ACTA AGROBOTANICA Vol. 59, z. 1 2006 s. 463 470 Dynamika kwitnienia roœlin karczocha (Cynara scolymus L.) w zale noœci od metody uprawy ANDRZEJ SA ATA Katedra Warzywnictwa i Roœlin Leczniczych AR, ul. Leszczyñskiego 58, 20 069 Lublin Department of Vegetable Crops and Medicinal Plants Dynamics of flowering of artichoke globe (Cynara scolymus L.) plants in depending on cultivation method (Otrzymano: 5.07.2005) Summary The study was carried out in the years 2001-2002 in the Felin Research Center in Lublin. The differences in growth dynamics and morphology of flowering shoots were investigated with regards to a method of cultivation of artichoke. In the year 2001 flowering shoots and flowers occurred the earliest in the year 2001 on artichoke plants cultivated from crowns. In the year 2002 plants cultivated from crowns and transplants produced flowering shoots in the same time. Artichoke plants cultivated from transplants produced flowers earlier than those obtained from crowns. Plants grown from seeds sown in the ground did not produce flowering shoots. They remained as leaves through the whole vegetation period. Definitely more anthodiums produced plants those cultivated from crowns in comparison with obtained from transplants and seeds. Anthodiums which developed on shoots of plants cultivated from transplants and cuttings characterized bigger average height and diameter than anthodiums of plants cultivated from crowns. Artichoke plants differed in the number of leaves. More leaves of smaller length produced plants cultivated from transplants than plants obtained from cuttings and crowns. Key words: artichoke globe, growth, flowering, cultivation method WSTÊP Karczoch (Cynara scolymus L.) nale y do rodziny Asteraceae i pochodzi z Etiopii. Jest znanym i cenionym na po³udniu Europy warzywem (R yder i in., 1983). Czêœci¹ jadaln¹ karczocha jest miêsiste dno kwiatostanowe nierozwiniêtego
464 Andrzej Sa³ata jeszcze koszyczka (Mauromicale i in., 2000). W klimacie œródziemnomorskim karczoch jest trwa³¹ bylin¹. W Polsce, w naszych warunkach klimatycznych nie jest ca³kowicie odporny na mróz dlatego uprawiany jest jako roœlina jednoroczna. W pocz¹tkowym okresie wzrostu roœlina karczocha tworzy bujn¹ rozetê liœci na mocno skróconej ³odydze, która rozwija siê w pêd kwiatostanowy. Kwiatostan tworzy pêd g³ówny wraz z 2-3 pêdami drugorzêdowymi i trzeciorzêdowymi. W pierwszym roku wegetacji korzeñ g³ówny karczocha grubieje, staje siê miêsisty i spe³nia rolê organu spichrzowego. Na ³odydze, poni ej poziomu powierzchni gleby roœlina wytwarza kilka odroœli (Vetrano i in., 2000). Karczoch tworzy okaza³e roœliny o efektownych purpurowo-czerwonych kwiatach zebranych w du e koszyczki i przedstawia wysokie walory dekoracyjne. Roœliny karczocha mog¹ byæ uprawiane w ogródkach przydomowych, rabatach, parkach a tak e jako roœliny ozdobne na kwiat ciêty, które wykorzystuje siê do tworzenia suchych kompozycji na okres jesienno-zimowy (Bañka, 2003). Karczoch jest tak e uprawiany w Polsce dla przemys³u zielarskiego i wykorzystywany do produkcji leków o dzia³aniu ochronnym na komórki w¹troby oraz zapobieganiu mia d ycy (Krawczyk, 2001). Karczoch mo na rozmna aæ z nasion lub wegetatywnie z sadzonek. Roœliny karczocha rozmna ane z nasion z regu³y nie powtarzaj¹ cech rodzicielskich. Ze wzglêdu na wysokie wymagania cieplne, w warunkach klimatu ch³odniejszego, karczoch zazwyczaj uprawiany jest z rozsady produkowanej pod os³onami (R yder i in. 1983). Celem pracy by³o okreœlenie dynamiki wzrostu roœlin i kwitnienia karczocha w rejonie lubelskim w zale noœci od metody uprawy. MATERIA I METODY Badania agrotechniczne przeprowadzono w latach 2001-2002 w Gospodarstwie Doœwiadczalnym Felin. Karczoch uprawiano na glebie p³owej wytworzonej