Okładkę projektował: Andrzej Oziębło Rysunki: Jerzy Bogusz Redaktor: Ryszard Pijarczyk Książka dopuszczona do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i wpisana do zestawu podręczników do nauczania przedmiotu dokumentacja budowlana w zawodzie technik budownictwa na poziomie technikum na podbudowie szkoły podstawowej. Numer w zestawie 6/96 Podręcznik zawiera zwięzłe omówienie architektury starożytnego Egiptu, Mezopotamii, Grecji i Rzymu, a także architektury średniowiecznej, nowożytnej oraz współczesnej, z uwzględnieniem wiadomości o materiałach, konstrukcji i formach architektonicznych stosowanych w omawianych okresach historycznych. Książka dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Na okładce: Kamienica Krzysztofa Przybyły (kamienica Pod św. Krzysztofem) przy rynku w Kazimierzu Dolnym (fot. A. Oziębło) ISBN 978-83-02-05945-2 część 2 ISBN 978-83-02-04491-5 całość Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa 1996 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Al. Jerozolimskie 136, 02-305 Warszawa Adres do korespondencji: 00-965 Warszawa, p. poczt. nr 9 www.wsip.pl Wydanie ósme (2010) Ark. druk. 17,0/12+wklejka kolorowa Skład i łamanie: DTP/WSiP SA Druk i oprawa: GRAFMAR Sp. z o.o., Kolbuszowa Dolna
Spis treści Wstęp........................................ 5 1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego... 7 1.1. Architektura starożytnego Egiptu (ok. XXX I w. p.n.e.)... 7 1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje............ 7 1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 8 1.1.3. Przykłady budowli........................ 10 1.2. Architektura Mezopotamii (ok. XXX IV w. p.n.e.)...... 14 1.2.1. Warunki rozwoju architektury i jej okresy historyczne. 14 1.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 15 1.2.3. Przykłady budowli........................ 16 1.3. Architektura Grecji w okresie przedhistorycznym i starożytnym............................... 18 1.3.1. Architektura Grecji przedhistorycznej (III i II tysiąclecie p.n.e.)................... 18 1.3.2. Warunki rozwoju architektury starożytnej Grecji i jej okresy dziejowe (XII I w. p.n.e.)........... 21 1.3.3. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 22 1.3.4. Przykłady architektury i urbanistyki............ 26 1.4. Architektura starożytnego Rzymu (VII w. p.n.e. V w. n.e.). 34 1.4.1. Rodowód kultury rzymskiej i jej rys historyczny.... 34 1.4.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 36 1.4.3. Zabudowa miast rzymskich.................. 38 1.4.4. Przykłady budowli........................ 39 1.4.5. Wpływ kultury rzymskiej na rozwój architektury europejskiej............................ 46 2. Architektura okresu przejściowego między starożytnością a średniowieczem............................... 47 2.1. Wiadomości wstępne.......................... 47 2.2. Architektura wczesnego chrześcijaństwa na terenie Cesarstwa Zachodniorzymskiego (II VI w.).................. 47 2.2.1. Warunki rozwoju architektury................ 47 2.2.2. Charakterystyka i przykłady budownictwa........ 48 2.3. Architektura bizantyjska (V XV w.)................ 50 2.3.1. Warunki rozwoju i charakterystyka architektury i sztuki. 50 2.3.2. Przykłady budowli....................... 53 3. Architektura średniowiecza........................ 55 3.1. Warunki rozwoju architektury w średniowieczu......... 55 3.2. Styl romański (X XIII w.)...................... 55 3.2.1. Wiadomości wstępne...................... 55 3.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 56 3.2.3. Przykłady obiektów romańskich............... 61 3.3. Styl gotycki (XII XV w.)....................... 68 3.3.1. Wiadomości wstępne...................... 68 3.3.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 69 3.3.3. Przykłady architektury gotyckiej w Europie....... 