,5 2011 Przed zmianami 18,2 Po zmianach 17,0 16,5 16,0 6,5% 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 Podniesienie wieku emerytalnego pozwoli w latach 2011-2040 ograniczyć spadek liczby aktywnych zawodowo o ok. 1,1 mln osób. 2020 2030 2040 18,2 18,4 17,3 17,9 16,1 17,1 Źródło: AWG 38

Zmiany struktury rynku pracy w Polsce Udział pracujących w wybranych sektorach gospodarki Usługi Rolnictwo Przemysł W procentach 20,5 2000 2010 28,0 Struktura gospodarki w Polsce zaczyna przypominać strukturę krajów rozwiniętych 28,0 51,5 14,9 57,2 Rośnie znaczenie sektorów, w których potrzebne jest doświadczenie, a mniej ważna siła fizyczna Źródło: GUS, razem z pracującymi w gosp. indyw. w rolnictwie. 39

Wspieranie zatrudnienia osób starszych Polska Wielka Brytania Niemcy Holandia Program 50+. Solidarność pokoleń zawiera pakiet działań zmierzających do zwiększenia zatrudnienia osób powyżej 50- tego roku życia, m. in.: zwolnienie pracodawców z obowiązku opłacania składek na FP i FGŚP za pracowników w wieku okołoemerytalnym; zmniejszenie liczby dni choroby, za które pracodawca płaci wynagrodzenie za czas choroby, w przypadku. pracowników w wieku 50+. Program zostanie zmodyfikowany w związku ze zmianą wieku emerytalnego. Dla osób w wieku 60+ przygotowany zostanie odrębny program w celu zachęcenia i umożliwienia im pozostania na rynku pracy. Od 1 października 2011 przestały obowiązywać przepisy o ustawowym wieku emerytalnym (Default Re{rement Age). Dotychczas pracodawca domyślnie rozwiązywał umowę o pracę na 6 miesięcy przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Obecnie nie może tego zrobić, a pracownik może kontynuować pracę po przekroczeniu wieku emerytalnego. Formą zachęcania do pozostawania w zatrudnieniu są working tax credits - dotacje wypłacane pracującym znajdującym się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w tym osobom starszym. Program Inicjatywa 50 Plus wprowadzony ustawą z 2007 r., obejmuje dofinansowanie kształcenia zawodowego dla osób powyżej 45 lat i pracujących w małych i średnich przedsiębiorstwach - do 250 pracowników oraz dofinansowanie wynagrodzeń pracowników w wieku 50+, którzy powrócili z bezrobocia trwającego co najmniej 6 miesięcy. Program dokształcania zawodowego adresowany do starszych pracowników, którzy pozostają w zatrudnieniu. Jest on bardzo dobrze oceniany przez przedsiębiorców, zwłaszcza z mikro i małych przedsiębiorstw dla tych przedsiębiorstw koszty szkolenia pracowników bywają nadmiernym obciążeniem. Projektowany jest "Pakiet uaktywnienia zawodowego. W celu zachęcenia pracodawców do zatrudniania lub utrzymania zatrudnienia osób powyżej 55 roku życia wprowadza się następujące instrumenty (od 1.01.2013 r.): roczna premia finansowa dla pracowników w wieku 61 lat i starszych (w wysokości 2350 euro rocznie); zwolnienie pracodawców z obowiązku płacenia składki do systemu oszczędzania ustawicznego w przypadku zatrudnienia pracowników w wieku 55 lat i starszych; zwolnienie pracodawców z obowiązku płacenia składki (za siebie) w przypadku utrzymania zatrudnienia pracowników w wieku powyżej 62 lat. 40

Lepszy dostęp do opieki przedszkolnej łatwiejsze godzenie pracy i wychowania dzieci Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych edukacją przedszkolną 38 43 65 W ostatnich latach podejmowane są w Polsce działania na rzecz wcześniejszego rozpoczynania edukacji W latach 2007-2011 odsetek dzieci w wieku 3-5 lat uczęszczających do przedszkoli wzrósł o 27 pkt. proc. 2005 2007 2011 Źródło: Dane MEN. 41

Struktura populacji a rynek pracy Dane w milionach osób 2010 2040 bez zmian 2040 po zmianach 5,8 4,4 4,4 Struktura całej populacji 6,4 26,0 10,5 21,1 8,1 23,5 Ludność w wieku 15 - wiek emerytalny Liczba emerytów Liczba dzieci 1,8 1,0 1,0 Struktura rynku pracy 16,4 15,1 16,1 Liczba pracujących Liczba bezrobotnych Źródło: AWG. 42

