Wawrzyniec Czubak Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie ul. Wojska Polskiego 28, 6-637 Poznań IX Kongres Ekonomistów Polskich NAKŁADY INWESTYCYJNE W ROLNICTWIE POLSKIM W KONTEKŚCIE WDRAŻANIA WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ UNII EUROPEJSKIEJ 1 Streszczenie: Jednym z ważniejszych skutków wdrażania Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) Unii Europejskiej, w kontekście przemian polskiego rolnictwa, był impuls proinwestycyjny. Implementacja mechanizmów wspólnotowej polityki rolnej przyczyniła się do zwiększonej aktywności inwestycyjnej gospodarstw rolnych. W największym stopniu wydatki na środki trwałe pobudzały działania wprost dedykowane wsparciu inwestycji. Celem artykułu była ocena skutków wprowadzenia mechanizmów WPR dla wzrostu poziomu inwestycji w Polsce. Na podstawie danych statystyki masowej oszacowano efekt netto, za który przyjęto różnicę poziomu nakładów inwestycyjnych rzeczywiście poniesionych w latach 24-211 (po rozpoczęciu wdrażania działań WPR), względem hipotetycznego wariantu, w którym pominięto transfery z UE. Uzyskane rezultaty wskazują, że fundusze WPR wpływały na wzrost wartość brutto środków trwałych w rolnictwie (zwłaszcza maszyn, narzędzi i urządzeń), co było efektem podwojenia nakładów inwestycyjnych po akcesji. Summary: One of the main consequences of the implementation of the Common Agricultural Policy (CAP), in the context of the transformation of Polish agriculture, was the pro-investment impulse. The implementation of the common agricultural policy mechanisms contributed to the increased investment in agriculture. The main goal of the paper was to evaluate the impact of the CAP mechanisms for increasing the level of investment in Poland. Based on the data published by CSO the net effect was estimated as a difference in the level of investment outlays in agriculture in the years 24-211 (after the EU enlargement) and a hypothetical variant, in which the omission of transfers from the EU. The results indicate that CAP funds increased the growth of fixed assets in agriculture (especially machinery, tools and technical equipment), which was the result of a doubling of investment after the accession. Słowa kluczowe: Wspólna Polityka Rolna, inwestycje, środki trwałe Key words: the Common Agricultural Policy, investments, fixed assets Wstęp Każdy podmiot gospodarczy prowadzi swoją działalność w oparciu o trwały majątek produkcyjny. Jakość i ilość środków trwałych w przedsiębiorstwie określa jego górną granicę możliwości produkcyjnych, czyli determinuje jego zdolność produkcyjną. Aby utrzymać lub powiększyć potencjał produkcyjny konieczne jest ponoszenie nakładów inwestycyjnych. Dzięki inwestycjom środki trwałe są odtwarzane po ich zużyciu, a inwestycje rozszerzone dodatkowo rozwijają zasoby majątku. Inwestycje polegają na świadomym i celowym (zazwyczaj poprzedzonym analizami ex ante) wydatkowaniu znacznych środków pieniężnych na dobra trwałe (Czubak i Sadowski 211). Relatywnie duża kwota wydatków odróżnia inwestycje od wydatków ponoszonych na bieżącą działalność operacyjną. Wydatki inwestycyjne charakteryzuje ich przypisanie do określonego celu. Na etapie planowania inwestycji zdolność przedsiębiorstwa do osiągnięcia celu inwestycji jest podstawą decyzji o podjęciu działania, a w dalszej kolejności kryterium weryfikacji jej skuteczności. Celem pośrednim prowadzenia inwestycji jest zabezpieczenie odpowiedniej ilości i jakości środków trwałych, co