73 3.3.4. Architektura gotycka w Polsce (XIII XV w.)...... 79 4. Architektura nowożytna.......................... 87 4.1. Architektura renesansowa (XV XVI w.)............. 87 4.1.1. Uwarunkowania i okresy rozwoju sztuki renesansowej 87 4.1.2. Materiały, konstrukcje, detale architektoniczne i charakterystyczne cechy budowli............. 88 4.1.3. Urbanistyka............................ 93 4.1.4. Przykłady dzieł wybitnych twórców renesansowych we Włoszech........................... 95 4.1.5. Architektura renesansowa we Francji i w Niemczech. 105 4.1.6. Renesans w Polsce (XVI XVII w.)............. 105 4.2. Architektura barokowa (koniec XVI w. XVIII w.)....... 116 4.2.1. Tło historyczne i okresy rozwoju.............. 116 4.2.2. Materiały, konstrukcje, forma oraz zasady kształtowania przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej...... 117 4.2.3. Przykłady architektury barokowej w Europie...... 119 4.2.4. Barok w Polsce (XVII w. i pierwsza połowa XVIII w.) 125 4.3. Rokoko (1720 1780 r.)......................... 132 5. Architektura od połowy XVIII w. do przełomu XIX i XX w..136 5.1. Klasycyzm (1760 1830 r.)....................... 136 5.1.1. Wiadomości ogólne....................... 136 5.1.2. Przykłady architektury klasycystycznej w Europie... 136 5.1.3. Klasycyzm w Polsce...................... 141 5.1.4. Współistnienie romantyzmu i klasycyzmu........ 146 5.2. Eklektyzm w architekturze (od początku XIX w.)....... 147 5.2.1. Wiadomości wstępne...................... 147 www.wsip.com.pl 3
5.2.2. Przykłady architektury eklektycznej w Europie..... 148 5.2.3. Eklektyzm w Polsce...................... 149 5.3. Próby stworzenia stylu narodowego................. 151 5.4. Secesja (koniec XIX i początek XX w.)............. 151 5.4.1. Wiadomości ogólne....................... 151 5.4.2. Secesja w Europie....................... 152 5.4.3. Secesja w Polsce........................ 154 5.4.4. Rola secesji w architekturze................. 156 5.5. Ekspresjonizm, konstruktywizm i funkcjonalizm........ 156 5.6. Materiały budowlane, konstrukcje i prekursorzy nowych technologii na przełomie XIX i XX w............... 157 6. Architektura współczesna......................... 162 6.1. Architektura modernizmu....................... 162 6.1.1. Warunki rozwoju i charakterystyka ogólna architektury............................ 162 6.1.2. Teoretycy i twórcy architektury modernistycznej......................... 163 6.1.3. Architektura polska w okresie dwudziestolecia międzywojennego........................ 174 6.1.4. Architektura polska po II wojnie światowej....... 177 6.2. Architektura neo- i postmodernizmu................ 186 Wykaz literatury................................. 201
Wstęp 1 Funkcja (od łac. functio czynność) budynku przeznaczenie użytkowe budynku. 2 Budownictwo techniczna umiejętność wznoszenia budowli. 3 Urbanistyka (od łac. urbs miasto, urbanus miejski) nauka o powstawaniu, historycznym rozwoju oraz zasadach planowania miast i osiedli. www.wsip.com.pl Architektura jest umiejętnością artystycznego kształtowania przestrzeni i przystosowania jej do określonych funkcji 1 (mieszkalnych, kulturowych, rozrywkowych, oświatowych itd.) tak, aby uzyskać warunki sprzyjające zaspokojeniu potrzeb zarówno fizycznych, jak i duchowych, nie wyłączając estetycznych. Potrzeby ludzi zmieniały się w różnych etapach rozwoju cywilizacji, w związku z czym ulegała zmianom architektura, która zawsze była odzwierciedleniem życia i wyrazem ducha danej epoki. Architektura, będąc sztuką w dziedzinie budownictwa 2, stawia wymagania, aby wznoszone obiekty były dostosowane do otoczenia i zadanej im funkcji, miały logiczną konstrukcję i piękną formę. Obiekty nie spełniające tych wymagań mieszczą się jedynie w ramach rzemiosła budowlanego, a nie sztuki