PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE R.otXXXVI 1992

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE R.otXXXVI 1992 SKł..AD GATUNKOWY I LlCZEBNOŚt AKAROFAUNY W OSYPIE NATURALNYM ZIMUJ~CYCH RODZIN PSZCZELICH Wit Chmielewski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddzial Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, 24-100 Pulawy Streszczenie W toku 4-letnich badań (1987-90) poddano analizom akarologicznym osyp zimowy z 1783 rodzin pszczelich zebrany w 113 pasiekach doświadczalnych i produkcyjnych. Określono 48 gatunków roztoczy. Liczebnołc! akarofauny na ogól bardzo duta, sięgała maksymalnie do kilkunastu tysi~cy osobników w jednej rodzinie. Roztocze tworzyły zwykle mieszane, wielogatunkowe kolonie, złożone z osobników różnego wieku, pici i stadiów rozwojowych z formami foretycznymi i przetrwalnikowymi (hypopus) wlllcznie. Skład akarofauny był urozmaicony. Największą i najliczniejszą grupę stanowiły rozkruszki (Acaridae, Głycyphagidae) - szkodniki produktów pasiecznych, którym towarzyszyły ich drapieżce (Cheyletidae, Aceosejidae, Macrochelidae), gatunki koprofagiczne i nekrofagiczne (Gamasidae, Parasitidae, Uropodidae), a także wiele innych o nieokreślonych jeszcze powiązaniach z pszczołami, często zawleczone z gleby, roślin i innych siedlisk (Oribatidae, Eriophyidae, Tetranychidae). Stałym elementem osypu były roztocze pasożytnicze, g1ównie Varroa jacobsoni Oud. Stwierdzono też gatunki nowe dla fauny polskiej (Acotyledon paradoxa Oud., Chaetodactylus osmiae (Duf.), Lasioacarus nidicolus KlIdzhaja et Sevastianov, Thyreophagus odyneri Fain) i kilka rzadziej spotykanych lub d1e rejestrowanych dotychczas w gniazdach pszczół. Słowa kłuczowe: akarofauna, roztocze ulowe, rozkruszki, szkodniki pasieczne, osyp zimowy. WPROWADZENIE W czasie zimowania pszczół, który jest okresem ich zmniejszonej aktywności, na dennicach uli gromadzi się w dużych zwykle ilościach osyp zimowy (detrytus). W jego skład wchodzą resztki pokarmu pszczół (pyłek, pierzga, miód, cukier), odskleplny z plastrów i okruchy wosku, martwe pszczoły i czerw oraz różne inne odpadki organiczne zarówno pochodzenia zwierzęcego jak i roślinne, a także zanieczyszczenia nieorganiczne. Wszystko to stanowi atrakcyjne podłoże i pożywkę dla rozwoju mikroflory i fauny towarzyszącej pszczołom w ich gniazdach. Z dotychczasowych obserwacji przeprowadzonych przez różnych autorów wynika, że szczególnie często i licznie występują w tych siedliskach roztocze (B a n a- s z a k 1980, C h m ie I e w s k i 1971, 1989, 1990, 1991, G r o b o v 1975, H a r a- g s i m i inni 1978, R o I n i k, S z m i d t 1959). Z opracowań tych i przeglądów piśmiennictwa światowego na temat roztoczy związanych z owadami socjalnymi 74

wynika, że z pszczołą miodną (Apis mellijera L.) związanych jest około 40 gatunków tych pajęczaków. Niektóre z nich, jak wynika z wcześniejszych obserwacji i doświadczeń własnych autora (C h m i e I e w s k i 1975, 1978, 1983) mogą występować i rozwijać się na pokarmie pszczół, a zwłaszcza na pierzdze i pyłku zbieranym przez te owady. Celem obecnych badań jest ocena stanu higienicznego uli pszczelich pod kątem występowania w nich roztoczy - określenie składu gatunkowego i nasilenia występowania tych szkodników w osypie