ostatecznie ma prowadzić do wzrostu dochodów i pomnażania zysków. W tym kontekście w rolnictwie najważniejszym czynnikiem produkcji jest ziemia. Jednak wobec ograniczonych zasobów ziemi i presji (ekonomicznej i politycznej) na redukcję nakładów pracy, rozwój gospodarstw rolnych może dokonywać się głównie poprzez intensyfikację kapitałochłonną [Przychodzień i Zegar 198]. Wiąże się to z wydatkami na maszyny, urządzenia, narzędzia, środki transportu, budynki i budowle. Sprawia to, że rośnie techniczne uzbrojenie ziemi i pracy, a temu powinien towarzyszyć wzrost ich produktywności. Jednak poza inwestycjami związanymi z potencjałem produkcyjnym, podmioty gospodarcze realizują inwestycje o niedochodowym i nieprodukcyjnym charakterze, które nie mają bezpośredniego przełożenia na wzrost wytwarzania. Należą do nich wydatki na poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy, bądź też dostosowanie do wymogów ochrony środowiska naturalnego, redukcji emisji gazów cieplarnianych czy dobrostanu zwierząt. Dla gospodarstw rolnych, które podjęły się wykonania inwestycji nieprodukcyjnych, skierowane zostały specjalne fundusze pomocowe, głównie w ramach unijnej polityki rolnej. Istnieją zasadnicze dwa powody wspierania gospodarstw rolnych w tym zakresie. Po pierwsze akcesja Polski do Unii Europejskiej wiązała się z przyjęciem przez gospodarstwa wielu nowych wytycznych obowiązujących na Jednolitym Rynku UE. W momencie akcesji duża część podmiotów nie spełniała tych wymogów. Tym samym dla sektora rolnego były to zadania na tyle wrażliwe i pilne, że spełnienie wymogów warunkowało możliwość korzystania z podstawowych form wsparcia gospodarstw rolnych, czyli dopłat bezpośrednich oraz działań 1 W artykule zawarto wyniki badań fnansowanych ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-211/1/B/HS4/654 w ramach projektu badawczego pt. Makro-, mezo- i mikroekonomiczna efektywność wspierania inwestycji w gospodarstwach rolnych z wykorzystaniem funduszy Unii Europejskiej.
finansowanych z funduszy strukturalnych. Bez programów pomocowych, które przyspieszyły proces zmian w standardach produkcji, część towarowych podmiotów zostałaby wykluczona z rynku. To pogłębiłoby problemy gospodarcze i społeczne nie tylko w gospodarstwach rolnych, ale także we wszystkich sektorach powiązanych z gospodarstwami rolnymi. Chodzi tu o sferę przedprodukcyjną - zaopatrzenia rolnictwa, jak też poprodukcyjną - przemysł rolno-spożywczy. Po drugie, szereg wytycznych jest nakierowanych na dostarczanie dóbr niekomercyjnych, takich jak bioróżnorodność, konserwacja gleb, utrzymanie właściwych stosunków wodnych. Dostarczanie dóbr publicznych przez rolnictwo i zagwarantowanie wystarczalności żywnościowej leży u podstaw wspierania rolnictwa ze środków publicznych. Na to nakłada się niewydolność dochodowa rolnictwa, co przy wysokich kosztach zakupu specjalistycznych maszyn, urządzeń i wyposażenia technicznego budynków gospodarczych, wymaga interwencji państwa. Dlatego już w okresie przedakcesyjnym, i następnie po wejściu do UE, krajowe rolnictwo zostało zasilone środkami na dofinansowanie dostosowania podmiotów do nowych wymagań, ale także poprawę struktur rolnych i rozwój gospodarstw. Służyła temu paleta działań z tzw. drugiego filara Wspólnej Polityki Rolnej. Są to środki wspierające finansowanie działań celowych, których głównym celem jest stymulowanie rozwoju gospodarstw rolnych i wsi w kierunku europejskiego modelu rolnictwa. Ten model zakłada stworzenie