architektonicznej. Najczęściej przestrzeń przystosowana do różnorodnych zadań jest zamknięta przez ściany i dach. Mamy wtedy do czynienia z architekturą budynków. O jej wartości decyduje m.in. funkcjonalny układ pomieszczeń, dobór materiałów i konstrukcji oraz harmonijne powiązanie tych elementów z formą, na którą składają się proporcje bryły, kompozycje elewacji, detal architektoniczny i wystrój wnętrz. Występuje też pojęcie architektury innych budowli (np. mostów), a także architektury ogrodów, parków, terenów sportowych, gdy wydzielona i odpowiednio ukształtowana przestrzeń nie jest zamknięta dachem. Pokrewna architekturze jest urbanistyka 3, w ramach której planowane są układy budynków, ulic, fortyfikacji i placów. Rozmaicie komponowane place tworzą wnętrza urbanistyczne dostosowane do różnych funkcji. Architektura jest sztuką bardzo trudną. Wymaga dużej wiedzy i kultury, wrażliwości na ludzkie potrzeby, na harmonię proporcji i piękno formy, a także znajomości rozwiązań konstrukcyjno-materiałowych. Ważne jest poznanie tradycji architektonicznych, czerpanie bowiem z doświadczeń i osiągnięć dawnych pokoleń przyczynia się do postępu. Rozwiązania architektoniczne są uwarunkowane panującymi w danym okresie i na danym obszarze stosunkami społeczno-politycznymi oraz poziomem kultury umysłowej i materialnej. Konieczne jest zatem przypominanie sobie wiadomości na ten temat przed poznawaniem architektury poszczególnych epok. W XVIII w. powstała nowa nauka h i s t o r i a sztuki. Zaczęto klasyfikować grupy zjawisk w sztuce, nazywając je stylami 4. Każdy styl ma swoje okresy rozwoju. Nowy styl w architekturze powstaje wtedy, gdy określone potrzeby i warunki życia inspirują nowe rozwiązania funkcjonalne i konstrukcyjne, nadające obiektom nową formę. Stopniowo udoskonalane, doprowadzane są do perfekcji w okresie rozkwitu stylu (zwanym często okresem złotym), kiedy powstają obiekty harmonijnie łączące funkcję, konstrukcję i formę. W okresie schyłkowym następuje przerost formy, która dominuje nad pozostałymi składnikami architektury. Prowadzi to do upadku stylu i wyparcia go przez nowe rozwiązania. Epoki stylowe rzadko zmieniały się nagle, gwałtownymi skokami. Na ogół przemiany następowały ewolucyjnie. Nowy 4 Styl (od łac. stilus rylec do pisania) pojęcie przeniesione na charakter pisma, później służące do określania cech formalnych dzieł. Styl architektoniczny zespół cech charakterystycznych dla ukształtowania budowli w danym okresie rozwoju architektury w danym okręgu kulturowym. 5
styl posługiwał się często elementami formy i konstrukcji stylu mijającego. Różne kultury wzajemnie oddziaływały na siebie. Niekiedy w jednym czasie występowały różne zjawiska kulturowe. Pamiętając o umowności przyjętych podziałów czasowych, rozważać będziemy rozwój architektury od czasów starożytnych aż do współczesnych. Nie zdołamy ogarnąć całego dorobku ludzkości w dziedzinie architektury. Zajmować się będziemy wyłącznie osiągnięciami wybranych ośrodków, których oddziaływanie znalazło wyraźny oddźwięk w naszej kulturze. Pominiemy starożytne, przebogate kultury Inków, Majów, Dalekiego Wschodu, fascynującą kulturę islamu, a także polską regionalną architekturę drewnianą, która stanowi przedmiot rozważań w klasie V technikum budowlanego. Mimo to prześledzić zdołamy jedynie w zarysie charakterystyczne w danym okręgu i epoce rozwiązania funkcjonalne, konstrukcyjno-materiałowe i formalne, nieco wnikliwiej analizując tylko te zjawiska, których wpływ na rozwój architektury był szczególnie znaczny lub które stanowią dorobek naszych budowniczych i są znamienne dla architektury polskiej. Wiadomości z podręcznika należy uzupełniać własnymi spostrzeżeniami, zwiedzaniem zabytków, oglądaniem ilustracji. Życzę, by sprawiało Warn to radość, którą daje obcowanie z pięknem.