naturalnym zimujących pszczół w warunkach naszych pasiek krajowych. METODYKA Okres badań obejmował 4 lata (1987-1990) (Tab. 1). Materiał doświadczalny stanowiły 1783 próby osypu zimowego pobrane z rodzin pszczelich głównie w pasiekach zakładowych (doświadczalnych) Oddziału Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa (Puławy i okolice) i prywatnych (produkcyjnych) z terenu kraju (głównie z województw: lubelskiego, jeleniogórskiego, poznańskiego, tarnobrzeskiego, toruńskiego, warszawskiego). Przy pobieraniu prób korzystano głównie z wkładek papierowych na osyp zimowy, lub z ruchomych (odejmowanych) dennic uli. Wkładki na osyp wsuwano, jeżeli konstrukcja uli na to pozwalała, na dno uli, pod ramki z zimującymi pszczołami, po ustaniu ich lotów jesienią, a następnie usuwano je wraz z osypem wiosną, tuż przed' oblotem lub wkrótce po oblocie pszczół. W przypadku uli z ruchomymi dennicami, osyp pobierano po ich uprzednim odłączeniu od korpusów gniazdowych i ewentualnej wymianie na suche. Natomiast w przypadku uli, których konstrukcja uniemożliwiała odejmowanie i wymianę dennic lub zastosowanie wkładek dennicowych, pobieranie osypów wymagało otwierania uli i rozbierania gniazd, toteż wykonywano je przeważnie przy okazji wiosennego przeglądu pasiek. Osyp zbierano do papierowych torebek, etykietowano i dostarczano do pracowni, gdzie zabezpieczano je w niskiej temperaturze (lodówka), do czasu ich przesiania na sitach i przygotowania materiału do badań mikroskopowych. Próby, w zależności od ich napływu z terenu i możliwości wykonawczych laboratorium, przesiewano bezpośrednio lub możliwie w krótkim czasie po pobraniu, na sitach laboratoryjnych o średnicy oczek 2-2,5 mm, w celu oddzielenia martwych pszczół i innych większych cząstek detrytusu, Z drobnocząsteczkowego osypu wybierano roztocze, przeglądając go pod binokularem. Roztocze konserwowano w alkoholu etylowym (75%), prześwietlano w kwasie mlekowym (50%) i chloralfenolu, a następnie wykonywano preparaty mikroskopowe (płyny Faure'a-Berlese i Hoyera). Ustalano liczebność roztoczy w badanym materiale i określano stopień zasiedlenia prób według trzystopniowej skali podanej w normie resortowej (RN-54 MPRiS/L-l60) zalecanej i stosowanej przy ocenie 75

~ Tabela 1 Liczby prób OIJPU z uli zebrall)dl w c:zaie 4 lat badań Numbers ol biyedebris cdlccted durid&4 yan ol ilm:stiptions Olarakter pasiek Liczby paiek i rodzin paczclich bedanych w kolejnych latach doświadczeri Numbers ol apiańes and bee c:oioniesilm:stigated in consequtive years of expeńments Character of apiańes 1987 1988 1989 1990 1987-1990 Pasieki Rodziny Pasieki Rodziny Pasieki Rodziny Puieki Rodziny Pasieki Rodziny Apiańes Colonies Apiańes Colonies Apiańes CoIonies Apiańes Colonies Apiańes Colonies Produkcyjne (prywatne) 16 '1J17 2S 2S11 7 los 8 99 56 669 Productive (pńvate) Doświadczalne (zakładowe) 13 301 15 290_ 17 216 12 307 57 1114 Expeńmental (departmental) Ogółem - General 29 S08 40 S48 24 321 20 406 113 1783