warunków trwałego rozwoju silnego ekonomicznie i wydajnego produkcyjne rolnictwa, ale o wielofunkcyjnym charakterze. Zrównoważony (ekonomicznie, społecznie i środowiskowo) sektor rolny będzie posiadał zdolności do świadczenia szerokiej gamy usług, które wykraczają poza ich pierwotną i nadal podstawową funkcję jaką jest produkcja żywności, nadając zdolności do tworzenia nowych źródeł dochodu i nowych miejsc pracy przy jednoczesnej ochronie środowiska naturalnego, dóbr kultury i tradycji oraz dziedzictwa obszarów wiejskich. Z badań wynika (Czubak 28, Czubak i in. 212, Czubak, Jędrzejak 211), że poza środkami z II filara także część dopłat bezpośrednich przeznaczana była na finansowanie inwestycji, zwłaszcza w gospodarstwach największych. Jednak w największym stopniu wydatki na środki trwałe były pobudzane mechanizmami wprost dedykowanymi na wsparcie inwestycji, choć współuczestniczyły w tym dopłaty bezpośrednie, zwiększając aktywność inwestycyjną gospodarstw rolnych. Celem artykułu jest ocena wpływu wprowadzenia mechanizmów wspólnotowej polityki rolnej na wzrost poziomu inwestycji oraz zmiany wartości brutto środków trwałych w rolnictwie. Materiał i metodyka Nawiązując do wcześniej wspomnianego podziału WPR UE na I i II filar, do oceny zmian w poziomie inwestycji w rolnictwie wybrano te mechanizmy II filara, które były najsilniej związane z inwestycjami. Poszczególne działania II filara wspierały gospodarstwa rolne, ale także w części dotyczyły zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego lub odnosiły się do finansowania rozwoju obszarów wiejskich. Wchodząc głębiej w strukturę finansowania, nawet mechanizmy, których beneficjentami byli rolnicy, w sposób zasadniczy różniły się sposobem wdrażania i ukierunkowaniem wsparcia. W niniejszych badaniach, ze względu na temat pracy, posłużono się przykładem programów bezpośrednio związanych z finansowaniem inwestycji z funduszy rolnych UE w Polsce. Takie działania były realizowane już w programie przedakcesyjnym SAPARD, następnie pomoc kontynuowana była w pierwszym okresie członkowstwa w UE, tj. w latach 24-26, w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 24-26" (SPO Rolny ), a także w obecnym okresie programowania w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 27-213 (PROW 27-213). W kolejnych programach taka sama pozostawała idea, cel i forma wspierania inwestycji, a zmieniały się nazwy tych działań, które w SAPARD i SPO Rolny nazwano Inwestycje w gospodarstwach rolnych, a w PROW 27-213 Modernizacja w gospodarstwach rolnych. Poziom wsparcia skierowany do rolnictwa polskiego odniesiony został do wartości nakładów inwestycyjnych oraz wartości brutto środków trwałych w rolnictwie i łowiectwie, na przestrzeni lat 1993-211. Źródłem danych były informacje Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (w tym niepublikowane dane ARiMR) oraz Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. W badaniach podjęto próbę określenia efektu netto inwestycji w skali całego kraju (Czubak i inni 212, Czubak 213). Wyizolowanie wpływu implementacji działań WPR polegało na określeniu hipotetycznego modelu kształtowania się poziomu nakładów inwestycyjnych w latach 24-211 (a więc po akcesji do UE) w oparciu o wyniki z lat wcześniejszych, czyli 1993-23. Przy obserwowanym trendzie wzrostowym, dla zniwelowania wahań przypadkowych, odstających dokonano analizy symulacyjnej w oparciu o liniowy model wygładzania wykładniczego Holta. Wyniki badań Od okresu