1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego 1.1. Architektura starożytnego Egiptu (ok. XXX I w. p.n.e.) 1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje Cywilizacje starożytnego Wschodu rozwijały się w dolinach wielkich rzek, gdzie żyzne gleby powstające w wyniku osadzania się mułu niesionego z prądem wód sprawiały, że uprawa roli, nawet przy użyciu prostych narzędzi, dawała wysokie plony. Gęstość zaludnienia na tych terenach była bardzo duża. Życiodajne rzeki stanowiły jednak niekiedy zagrożenie dla ludzi i ich dobytku, gdy przybory wód były gwałtowne i powodowały powodzie. Do zabezpieczenia się przed ich skutkami konieczne było sypanie wałów ochronnych i coroczne ich umacnianie. W celu powiększenia obszarów uprawnych kopano na terenach bagiennych rowy odwadniające, a na gruntach niedostatecznie nawodnionych prowadzono sieci irygacyjne. Realizacja tych zadań wymagała sprawnej organizacji i mobilizowania licznych rzesz do pracy, niekiedy nawet przy zastosowaniu przymusu. Sprzyjało to ukształtowaniu się grup sprawujących władzę i było jednym z czynników wpływających na powstawanie państwa. W miarę rozwoju państw elity rządzące wykorzystywały swoją pozycję do zapewnienia sobie coraz lepszych warunków życia rodziły się ogromne różnice społeczne i majątkowe. Tak też było w Egipcie, zwanym darem Nilu. Nil czczony jako bóstwo, zwane Hapi, wpływał przyborami wód na urodzaje. Stanowił też ważną arterię komunikacyjną, a konieczność koordynowania prac irygacyjnych wzdłuż całej doliny rzeki przyczyniła się do utworzenia jednolitego organizmu państwowego już ok. 3000 lat p.n.e. po zjednoczeniu Górnego i Dolnego Egiptu. www.wsip.com.pl Dzieje zjednoczonego Egiptu można w uproszczeniu podzielić na niżej wymienione okresy 1 : Okres Archaiczny (ok. 3100 2686 r. p.n.e.) kiedy panowała I i II dynastia, a stolicą było miasto Tis. Z tego okresu pozostały mastaby 2 w Nagadzie i Sakkarze. Stare Państwo (ok. 2686 2181 r. p.n.e.) ze stolicą w Memfis 3 charakteryzował rozkwit polityczny, gospodarczy i kulturalny. Panowały dynastie III VI, m.in. królowie: Dżeser, Snofru, Cheops, Chefren, Mykerynos. Z tego okresu pozostały cmentarze memfickie, mastaby oraz piramidy i sfinks Chefrena w Gizie 4. Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181 2133 r. p.n.e.) panowanie VII X dynastii. Średnie Państwo (ok. 2133 1786 r. p.n.e.) czasy panowania XI i XII dynastii i powstania m.in. grobów skalnych w Beni Hassan i Asuanie 5, głowicy hatoryckiej i kolumn protodoryckich. Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786 1567 r. p.n.e.) panowanie XIII XVII dynastii, w tym XV i XVI dynastii władców hyksoskich 6, którzy stolicą uczynili Awaris 7. 1 Podział dziejów zgodny z tablicą chronologiczną Egiptu starożytnego opracowaną na podstawie Cambridge Ancient History oraz z zestawieniem wg Guide to the Egyptian Collection in the British Museum zamieszczonym przez Kazimierza Michałowskiego w książce [65]. 2 Mastaba grób dostojnika egipskiego. 3 Memfis grecka nazwa jednego z największych miast starożytnego Egiptu (ok. 30 km od Kairu). Nazwa egipska: Menfe lub Men-nefer. 4 Giza (arab. al Djisa) miasto w północnym Egipcie niedaleko starożytnego Memfis, położone nad Nilem naprzeciw Kairu. 5 Asuan (staroż. Syene) miasto w południowym Egipcie, nad Nilem (arab. Sad al-ali). 6 Hyksosi nazwa ludów pochodzenia zachodnioazjatyckiego, które ok. 1670 1570 r. p.n.e. opanowały Egipt. 7 Awaris (egipskie Hat-warit) miasto we wschodniej Delcie. 7