porażenia przez roztocze różnych produktów spożywczych i ziół suszonych, a mianowicie: I - 1-20, II - 21-40 i III stopień porażenia - ponad 40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg badanego produktu (dla ziół leczniczych zaleca się stosowanie skali odpowiednio: I - 1-2, II - 3-5, III - ponad 5 roztoczy w 100 g suszu). Próby ważono na wadze laboratoryjnej; ich masa wahała się w granicach od kilku gramów do ponad 1 kg (w przypadkach dużego lub całkowitego osypania się rodziny pszczelej). Masa próby osypu drobnocząsteczkowego (po przesianiu) wynosiła średnio 21,5 g. WYNIKI Badania wykazały, że akarocauna uli zamieszkałych przez pszczoły jest bogata zarówno pod względem liczebności, jak i składu gatunkowego. Z przeprowadzonych analiz prób osypu zimowego wynika, że roztocze towarzyszą praktycznie wszystkim rodzinom pszczelim. Jedynie ule nowe i świeżo zasiedlone pszczołami rojowymi (roje naturalne) w początkowym okresie ich zagospodarowywania przez pszczoły są zwykle wolne od roztoczy, lub też występują w nich jedynie nieliczne ich osobniki. Liczebność roztoczy w osypie zimowym, na ogół bardzo duża, bo sięgająca niekiedy nawet kilku lub kilkunastu tysięcy w jednej rodzinie pszczelej, wykazywała dosyć duże wahania zarówno w poszczególnych latach badań, jak też znaczne różnice w zależności od charakteru pasieki (Tab. 2). TabeJa2 Porównanie liczebności roztoczy w przeliczeniu na 1 kg osypu z uli w poszczególnych latach badań Comparison oc numbers oc mites in count per l kg of hive debris in panicular years oc investigations Charakter pasiek Character oc apiaries Średnia liczba roztoczy w próbie w kolejnych lalach badań Mean number of mites per sample in consecutive years oc investigations 1987 1988 1989 1990 1987 1990 Produkcyjne (prywatne) Productive (pńvate) Doświadczalne (zakladowe) Expeńmental (departmental) 397,8 1668,8 2419,2 1233,4 1350,8 190,9 855,5 1507,5 584,0 714,0 Ogólem - General 276,6 1238,0 1805,4 742,1 953,3 77

Większa na ogół liczebność roztoczy w osypie pochodzącym z pasiek prywatnych w porównaniu z zasiedleniem przez nie prób osypu z pasiek doświadczalnych pozostaje prawdopodobnie w związku z wyższym poziomem higieny tych ostatnich, z' lepszym na ogół ich wyposażeniem w odpowiedni sprzęt, a także terminowym i poprawnym wykonywaniem wszystkich zabiegów hodowlanych. Zasiedlenie osypu zimowego przez roztocze wyrażone w stopniach wykazało, że znaczna większość prób (88%) porażona była w III - najwyższym stopniu, tj. znajdowano w nich po ponad 40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg osypu (Tab. 3). Analiza akarofauny wskazuje nie tylko na jej bogaty skład gatunkowy (48 oznaczonych gatunków), lecz także na duże jej urozmaicenie w relacji: roztocze - gospodarze. Obok znanych gatunków pasożytniczych (Van-oa jacobsoni Oud., Acarapis woodi (Rennie) znaleziono w osypie szereg innych gatunków roztoczy, z których ponad połowę stanowiły rozkruszki (Acaridae, Glycyphagidae]. Niektóre z nich są znanymi szkodnikami produktów pszczelich, np. Glycyphagus domesticus (De Geer), Carpoglyphus /actis (L.), Acanis siro L., Tyrophagus longior (Gerv.). Rozkruszkom i innym saprofagom towarzyszyły często gatunki roztoczy drapieżnych z rodzin Chey/etidae, Aceosejidae, Macrochelidae, jak np. Cheyletus eruditus (Schr.) Melichares tarsalis (Berł.), a poza tymi także niektóre gatunki koprofagiczne i nekrofagiczne (Gamasidae, Parasitidae, Uropodidae) inne, których znaczenie i powiązania z pszczołami wymagają dalszych badań w celu ich wyjaśnienia (Tab. 4, Ryc. 1-8). 78 Ryc. 1 - Tyrophagus putrescentiae (Schr.) - samice - male Ryc. 2 - Carpoglyphus lactis (L.) - samica - female