poprzedzającego wejście Polski do UE, przez kolejne lata członkostwa, rosło znaczenie środków Wspólnej Polityki Rolnej wspierających inwestycje. Świadczą o tym kwoty zrealizowanych płatności i liczba zawartych umów na współfinansowanie inwestycji (rys. 1). W programach przed- i poakcesyjnych łączna kwota pomocy dla działań inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych wyniosła około 9,5 mld zł. Mimo, że kolejne okresy programowania różnił zakres czasowy ich realizacji (dla programu SAPARD było to w praktyce 3 lata, SPO 3 lata, a dla PROW 7 lat), to w przeliczeniu na jeden rok do rolnictwa spływało coraz więcej wsparcia. Także zainteresowanie potencjalnych beneficjentów było coraz większe. Przy wdrażaniu pierwszych programów brano pod uwagę możliwość niepełnego wykorzystania środków. Istniała obawa, że rolnicy nie będą aplikowali ze względu na nieznajomość procedur formalnych obowiązujących w działaniach II filara lub też nie będą mieli finansowych zdolności
prefinansowania i współfinansowania wydatków. Jak się okazało, w każdym kolejnym naborze wniosków zainteresowanie beneficjentów było coraz większe (rys. 1), a kwoty wnioskowanej pomocy przekraczały możliwości ich realizacji. Przykładem może być województwo wielkopolskie, w którym limit wsparcia na lata 27-213 został wyczerpany już w czasie dwóch pierwszych naborów wniosków, tj. w roku 27 i 29. Dowodem coraz większego zainteresowania funduszami UE była nie tylko rosnąca liczna wniosków, ale także coraz większa wartość realizowanych projektów. Przeciętne dofinansowanie jednego wniosku w programie SAPARD wynosiło około 45 tys. zł, a w PROW 27-213 już 122 tys. zł. Rysunek 1. Kwoty wnioskowanej pomocy i zrealizowanych płatności oraz liczba złożonych wniosków w ramach wybranych działań inwestycyjnych WPR (w mln zł) (mln zł) 16 14 12 1 8 6 4 2 15 586 12 927 Kwota wnioskowanej pomocy (w mln zł) Kwota zrealizowanych płatności (w mln zł) Złożone wnioski (szt.) Zawarte umowy (szt.) 42 582 24 25 96 258 58 685 (szt.) 12 1 8 6 4 2 'Inwestycje' SAPARD 'Inwestycje' SPO Rolny 'Modernizacja' PROW 27-213 Źródło: Informacja... (27), Raport końcowy... (27), Sprawozdanie z realizacji... (21), Informacja na temat realizacji PROW... (212). Napływ środków w ramach WPR spowodował wzrost wartości środków trwałych w rolnictwie (tab. 1). W cenach bieżących po 24 roku doszło do dynamicznego wzrostu wartości środków trwałych. Do momentu akcesji wartość środków trwałych w zasadzie nie ulegała zmianie, dopiero po wejściu do UE obserwuje się wzrost wartości, wynoszący średniorocznie około 2%. Natomiast w cenach stałych napływ środków z funduszy WPR zdołał zahamować spadkową tendencję. Warto podkreślić, że największe zmiany dotyczyły maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi. Tabela 1. Wartość brutto środków trwałych w rolnictwie i łowiectwie według grup środków trwałych w bieżących cenach ewidencyjnych oraz cenach stałych z 211 roku (w mld zł) Wyszczególnienie OGÓŁEM Lata 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 19,1 19,1 19,7 11,5 11,8 11,9 112,8 115,1 117,7 119,9 122,6 124,3 127,1 (141,) (133,8) (131,5) (131,2) (129,8) (123,7) (122,5) (123,3) (123,6) (123,8) (124,3) (126,5) (127,1) w tym: budynki i budowle 68,5 68,5 68,3 68, 68, 68,2 69,2 69,6 7,4 71,1 71,2 71,3 72,4 (88,6) (84,) (81,9) (8,7) (79,6) (76,1) (75,2) (74,6) (73,9) (73,4) (72,2) (72,5) (72,4) maszyny, urządzenia 12,9 13,3 13,8 14,3 14,5 14,7 15,2 15,9 16,7 17,6 18,7 19,7 2,9 techniczne i (16,7) (16,3) (16,6) (16,9) (17,) (16,4) (16,5) (17,) (17,5) (18,1) (18,9) (2,) (2,9) narzędzia środki transportu 12,3 12,3 12,4 13,1 13,2 12,7 12,9 13,3 13,7 14,2 14,5 14,9 15,3 (15,9) (15,1) (14,8) (15,5) (15,4) (14,2) (14,1) (14,3) (14,4) (14,6) (14,7) (15,2) (15,3) a wartość brutto środków trwałych w cenach stałych 211 roku podano w nawiasach Źródło: Roczniki statystyczne... (21, 28-211), Roczniki statystyczne rolnictwa i obszarów... (25-27). W ostatnich latach przyrost ich wartości wynosił corocznie około 6% w cenach ewidencyjnych i około 5% w cenach stałych. Wynikało to głównie z potrzeb inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych, których zarządcy z palety możliwych kierunków inwestycji wybierali najbardziej potrzebne środki techniczne. Innym powodem były kwestie formalne wdrażanych programów. Sposób finansowania polegał na refundowaniu części poniesionych kosztów dopiero po zrealizowaniu inwestycji. W stosunku do inwestycji budowlanych przy zakupie maszyn i urządzeń znacznie krótszy
czas dzielił rozpoczęcie i zakończenie inwestycji, co dla gospodarstw rolnych miało znaczenie w utrzymaniu bieżącej płynności finansowej. Poza tym przygotowanie wniosku na budowę lub rozbudowę pomieszczeń inwentarskich, wraz z opisem technicznym i kosztorysem inwestycji oraz załącznikami, były znacznie bardziej rozbudowane, trudne, czasochłonne i kosztowne aniżeli dokumentacja zakupu maszyny lub urządzenia (Czubak i inni 212). Próbą odpowiedzi na pytanie na ile wejście Polski do Unii Europejskiej i objęcie krajowego rolnictwa mechanizmami WPR przyczyniło się do wzrostu wartości brutto środków trwałych, było oszacowanie inwestycyjnego efektu netto (rys. 2). Rysunek 2. Nakłady inwestycyjne w rolnictwie i łowiectwie w latach 1993-211 w cenach bieżących oraz wyniki modelu wykładniczego dla lat 24-211 (w mln zł). (mln zł) 45 4 35 3 25 Inwestycje ogółem (dane GUS) Model wykładniczy 9,1 mld zł 2 15 1 5 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Roczniki statystyczne... (1998-21, 28-211), Roczniki statystyczne rolnictwa i obszarów... (25-27), Czubak 213. Nakłady inwestycyjne w rolnictwie i łowiectwie 2 wzrastały w latach 1993-1997. Następnie, od 1998 r. do 23 r., nakłady ponoszone na inwestycje ustabilizowały się na poziomie około 2,1-2,2 mld zł rocznie. Dopiero po 24 r., kiedy rozpoczęło się pełne członkostwo w UE i finalizowano realizowanie wsparcia przedakcesyjnego, wydatki na środki trwałe wzrastały. Coroczny poziom nakładów wynosił około 3,4 mld zł, dwukrotnie więcej niż okresie przedakcesyjnym. Gdyby przyjąć kontynuowanie trendu z lat 1993-23, to wyniki modelu wykładniczego wskazują, że łączne nakłady inwestycyjne w okresie 24-211 wyniosłyby hipotetycznie około 17,6 mld zł. W rzeczywistości było to 26,7 mld zł. Tak więc efekt netto implementacji działań WPR (głównie działań wspierających inwestycje, ale także innych, w tym dopłat bezpośrednich, o czym mowa była wcześniej) to 9,1 mld zł. Jest to wyraźny efekt proinwestycyjny w rolnictwie, ponieważ dzięki środkom wspólnotowej polityki rolnej w rolnictwie w ostatnich latach podwoiły się nakłady na inwestycje. Nie oznacza to, że dzięki wsparciu proces restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa został zakończony. Rozwój rolnictwa nadal wymaga zmian, w tym głównie związanych z inwestycjami, a tempo tych procesów w pewnym stopniu będzie uwarunkowane poziomem wsparcia rolnictwa w kolejnym okresie programowania 214-22. Wnioski W kolejnych okresach