Nowe Państwo (ok. 1567 1085 r. p.n.e.) ze stolicą w Tebach 1 i przez krótki okres w Tell el-amarna 2 osiągnęło szczyt potęgi. Panowali w nim władcy z XVIII XX dynastii, m.in.: królowa Hatszepsut, Amenhotep IV (Echnaton) 3, Tutenchamon, Ramzes II. W tym okresie powstały m.in. świątynia Amona w Luksorze, Chonsu i Mut w Karnaku, pałac Echnatona i świątynia Atona w Tell el-amarna, świątynia grobowa Ramzesa II i jego żony Nefertari w Abu Simbel, grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów. Epoka Późna (ok. 1085 332 r. p.n.e.), kiedy stolicami były kolejno: Tanis 4, Teby i Sais 5 to okres panowania XXI XXX dynastii, w którym nastąpiło rozbicie państwa i jego podbój przez Persję. Okres grecko-ptolemejski (332 30 r. p.n.e.), kiedy stolicą była Aleksandria, związany z panowaniem władców macedońskich i XXXI dynastii (Ptolemeuszów) 6, która wygasła wraz ze śmiercią królowej Kleopatry VII i jej syna. W 30 r. p.n.e. Egipt zdobyty przez Rzymian stał się prowincją rzymską. Od 395 r. pozostawał pod władzą Bizancjum, aż do podboju przez Arabów w 641 r. Królowie Egiptu, zwani faraonami, posiadali władzę absolutną i uważani byli za bogów. W hierarchii społecznej najwyżej stali urzędnicy różnych szczebli, niżej rzemieślnicy. Chłopi, wolni i równi wobec prawa z właścicielami ziemi, w rzeczywistości byli poddani ich woli, prawie jak niewolnicy wywodzący się z jeńców wojennych. 1 Teby (staroż. Waset lub Weset) miasto w Górnym Egipcie. Nil dzielił je na część wschodnią miejską i zachodnią zajętą przez cmentarze (Dolina Królów, Dolina Królowych). Obecnie na miejscu Teb znajdują się miejscowości Karnak i Luksor. 2 Tell el-amarna to obecna nazwa starożytnego Achetatonu. 3 Echnaton król-reformator, przeniósł stolicę do Tell el-amarna, zniósł wielobóstwo, ustalił cześć Atona (uosobienie życiodajnej tarczy słonecznej), ograniczył wpływ kapłanów na politykę, propagował realistyczne przedstawianie postaci w sztukach plastycznych. 4 Tanis (San el Hagar) miasto we wschodniej Delcie, wzniesione na miejscu Awaris. 5 Sais miasto w Delcie, stolica władców XXVI dynastii (saickiej), gdy panowali władcy-kapłani (m.in. Herhor). 6 Ptolemeusze dynastia macedońska panująca w Egipcie po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego, w latach 323 30 p.n.e. Oprócz administracji państwowej istniała administracja majątkami świątynnymi, na której czele stał arcykapłan. Kapłani często odgrywali ważną wolę w polityce. Pozycję ich umacniała duża wiedza, a także, odgrywająca ogromną rolę w życiu Egiptu, religia politeistyczna i wiara w życie pozagrobowe dla tych, którzy potrafią udowodnić przed Ozyrysem 7 swą niewinność. Konieczne było do tego zachowanie ciała siedziby duszy. Dlatego zmarłych mumifikowano, umieszczając w gorących piaskach pustyni, bądź po zabalsamowaniu w grobowcach, z których najwspanialsze są królewskie groby skalne i piramidy. W starożytnym Egipcie rozwinęło się wiele nauk: astronomia, matematyka, geometria, etyka. Już ok. 3000 lat p.n.e. posługiwano się pismem hieroglificznym 8 stopniowo upraszczanym aż do demotycznego 9. Zgodnie z kalendarzem egipskim rok miał 365 i 1/4 dnia, dzielił się na 3 pory (wylewu, wzrastania i żniw) oraz na 12 miesięcy. Dobę dzielono na 24 godziny. Kąt prosty wytyczano za pomocą trójkąta o stosunku boków 3:4:5, do dziś zwanego trójkątem egipskim. Badania dowodzą, że Egipcjanie znali liczbę π, długość promienia Ziemi i jej odległość od Słońca. Potrafili też precyzyjnie wyznaczać kierunki stron świata. Technika egipska miała wiele osiągnięć w dziedzinie inżynierii wodnej, wojskowej, górnictwa, transportu oraz wytopu i obróbki metali. Rozwijała się architektura, rzeźba i malarstwo. 