Tabela 3 Nasilenie vystepowania roztoczy w osypie z uli w kolejnych latach badan Intensity of occurrence of aites in hive debris in oonsecutive years ot investiqations Zasiedlenie prób w stopniach - Settlinq of saaples in deqrees "l Lic~ -- Rok bad.ail prób I II III zbada-.... -,------ Year ot nych Liczba Srednia liczba Liczba Srednia liczba Liczba Srednia liczba investi- prób roztoczy w lkq prób roztoczy w lkq prób roztoczy w lkq qations NWlber % osypu % osypu % osypu of ana- Nu.ber of liean nu.ber of Nu.ber of "ean nu.ber of Nuaber of lieannwlber of lysed saaples aites per 1kq suples aites per 1kq sajiip1es aitas per 1kq saaples of debris of debriii of debris ----- 1987 508 33 6,5 14,8 30 5,9 35,7 445 87,6 312,3 1988 548 39 7,1 13,4 53 9,7 30,6 456 83,2 1483,1 1989 321 20 6,2 17,5 18 5,6 31,1 283 88,2 2044,6 1990 406 9 2,2 17,8 12 3,0 35,8 385 94,8 781,0 1987-90 1783 101 5,7 15,0 113 6,3 32,6 1569 88,0 1080,0.) I - 1-20 roztoczy w przeliczeniu na 1 kq osypu 1-20 aites in oount per 1 kq ot debriii II - 21-40 roztoczy w przeliczeniu na l kq osypu 21-40 aites in oount per 1 kq ot debri. III - >40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kq osypu - >40 aites in oount per l Irq ot debris ~

~ Tabela 4 Zestawienie gatunk6w roztoczy, liczebność i czestość ich występowania w osypie z uli z 1783 zimujacych rodzin pszczelich List of mite species, their numbers and frequency of their occurrence in hive debris from 1783 wintering bee colonies ------... _.._--_.._-------_._. --_._.._--_.._.._..-_._----_._--_._...._..._.._._--_. Zasiedlenie osypu w stopniach - Settling of debris in deqrees Oj I II III 1+11+111 Gatunek Species Liczba prób (%) Number of sarnples (%) Srednia liczba roztoczy w próbie Kean number of mites per sample Liczba pr6b (%) Number of samples (%) Srednia liczba roztoczy w pr6bie l'lean number of liites per sarnple Liczba prób (%) Number of sajiiples (%) Srednia liczba roztoczy w próbie liean number ot liites per sample Liczba prób (%) Number of samples (%) Srednia liczba roztoczy w pr6bie(lialts.) l'iean number of liites per sample(max. ) ~---:---_.._-_..-._---... _...._-_..- _.._--_..._._-_..-_._._._-_._....._-_..._----_._---.._.._.._--_._---- Rozkruszki - Acarids Acarus farris (Oud.) Acarus Acarus qracilis Hughes immobilis Griffiths ACAnIS siro L. Acotyledon paradoxa Oud. Aleuroqlyphus ovatus Caloqlyphus berlesei (Troup.) (Kich.) Caloqlyphus rhizoqlyphoides (Zachv.) Lasioacarus nidicolus Kad:,ja et Sevastianov I'Iichaelopuscorticalis (I'I1~n.) Rhizoqlyphus echinopus (F. et R.) 'lbyreophaqus ento.ophaqus (Lab.) Thyreophaqus odyneri Fain Tyrophaqus caaei (Oud.) Tyrophaqus lonqior (Gerv.) Tyrophaqus putrescentiae (Schr.) Carpoqlyphua lactis (L.) OIaetodactylus osmiae (Duf.) Chortoqlyphua arcuatua (Troup.) Glycyphaqus destructor (Schr.) Glycyphaqus daaesticus (De Geer) Austroqlycyphaqus qeniculatus (Vitz.) Glycyphaqus ornatus (Kruer) Gobieria fusca (Oud.) 37( 2,1) 3( 0,2) l7( 1.0) 66( 3,7) 33( 1.9) 2( 0.1) 3( 0.2) 9( 0,5) 26( 1,5) l4( 0,8) l( 0,1) 2l( 1.2) 9( 0,5) l3( 0,7) 87( 4,9) 60( 3.4) l26( 7.1) 2( 0,1) 8( 0.5) S8( 3.3) l71( 9,6) 3( 0,2) 2( 0,1) 18,6 13,3 15,3 16,5 16,7 15,0 16,7 13.3 17,3 15,7 20,0 