programowania funduszy UE, począwszy od programów przedakcesyjnych, zainteresowanie rolników działaniami wspierającymi inwestycje było coraz większe. Świadczy o tym wzrost liczby składanych wniosków oraz rosnąca przeciętna wartość dofinansowania, jaka przypadała na jeden projekt. W rezultacie wydatki na środki trwałe w rolnictwie wzrastały. Wyraźna zmiana była obserwowana po 24 r., kiedy rozpoczęło się pełne członkostwo Polski w UE i finalizowano realizowanie wsparcia przedakcesyjnego. Można szacować, że inwestycyjny efekt netto implementacji działań WPR (głównie działań wspierających inwestycje, ale także pozostałych mechanizmów WPR, w tym dopłat bezpośrednich) wyniósł 9,1 mld zł. Jest to wyraźny efekt proinwestycyjny w rolnictwie, ponieważ dzięki środkom wspólnotowej polityki rolnej w rolnictwie podwoiły się nakłady na inwestycje. Przyczyniło się to do wzrostu wartości środków trwałych, głównie maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi. Literatura 2 Dane GUS ujmują łącznie inwestycje w rolnictwie i łowiectwie, lecz wyniki w zdecydowanej większości dotyczą rolnictwa.
Czubak W., Jędrzejak P., Wykorzystanie dopłat bezpośrednich w gospodarstwach rolnych. Roczniki Naukowe SERiA, Tom XIII, Zeszyt 2, s. 75-79, Wrocław 211, Czubak W., Kiryluk-Dryjska E., Poczta W., Sadowski A., Wspólna Polityka Rolna a rozwój rolnictwa w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 212, Czubak W., Rozdysponowanie dopłat bezpośrednich w gospodarstwach rolnych korzystających z funduszy UE w Wielkopolsce, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4, s. 18-127, Komitet Ekonomiki Rolnictwa PAN, IERiGŻ, Warszawa 28, Czubak W., Rozwój rolnictwa w Polsce z wykorzystaniem wybranych mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Rozprawy Naukowe nr 458, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 213 Czubak W., Sadowski A. Ekonomiczne aspekty projektów inwestycyjnych w agrobiznesie [w:] Projekty inwestycyjne w agrobiznesie a zasady wspólnej polityki rolnej po 213 roku. Czyżewski A., Poczta W. (red.); Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, s. 13-179, Poznań 211, Informacja o liczbie i kwocie złożonych wniosków w ramach Działania "Modernizacja gospodarstw rolnych PROW 27-213, System Informacji Zarządczej ARiMR, według stanu na dzień 2.9.213 r. Warszawa 213, http://www.arimr.gov.pl/uploads/media/239213_mgr_7-13.pdf Informacja o realizacji Programu SAPARD, System Informacji Zarządczej ARiMR, Warszawa 27, http://www.arimr.gov.pl/fileadmin/pliki/zdjecia strony/5/sapard.pdf. Przychodzień J., Zegar A., Majątek i inwestycje produkcyjne w gospodarstwach chłopskich, Instytut Ekonomiki Rolnej, Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy, zeszyt 68, Warszawa 198, Raport końcowy z realizacji Programu SAPARD w Polsce w latach 2 26. Uchwała nr 38/27 Zespołu - Komitetu ds Monitorowania Programu SAPARD z dnia 14 czerwca 27r. w sprawie zaakceptowania Raportu końcowego z realizacji Programu SAPARD w Polsce w latach 2-26, Warszawa 27, http://bip.minrol.gov.pl/desktopdefault.aspx?taborgid=1464&langid= Rocznik statystyczny rolnictwa 1998-21, 28-211, GUS, Warszawa 1998-21 i 28-211, Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 25-27, GUS, Warszawa 25-27 Sprawozdanie z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 24 26, Uchwała nr 45 Komitet Monitorujący Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja... z dn. 5 lipca 21r. Warszawa 21, www.faow.org.pl/files/ index.php?id_plik=246