1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma Podstawowym materiałem budowlanym w najstarszym okresie historii Egiptu był muł nilowy, a oprócz niego trzcina. Później z mułu formowano cegły wysuszane na słońcu. Drewno stosowano rzadko, było go bowiem mało, a do tego tylko twarde, trudne do obróbki gatunki. Dostatek wapienia, różowego granitu i dobrego, zwartego piaskowca zapewniał materiał trwały i o dużej wytrzymałości na ściskanie. 7 Ozyrys w mitologii egipskiej władca i sędzia zmarłych, mąż Izydy, ojciec Horusa. 8 Pismo hieroglificzne rodzaj pisma pojęciowo-obrazkowego. 9 Pismo demotyczne pismo ze znaków w postaci kresek, okręgów i ich części. 8
Konstrukcje egipskie były proste i stateczne. Składały się z belek oraz wspierających je ścian lub słupów. Stropy wykonywano z belek drewnianych, przylegających do siebie. Uszczelnione gliną i plecionką z trzciny spełniały funkcję stropodachów. W budynkach monumentalnych stosowano kamienne belki stropowe. Ze względu na stosunkowo niewielką wytrzymałość kamienia na zginanie nie mogły one mieć dużej rozpiętości. Konieczność podpierania krótkich i bardzo ciężkich belek sprawiała, że słupy budowli były przysadziste ich wysokość nie przekraczała czterech do sześciu średnic i rozstawiano je w niewielkich odległościach. W związku z tym większe wnętrza zapełniał istny las słupów. Sklepienia praktycznie nie występowały. Pojawiła się natomiast konstrukcja trójkąta odciążającego (ilustr. 1-1), 1-1. Zasada konstrukcji trójkąta odciążającego. Porównaj rozkład sił w belce: a) obciążonej warstwami górnymi, b) przy zastosowaniu konstrukcji odciążającej 1-2. Słupy egipskie 1 kostka, 2 głowica, 3 trzon, 4 baza drzwiami były reminiscencją 1 wspomnianych wyżej beleczek, wtapianych w monolityczne ściany w celu zabezpieczenia ich krawędzi. Okna stosowano rzadko, a jeśli, to niewielkich rozmiarów. W ważnych miejscach elewacji, np. nad wejściem, często umieszczano akcent plastyczny: uskrzydlone słońce, skarabeusza itp. Pierwotnie przekroje słupów były czteroboczne, potem ośmioboczne, wreszcie pojawiły się kolumny o przekroju kolistym (ilustr. 1-2). Miały one trzony gładkie lub zdobione reliefami 2 i hieroglifami, a niekiedy formowane na kształt wiązek łodyg. Z upływem czasu kolumny otrzymały płaskie, obłe bazy i głowice (ilustr. 1-3) o rozmaitych kształtach: której ideą jest zmniejszenie nacisku na poziome, zginane elementy budowli. W celu uzyskania nad belkami lub płytami stropowymi pustej przestrzeni, wykonywano nad nimi rodzaj daszka z dwóch ukośnie ustawionych kamieni, które kierowały na boki, ku podporom, siły nacisku warstw górnych. Wszystkie budowle egipskie wyróżnia charakterystyczny trapezowy przekrój ścian, ponieważ ściany monolityczne z mułu lub iłu formowano zgodnie z właściwościami materiału: na dole szersze i zwężone ku górze. Obramienia okien, drzwi i krawędzie ścian wzmacniano cienkimi, drewnianymi beleczkami. Także w budowlach z kamienia ściany zwężały się ku górze, chociaż nie miało to technologicznego uzasadnienia. Gzymsy wieńczące ściany i umieszczane nad www.wsip.com.pl 1-3. Głowice egipskie 1 Reminiscencja (łac. reminiscentia) wspomnienie, przypomnienie. 2 Relief płaskorzeźba (w zależności od wypukłości kompozycji względem tła relief może być płaski, wypukły lub wklęsły). 9