16,7 15,6 16,9 16,3 17,0 16,5 15,6 13,7 15,7 16,0 13,3 10,0 S3( 3,0) 3( 0.2) 28( 1,6) 80( 4,9) 4S( 2,5) 2( 0,1) 1( 0.1) 11 ( 0,6) 34( 1.9) 9( 0.5) l7( 1.0) 8( 0.5) 5( 0.3) ll1( 6,2) 65( 3.6) l43( 8.0) l( 0,1) 60( 3.4) 207(11.6) 1( 0,1) 34.7 36,7 33,2 34,1 33.6 30,0 25.0 32.7 33.8 33,3 35.9 36,2 36,0 35.6 33,1 34,3 30,0 33,8 34,0 30,0 200(11.2) 5( 0,3) 95( 5,3) 215(12,1) 127( 7.1) 3( 0,2) 13( 0,7) 82( 2.6) 11( 0,6) 1( 0.1) l4( 0.9) 11( 0,6) lor 0,6) 160( 8.9) 59( 3,3) 257(14,4) 1( 0,1) 192(10.8) 1232(69,1) 1( 0.1) 1 ( 0,1) 267,4 90,0 323.4 247.3 254.3 66.7 122,3 259,4 93,6 60,0 155.0 117,2 129,0 151.1 96,3 130.0 50,0 148,6 440,1 150,0 70,0 290(16,3) 11( 0,6) 140( 7,9) 361(20,2) 205(11,5) 4( 0,2) 7( 0,4) 33( 1,9) 142( 8.0) 34( 1.9) 2( 0,1) 52( 2,9) 28( 1,6) 28( 1,6) 358(20,1) 184(10,3) 526(29,5) 3( 0,2) 9( 0,5) 310(17,4) 1610(90,3) 2( 0,1) 4( 0,2) 2( 0,1) 193,1( 2500) 54,5( 200) 227,9( 3600) l57,8( 3600) 167,6( 2000) 22,5( 30) 36,7( 100) 62,7( 300) 161,1 ( 1400) 44,1( 350) 40,O( 60) 60.2( 600) 61.4( 300) 60.4( 400) 82,5( 3000) 48,1( 480) 76,8( 1200) 26,6( 50) 15,3( 30) 92,4( 1600) 342,7(14280) 90,O( 150) 27,5( 70) 10,O( 10)

00 1-0 Inne qatunlti roztoczy - other aite species Histiostoma polypori (Oud.) 2( O.n 10,0 2( 0,1) 40,0 l( 0,1) 50,0 5( 0,3) 22,O( 50) Belba geniculosa Oud. 3( 0,2) 10,0 l ( 0,1) 30,0 4( 0,2) 15,O( 30) Bryobia praetiosa Koch. 5( 0,3) 10,0 l( 0,1) 30,0 6( 0,3) l3,3( 30) Pyemotes ventricosus (Newp.) 3( 0,2) 20,0 2( 0,1) 35,0 5( 0,3) 26,O( 40) Ac4rapis woodi (Rennie) 2( 0,1) 20,0 1( 0,1) 30,0 3( 0,2) 23,3( 30) Scutacarus acarorum (Goeze) 3( 0,2) 10,0 l ( 0,1) 40,0 4( 0,2) l7,5( 40) Tarsonemus fusarii Cooreman 3( 0,2) 8,7 2( 0,1) 35,S 2( 0,1) 60,0 7( 0,4) 31.0( 60) Acaropsis sollers Roh4endorf l( 0,1) 10,0 1( 0,1) 10,O( 10) Eucheyletia flabellifera (~ich.) 3( O 2) 10.0 l( 0,1) 30,0 4( 0,2) 15,O( 30) Cheyletus eruditus (Schr.) 3l( 1.7) 12,9 9( 0,5) 35,6 5( 0,3) 54,0 45( 2.5) 22,O( 70) Bdella liqnico1a Can. l( 0,1) 10,0 l( 0,1) 10,O( 10) Cunaxa taurus (Kramer) 2( 0.1) 10,0 2( 0,1) 10,O( 10) AIIeroseius plumiqerus (Oud.) 11( 0.6) 11,8 3( 0,2) 30,0 1 ( 0,1) 50,0 15( 0,8) 18.0( 50) Aaeroseius plumo!\.us (Oud.) 58( 3.3) 12,4 7( 0,4) 34,3 4( 0,2) 65,0 69( 3,9) 17.7( 100) "elichares dentriticus (Berl.) 4( 0.2) 10,0 4( 0.2) 10.0( 10) "elichares mali (Oud.) 2( 0,1) 10,0 2( 0,1) 10,O( 10) "elichares tarsalis (Berl.) 35( 2.0) 10,3 3( 0.2) 23,0 1( 0,1) 50,0 39( 2,2) 12,3( 50) ~crocheles glaber ("Uller) 27( 1.5) 8.0 l( 0,1), 30,0 28( 1.6) 8.8( 30) I'Iacrocheles matrius (Hull. ) 11( 0,6) 9,3 2( 0,1) 30,0 l( 0,1) 60,0 14( 0,9) 15.8( 60) I'Iacrocheles auscaedollesticae (Scop.) 38( 2,1) 11,6 2( 0,1) 30.0 2( 0.1) 50,0 42( 2.4) 15.5( 50) Parasit:ellus fucorua (De Geer) 28( 1.6) 7,4 2( 0,1) 35.0 1( 0,1) 50,0 3l( 1.7) 10.5( 50) Perqamasus crassipes (L.) 14( 0,8) 9,6 2( 0,1) 15,0 16( 0,9) 10,2( 30) Urobove1la marqinata (Koch.) 3( 0,2) 16,6 1( 0,1) 30,0 4( 0,2) 20.0( 30) Varroa jacobsoni Oud. 217(12.2) 14,8 164( 9,2) 31.8 1100(61,6) 596,8 1481 (83,0) 448,9( 6500)