z utworów lessowych w pierwszym roku po oborniku w dawce 30 t. ha 1. Badany materia³ stanowi³y roœliny francuskiej odmiany 'Violet de Provence'. W doœwiadczeniu zastosowano 4 metody uprawy roœlin karczocha: karpy z wykszta³cona rozet¹ liœciow¹ sadzone na wiosnê po przezimowaniu, sadzonki sporz¹dzone z odrostów ³odygowych, rozsada i wysiew bezpoœredni nasion na pole. Czêœæ podziemn¹ roœlin karczocha (karpa) w 3 dekadzie paÿdziernika w latach 2000 i 2001 wykopano wraz z bry³¹ ziemi i umieszczono w piwnicy w temperaturze 0-5 o C. Po przezimowaniu w roku 2001 5 kwietnia, a w roku 2002 8 kwietnia karpy umieszczono w szklarni w temperaturze 15-22 o C. W roku 2001 25 kwietnia, zaœ w roku 2002 29 kwietnia z czêœci karp znajduj¹cych siê w szklarni odciêto kilkunastocentymetrowe odrosty ³odygowe i umieszczono w wilgotnym pod- ³o u celem ukorzenienia. Rozsadê otrzymano wysiewaj¹c nasiona w szklarni w roku 2001 3 marca, a w roku 2002 8 marca do wielodoniczek (54 doniczki w palecie o pojemnoœci pojedynczej doniczki 90 cm 3 ) w substrat torfowy. Wschody roœlin
Dynamika kwitnienia roœlin karczocha (Cynara scolymus L.) w zale noœci od metody uprawy 465 obserwowano po 12 dniach od daty siewu nasion, przy temperaturze powietrza 18-20 o C. W 4 tygodniu po wschodach roœliny przesadzono do doniczek o œrednicy 12 cm. Karpy karczocha z wykszta³con¹ rozet¹ liœciow¹, sadzonki sporz¹dzone z odrostów ³odygowych oraz 8 tygodniow¹ rozsadê na miejsce sta³e wysadzono w tym samym terminie: w roku 2001 10 maja, a w roku 2002 15 maja. W tych samych dwóch terminach dokonano siewu bezpoœredniego nasion na pole. Doœwiadczenie za³o ono jako jednoczynnikowe w uk³adzie klasyfikacji pojedynczej w 4 powtórzeniach, po 10 roœlin w ka dej kombinacji. Roœliny uprawiano w rozstawie 1,0 0,8 m, powierzchnia poletka w ka dej kombinacji wynosi³a 8,0 m 2. W okresie wegetacji roœlin w latach 2001 i 2002 prowadzono systematyczne obserwacje dotycz¹ce liczby roœlin tworz¹cych w rozecie liœciowej pêdy generatywne i liczby roœlin kwitn¹cych. Pocz¹tek kwitnienia wyznaczono, gdy na co najmniej 3 roœlinach z ka dej kombinacji widoczne by³y na pêdzie g³ównym kwiaty w pe³ni kwitnienia. Roœliny uprawiane z wysiewu nasion na pole nie wykszta³ci³y pêdów generatywnych. Na roœlinach tworz¹cych kwiatostany w odstêpach 10 dniowych wykonano pomiary wysokoœci pêdu (cm) w celu przedstawienia dynamiki wzrostu. W fazie generatywnej roœlin wykonano pomiary d³ugoœci liœci (cm) ca³kowicie uformowanych na pojedynczej roœlinie oraz wysokoœci (cm) i œrednicy koszyczków (cm) w kwiatostanie. Obliczono ca³kowit¹ œredni¹ liczbê liœci i koszyczków na roœlinie. Wyniki badañ poddano analizie wariancji. W ocenie istotnoœci ró nic pomiêdzy œrednimi wykorzystano test Tukeya obliczaj¹c pó³przedzia³y ufnoœci na poziomie istotnoœci P=0,05. WYNIKI I DYSKUSJA Przebieg warunków pogodowych w okresie wegetacji karczocha by³ w latach 2001 i 2002 zdecydowanie zró nicowany pod wzglêdem temperatury powietrza, a tak e sumy opadów atmosferycznych (tab. 1). Œrednia miesiêczna temperatura powietrza w okresie od maja do paÿdziernika w roku 2001 wynosi³a 15,4 o C. W analogicznym okresie w roku 2002 odnotowano wy sz¹ temperaturê powietrza oraz mniejsz¹ sumê opadów w porównaniu z rokiem 2001. Wyniki niektórych obserwacji wzrostu i rozwoju roœlin karczocha wykonanych w latach 2001 i 2002 przedstawiono na ryc.1 oraz w tabelach 2, 3 i 4. Roœliny karczocha ró ni³y siê w latach 2001 i 2002 pod wzglêdem dynamiki wzrostu roœlin analizowanej na podstawie zmiany ich wysokoœci w sezonie wegetacyjnym. W roku 2001 w okresie trzeciej dekady czerwca do pierwszej dekady sierpnia roœliny karczocha wyró nia³y siê wiêksz¹ wysokoœci¹ w porównaniu do analogicznego okresu w roku 2002. Najwczeœniej pêdy kwiatostanowe wykszta³ci³y roœliny, których karpy po przezimowaniu wraz z rozet¹ liœciow¹ wysadzono na miejsce sta³e (w roku 2001 po 42 dniach od daty sadzenia). W roku 2002 wczeœniej pêdy generatywne wykszta³ci³y roœliny uprawiane z karp oraz z sadzonek (po 56 dniach od daty sadzenia). W badaniach nad biologi¹ karczocha stwierdzono, e warunkiem niezbêdnym do wytworzenia kwiatostanów przez roœliny jest dzia³anie niskich temperatur