Statystyka rynku pracy Definicje dotyczące rynku pracy używane w prezentacji Populacja Pełna liczba ludności Polski zgodna ze spisem powszechnym w 2002 r., uwzględniająca dane bieżące (urodzenia, zgony, migracje). Uwaga: populacja brana pod uwagę podczas Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) nie uwzględnia osób zamieszkujących tzw. obiekty zakwaterowania zbiorowego tj. akademiki, hotele robotnicze, koszary. W związku z tym, w 2011 r. była ona niższa o około 646 tys. osób. Aktywni zawodowo Szacunek wszystkich pracujących i bezrobotnych, obliczony jako iloczyn populacji i wskaźnika aktywności zawodowej BAEL (metodologia AWG). Wskaźnik aktywności BAEL wyliczony jako iloraz liczby aktywnych zawodowo przez populację (wg BAEL) w danej grupie wiekowej. Uwzględnione są osoby w wieku 15-74. Pracujący Szacunek wszystkich pracujących w gospodarce obliczony jako iloczyn populacji i wskaźnika zatrudnienia BAEL (metodologia AWG). Wskaźnik zatrudnienia BAEL wyliczony jest jako iloraz liczby pracujących przez populację BAEL. Do pracujących zaliczane są osoby, które w badanym tygodniu wykonywały przez co najmniej jedna godzinę prace przynosząca zarobek lub dochód (w tym rolnicy). Także mający pracę ale z uzasadnionych przyczyn jej nie wykonujący (np. choroby, urlopu). Bezrobotni Szacunek osób niepracujących, ale aktywnie poszukujących pracy, obliczony jako iloczyn populacji i stopy bezrobocia BAEL (metodologia AWG). Stopa bezrobocia BAEL wyliczona jako iloraz liczby bezrobotnych BAEL przez liczbę aktywnych zawodowo BAEL. Źródło: GUS. 43

Staż pracy osób przechodzących obecnie na emeryturę Dane dotyczą 2010 r. Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych edukacją przedszkolną Odsetek nowych emerytów o danym stażu pracy Odsetek nowych emerytów o danym stażu pracy 20,00% 18,00% 16,00% 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% 19,50% 19,30% 1% 40-44 lata 45-49 lat 50 i więcej 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 38,80% 26,70% 2,20% 0,10% 35-39 lat 40-44 lata 45-49 lat 50 i więcej Mężczyźni Kobiety Już obecnie ok. 40% mężczyzn przechodzi na emeryturę ze stażem pracy co najmniej 40 lat. Ponad dwie trzecie kobiet osiąga staż pracy co najmniej 35 lat. Źródło: ZUS 44

GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE 45

Deficyt Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Deficyt FUS, mld zł, ceny 2012 r. 2013 2020 2030 2040 2050 2060 0-10 - 20-30 - 40-50 - 60-70 - 80 Deficyt FUS - przed zmianami Deficyt FUS - po zmianach Fundusz Ubezpieczeń Społecznych ma deficyt w całym prognozowanym okresie. Proponowane zmiany obniżają deficyt FUS przez następne 40 lat. Po roku 2050 saldo FUS znów się pogarsza, przez rosnące wydatki funduszu rentowego, jednak do tego czasu deficyt FUS zmniejsza się w relacji do PKB. Prognoza takich deficytów FUS zakłada brak podjęcia dodatkowych działań. Oprócz podniesienia wieku emerytalnego, potrzebne są dalsze, komplementarne zmiany, m.in. w politykach rynku prac i w polityce zdrowotnej. Źródło: Ministerstwo Finansów, OSR do ustawy 46

Łączny wpływ zmian na wydatki i dochody sektora finansów publicznych Podniesienie wieku emerytalnego poprawi saldo finansów publicznych, mld zł*, ceny 2012 r. (czerwona linia) wzrost dochodów spadek wydatków 60 50 40 30 20 13,4 22,7 43,3 49,4 25,0 10 0,6 0-10 spadek dochodów wzrost wydatków - 20-30 2013 2020 2030 2040 2050 2060 Zmiana salda FUS Dochody podatkowe i składka zdrowotna Inne wydatki indeksowane do PKB ** Wzrost wydatków NFZ Łączny efekt podniesienia i zrównania wieku emerytalnego Źródło: Ministerstwo Finansów, OSR do ustawy. * Wg metodologii krajowej. ** Wydatki budżetu państwa na uposażenia emerytalne sędziów i prokuratorów oraz na nauczycielskie świadczenia kompensacyjne, wydatki FP na świadczenia przedemerytalne i zasiłki dla bezrobotnych, obrona narodowa. 47

Poprawia się poziom życia Polaków 1. W czasach kryzysu Polska zmniejszyła zaległości rozwojowe względem średniej UE o ponad 1/5 2. Utrzymując to tempo doganiania średnią unijną osiągniemy w 2025 r. 3. Przy utrzymaniu tempa wzrostu z lat 2008-2011, obecny (z 2011 r.) poziom rozwoju Niemiec osiągniemy w 2028 r. 48