~ Roztocze qat:udkowo nieoltreślone Unspecified Ilites Acaridae 49( 2,7) 8,0 16( 0,9) 32,7 S( 0,3) 58,0 70( 3,9) 17,3( 60) G lycyphaqidae 149( 8,4) 5,7 17( LO) 31,0 4( 0,2) 67,5 170(10,0) 9,7( 100) Carpoglyphidae 2( 0,1)- 10,0 1( 0,1) 40,0 3( 0,2) 20,0( 40) Saproglyphidae 7( 0,4) 15,7 1 ( 0,1) 40,0 3( 0,2) 66,7 11( 0,6) 36,1( 100) Pyroqlyphidae 3( 0,2) 13,3 3( 0,2) 13,3( 20) Tydeidae 31( 1,7) 9,3 9( 0,5) 27,8 9( 0,5) 212,5 4S( 2,5) S2,0( 600) Trombiculidae S( 0,3) 14,0 S( 0,3) 14,0( 20) Tar50nemidae 41( 2,3) 8,0 11( 0,6) 34,5 6( 0,3) 61,7 S8( 3,3) l8,6( 100) Scutacaridae S( 0,3) 12,0 1 ( 0,1) 30,0 6( 0,3) ls,o( 30) Tetranychidae 7( 0,4) 10,0 l( 0,1) 22,0 8( 0,4) 11,S( 30) Bdellidae 3( 0,2) 10,0 3( 0,2) 10,0( 20) Cheyletidae 2( 0,1) 15,0 2( 0,1) ls,o( 20) Cunaxidae 2( 0,1) 10,0 2( 0,1) 10,0( 10) Aceosejidae 4( 0,2) 15,0 4( 0,2) ls,o( 20) Phytoseiidae 2( 0,1) 10,0 2( 0,1) 10,0( 10) Amerosei idae 20( 1,1) 9,3 1 ( 0,1) 30,0 21 ( 1,2) 10,3( 30) laelaptidae 31( 1.7) 6,8 2( 0,1) 30,0 l( 0,1) 60,0 34( 1,9) 9,7( 60) IIacrochelidae 41 ( 2,3), 8,0 41( 2,3) 8,2( 10) Parasitidae 16( 0,9) 8,9 2( 0,1) 35,0 18( '1,0) 1L8( 40) Uropodidae 3( 0,2) 13,3 3( 0,2) 13,3( 20) Anoetoidea 3( 0,2) '13,3 1( 0,1) 30,0 4( 0,2) 17,S( 30) Eriophyoidea 1( 0,1) 10,0 l ( 0,1) 10,0( 10) Gamasida 28( 1.6) 7,3 4( 0,2) 27,0 1 ( 0,1) 50,0 33( 1,9) n.or 50) Oribati.da 26( 1,5) 9,9 4( 0,2) 32,5 l( 0,1) 50,0 31 ( 1,7) 12,8( 50) *) I-l-20 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg osypu 1-20 Ilites per_l kg of debris II - 21-40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg osypu 21-40 Ilites per 1 kg of debris III - > 40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg osypu - > 40 aites per 1 kq of debris

Ryc. 3 - ChortogJyphus arcuatus (Troup.) - samiec - maje Ryc. 4 - Gohieria fusca (Oud.) - samica - fernale Ryc. 5 - Acarus farris (Oud.) - hypopus ruchomy - mol-ile hypopus Ryc. 6 - GJycyphagus domesticus (De Gecr) - hypopus nieruchomy (cnryx'.,,',;jiillobiic 11)l' "s (encysted) 83

Ryc. 7 - Cheyletus eruditus (Schr.) - samica - female Ryc. 8 - Acarapis woodi (Rennie) - samica - female W toku prowadzonych badań stwierdzono, że znany powszechnie od wielu lat sprawca choroby roztoczowej pszczół (akarapidoza) - Acarapis woodi (Rennie) stracił wyraźnie na znaczeniu i gdy jeszcze w pierwszym roku obecnych badań (1987) stwierdzono sporadycznie jego obecność w kilku próbach materiału (3 rodziny) z pasieki zlokalizowanej w południowo-zachodniej części kraju (woj. jeleniogórskie), to w ostatnich latach brak było informacji o jego występowaniu w Polsce. Wiąże się to prawdopodobnie z intensywnymi zabiegami chemicznego zwalczania V. jacobsoni Oud., które przy okazji skutecznie e1iminująa. woodi (Rennie) z pasiek nawet w tych rejonach kraju, w których zwykle dosyć często był sygnalizowany. Natomiast drugi pasożyt pszczół - V.jacobsoni Oud. w pierwszym roku omawianych badań występował już w większości pasiek na terenie całej Polski. Jedynie w południowo-zachodnich rejonach kraju (woj. jeleniogórsskie) spotykano jeszcze enklawy, na terenie których zdarzały się przypadki pasiek wolnych jeszcze od paso żyta, podczas gdy w lata następne obecność tego gatunku stwierdzano już w próbach osypu ze wszystkich badanych pasiek. Liczebność V. jacobsoni Oud. w osypie zimowym jest pewnym wskaźnikiem stopnia spasożytowania rodziny pszczelej przez tego roztocza, a jednocześnie stanowi informację o skuteczności jesiennych zabiegów jego zwalczania i dane do prognozy nasilenia choroby i kondycji pszczół w sezonie. Roztocze występujące w osypie naturalnym tworzą zwykle mieszane, wielogatunkowe kolonie, złożone z 1-13 gatunków. 2-6 - gatunkowe zespoły obserwuje się najczęściej, a w ich skład wchodzą głównie gatunki dominujące w środowisku ulowym. Kolonie liczące po więcej gatunków i jednogatunkowe spotyka się rzadziej (Tab. 5). 84