466 Andrzej Sa³ata Ryc. 1. Dynamika wzrostu roœlin karczocha w zale noœci od metody uprawy w latach 2001 2002. Fig. 1. Dynamics of growth of artichoke globe plants depending on cultivation method in the years 2001 2002. czyli proces jaryzacji (Harwood i Markarian, 1968). Rangarajan i in. (2000) stwierdzili, e o wczesnoœci wykszta³cania pêdów kwiatostanowych przez roœliny karczocha decyduje przebieg pogody w okresie wiosennym. W zale noœci od metody uprawy ró ny by³ udzia³ roœlin wykszta³caj¹cych kwiatostany i kwitn¹cych. W latach 2001 i 2002 wszystkie roœliny karczocha których karpy wysadzono na pole wytworzy³y pêdy kwiatostanowe i zakwit³y. Równie wszystkie roœliny uprawiane z rozsady wykszta³ci³y rozga³êzion¹ ³odygê zakoñczon¹ kwiatostanem, lecz tylko u 50% roœlin koszyczki zakwit³y. Roœliny uprawiane z siewu bezpoœredniego na pole w latach 2001 i 2002 nie wytworzy³y pêdów kwiatostanowych pozostaj¹c w fazie rozety liœciowej przez ca³y okres wegetacji. R yder i in. (1983) podaj¹, e roœliny karczocha uprawiane z nasion z regu³y nie tworz¹ pêdów kwiatostanowych w pierwszym roku uprawy.
470 Andrzej Sa³ata LITERATURA Bañka J., 2003. Biologia, morfologia oraz walory dekoracyjne karczocha (Cynara scolymus L.) i karda (Cynara cardunculus L.). Praca magisterska Akad. Roln. Lublin. Harwood R., Markarian D. 1968. Annual culture of globe artichoke (Cynara scolymus L.). Proc. Amer. Soc. Hort. Sci. 92: 400 409. Krawczyk A., 2001. Standaryzacja surowca i ekstraktu z ziela karczocha (Cynara scolymus L.). Herba Pol. 47: 130 135. Rangarajan A., Igall B. A., Zeppelin V.C., 2000. Vernalization strategies to enhance production of annual globe artichoke. HortTechnol. 10: 585 588. Ryder J. E., D e Vo s N. E., Bari M. A., 1983. The globe artichoke (Cynara scolymus L.). Hort Sci. 18: 672 679. Schrader W. L., Mayberry K. S., 1992. 'Imperial Star' Artichoke. HortSci. 27: 375 376. Mauromicale G., Raccuia S. A., Cavallaro V., 2000. Head characteristics of globe artichoke (Cynara scolymus L.) as related to growth stage. Acta Hort. 533: 557 575. Vetrano F., Iapichino G., Grella V., 2000. Propagation of artichoke cv. Romanesco from underground stem sections. Acta Hort. 533: 593 596. Streszczenie Doœwiadczenie przeprowadzono w latach 2001 i 2002 w Gospodarstwie Doœwiadczalnym AR w Lublinie, w Felinie. Wykazano ró nice pod wzglêdem dynamiki wzrostu i morfologii pêdów kwiatostanowych w zale noœci od metody uprawy karczocha. W roku 2001 najwczeœniej pêdy kwiatostanowe wytworzy³y i zakwit³y roœliny uprawiane z karp. W roku 2002 roœliny uprawiane z karp i sadzonek wytworzy³y pêdy generatywne w tym samym czasie, zaœ najwczeœniej zakwit³y roœliny uprawiane z rozsady. Z siewu bezpoœredniego nasion na pole roœliny nie tworzy³y pêdów kwiatostanowych pozostaj¹c w fazie rozety liœciowej przez ca³y okres wegetacji. Zdecydowanie wiêcej koszyczków na pojedynczej roœlinie tworzy³y roœliny uprawiane z karp w porównaniu z roœlinami otrzymanymi z rozsady i sadzonek. Koszyczki wykszta³cone na pêdach roœlin uprawianych z rozsady i sadzonek charakteryzowa³y siê wiêksz¹ œredni¹ wysokoœci¹ i œrednic¹ ni koszyczki z roœlin uprawianych z karp. Roœliny karczocha ró ni³y siê pod wzglêdem liczby liœci. Wiêcej liœci na roœlinie, o mniejszej œredniej d³ugoœci liœcia, tworzy³y roœliny uprawiane z rozsady ni roœliny uzyskane z sadzonek i karp.