kielichowe, palmowe, pąka lotosu lub ozdobione po bokach wizerunkami bogini Hator. W okresie Średniego Państwa powstała forma kolumny protodoryckiej. Jej trzon miał przekrój wieloboku foremnego o 16 lub 32 bokach i był zwieńczony prostym, kostkowym kapitelem. W sztukach plastycznych, także w architekturze, obowiązywał kanon, czyli niezmienna zasada kształtowania dzieł według określonych wzorców i reguł, której zaniechano tylko na krótko za czasów Echnatona. W architekturze kanon objawiał się podobieństwem zarówno obiektów, jak i sposobu organizowania przestrzeni. Dążono do czytelnej, zamkniętej formy, monumentalnej w obiektach sakralnych i sepulkralnych 1. Występowały układy symetryczne względem osi podłużnej i składające się ze zróżnicowanych członów architektonicznych. 1-4. Postacie ludzkie przedstawione wg zasad kanonu egipskiego W malarstwie i reliefie schemat postaci ludzkiej polegał na przedstawieniu tułowia i oka na wprost, a głowy i nóg z profilu (ilustr. 1-4). Ustalone też były proporcje postaci, a osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii społecznej uwidaczniano w większej skali i postawie bardziej dostojnej. Sceny z życia bogów i ludzi były przeplatane hieroglifami; występowała jedność pisma i obrazu, malarstwo łączyło się z rzeźbą, rzeźba z architekturą. 1 Sepulkralny związany z budownictwem cmentarzy i grobów. Monumentalną rzeźbę w pełnej bryle wykonywano z granitu lub piaskowca, ujmując postacie bóstw i władców w sposób zwarty, lekko zgeometryzowany i nadając posągom cechy spokoju, surowości i dostojeństwa. Często powtarzano wielokrotnie ten sam motyw rzeźbiarski, np. do świątyń prowadziły szpalery jednakowych sfinksów, przed świątynią skalną w Abu Simbel ustawiono cztery identyczne posągi Ramzesa II, a w Zachodnich Tebach przed świątynią Amenhotepa III dwie ogromne jego podobizny, zwane kolosami Memnona. 1.1.3. Przykłady budowli Budownictwo mieszkaniowe, w związku z nietrwałością stosowanych materiałów budowlanych, nie jest dokładnie rozeznane. Wiemy, że pierwotną formą domostwa były lepianki o kształcie kopulastym. Potem wznoszono domy z cegły suszonej, uformowanej z gliniastych namułów rzecznych z dodatkiem słomy. Miały one rzuty prostokątne i były zróżnicowane pod względem wielkości i wykończenia zgodnie z podziałami społecznymi: od ciasnych, poprzez okazalsze z większą liczbą pomieszczeń, do rozległych, wspaniałych, pięknie zdobionych pałaców otoczonych ogrodem. Nawet pałace rzadko były budowane z kamienia. Do wyjątków należał pałac Echnatona w Tell el-amarna. W okazalszych domach powtarzał się pewien schemat układu pomieszczeń. Z podwórka otoczonego glinianym ogrodzeniem wchodziło się przez zadaszone przejście i niedużą sień do pomieszczenia z kolumnami, przeznaczonego do odpoczynku i przyjmowania gości. Sytuowano go w północnej części budynku, żeby przebywający w nim nie byli narażeni na upał. Stamtąd wchodziło się do największego pomieszczenia tak górującego nad dachami przylegających pokoi, by można było doświetlić go okienkami umieszczonymi pod sufitem. Ponadto dom mieścił na ogół sypialnię pana domu z oddzielną umywalnią, sypialnię i salonik pani domu, pokoje dziecinne i dla służby oraz część gospodarczą, za którą znajdował się sad owocowy ze stawem pośrodku. Miasta były gęsto zabudowane i chronione bardzo grubymi murami z suszonych cegieł. Część zewnętrzną miasta, bliżej murów obronnych, zamieszkiwała biedota i rzemieślnicy. W centralnej części mieszkali urzędnicy i kapłani. 10