Tabela 5 Zróżnicowanie kolonii roztoczy pod wzgi~dem liczbygatunków zasiedlających 1783próby osypu z uli pszczelich Differentiation oc mite colonics in rcspect oc number oc speeies scttling 1783bee-hive debris sampies Liczba gatunków Próby zasiedlone roztoczy w kolonii Settled sampies Number oc mite specics in colony Liczba % Number 1 119 6,7 2 394 22,1 3 407 22,8 4 343 19,2 S 240 13,5 6 122 6,8 7 76 4,2 8 48 2,7 9 2S 1,4 10 4 0,2 11 3 0,2 12 1 0,1 13 1 0,1 Najcz~ej spotykany skład gatunkowy kolonii (%) The most frequent specics colony composition (%) G!yt:yphagusdomcsticus (55,5) G. domcsticus + Varroa jacobsoni (62,4) G. domcsticus + Tyrophagus longior + + V. jacobsoni (13,0) G. domcsticus + T. longior + Carpoglyphus lactis + + V. jacobsoni (7,3) G. domcsticus + T. longior + C. lactis + Glycyphagus destrućtor + V. jacobsoni (2,1) G. domcsticus + T. longior + C. lactis + Acarus siro + Cheyletus eruditus + V. jacobsoni (2,5) Jednorazowe, niepowtarzalne kombinacje Single, unrecurring compositions ~

Roztocze tworzące kolonie są zróżnicowane także pod względem wiekowym, płci i stopnia zaawansowania rozwoju osobniczego. Obok roztoczy znajdujących się w różnych stadiach homeomorficznych Gaja, larwy, nimfy, osobniki dorosłe) stwierdzono także obecność ich form foretycznych i przetrwalnikowych (hypopus). Hypopusy stwierdzono w 281 próbach (15,8%), przy czym ponad połowę (8,4%) stanowiły hypopusy nieruchom e roztoczka domowego - G. domesticus (De Geer); pozostałe należały do Glycyphagus destructor (Schr.), Acarus immobilis Griffiths, Acarus farris (Oud.), Acotyledon paradoxa Oud., Lasioacarus nidicolus Kadzhaja et Sevastianov, Chaetodactylus osmiae (Duf.), Histiostoma polypori (Oud.), Calvolia sp., Caloglyphus sp., Chaetodactylus sp., Rhizoglyphus sp., Sennenia sp. oraz inne Acaridae, Glycyphaidae, Anoetidae isaproglyphidae. Z roztoczami bytującymi w ulach znajdywano współwystępujące i zwykle powiązane z nimi inne stawonogi, a głównie towarzyszące pszczołom owady. Ich obecność stwierdzono w 31,2% zbadanych prób. W osypie pochodzącym głównie z uli zawilgoconych spotykano często owady bezskrzydłe (Collembola, Diplura, Thysanura), których typowym i często obserwowanym przedstawicielem był rybik cukrowy - Lepisma saccharina L. Jeszcze bardziej pospolite są gatunki gryzków (Psocoptera) - Atropos pulsatonum L., Lachesilla pedicularia L., Liposcelis divinatotius MiiU. i Lepinotus inquilinus Heyden, które stanowią pokarm drapieżnych gatunków roztoczy, np. sierposzy (Cheyletidae). Często obserwowano w ulach skorki Fotficula auricularia L., z którymi hypopusy niektórych gatunków roztoczy z rodzin Acaridae i Anoetidae wchodzą w powiązania typu forezji. Z chrząszczy komponentami entomofauny ulowej są gatunki z rodziny czarnuchowatych (Tenebrionidae) - Tenebrio molitor L. i głównie trojszyk ciemny - Tribołium madens Charp., rzadziej natomiast Tribolium confusum Duv. i Ttibolium castaneum Herbst., które są niekiedy żywicielami roztoczy pasożytniczych (Pyemotidae) lub przenosicielami hypopusów rozkruszków (Acaridae). Pospolicie spotykano w osypie skórniki - Dermestes lardariusl. i Dermestes maculatus Deg., gatunki z rodzajów Antrenus, Cartodere, Cryptophagus, Enicmus i inne z rodzin Ptinidae tptinus fur L.), Cucujidae, Lathrididae, Nitidulidae, Temnochilidae, a czasem też Anobiidae, Staphylinidae, Sylphidae, a nawet Coccinellidae. Stałym elementem fauny osypu zimowego są larwy motyli - barciaków i moli (Pyralidae, Tineidaei, a głównie Achroa grisel/a (F.), Galleria mellonella (L.), Ephestia elu tella Hubner, Tineola biseliella Humm. i Trichophaga tapetzella L. W części prób spotykano mrówki (Lasius niger L., Fonnica rufa L.), martwe osy (Vespa gemlallica L.), trzmiele (Bombus terrestris L.), muchówki (Muscidae, Calliphotidae, Drosophiłidae, Phiołidaet - głównie Drosophila funebns F., Drosophila metanogaster Meig., Musca domestica L., a także wciornastki (Trips sp.), mszyce (Aphidae) i inne pluskwiaki, oraz wije i pająki. Na uwagę zasługuje występowanie w tym siedlisku zaleszczotków tpseudoscorpiones], a zwłaszcza gatunku Chelifer canroides (L.) - wroga naturalnego roztoczy i psotników rozwijających się w ulach. Wymienione owady w różnych stadiach rozwojowych, a zwłaszcza te drobniejsze, są często ofiarami i służą jako pokarm drapieżnych gatunków roztoczy żyjących w tych siedliskach" a większe są zwykle przenosicielami roztoczy, toteż na ciele niektórych gatunków spotykano, niekiedy bardzo licznie, formy foretyczne roztoczy - hypopusy i nimfy szypułkowe (Acaridae, Anoetidae, Uropodidae) służące ich rozprzestrzenianiu się na drodze forezji. 86

Stosowane w omawianych tu doświadczeniach papierowe wkładki dennicowe na osyp zimowy dobrze spełniają swoje zadanie przy pobieraniu go do badań akarologicznych. Można też zalecać pszczelarzom ich stosowanie jako metodę profilaktyczną w walce z roztoczami, a głównie ze szkodliwymi rozkruszkami i ograniczającą ich rozprzestrzenianie się. Podobną rolę spełniają dennice ruchomo zestawione z korpusami gniazdowymi uli, których konstrukcja pozwala na szybkie ich odłączanie i oczyszczanie z osypu, lub też nawet wymianę na suche. Poprawia to z jednej strony warunki cieplne i wilgotnościowe gniazd pszczelich, a z drugiej oszczędza pracę pszczół, które nie tracą energii na usuwanie osypu z uli w czasie zmiennej, wiosennej pogody. Zapobiega to również rozprzestrzenianiu roztoczy w ulach, jak też w całej pasiece i jej okolicy, pszczoły bowiem zmuszone do czyszczenia uli i wynoszenia śmieci, rozsiewają je wraz ze szkodnikami po okolicy w promieniu równym zasięgowi swego lotu, nawet do kilkuset metrów, przyczyniając się w ten sposób do ich rozprzestrzeniania. Zabieg stosowania wkładek, usuwania i niszczenia osypu zimowego jest prostą, tanią i bezpieczną, a więc godną zalecenia metodą zwalczania roztoczy i innych szkodników pasiecznych. DYSKUSJA Konfrontacja wyników własnych z niektórymi danymi z literatury (G r o- b o v 1975, H a r a gs i m i inni 1987) pozwala stwierdzić, że w bardzo wielu przypadkach są one ze sobą zbieżne. Potwierdziły się też w znacznej części wyniki badań akarofauny uli pszczelich zamieszkałych przez pszczoły przeprowadzonych już wcześniej przez autora (C h m i e I e w s k i 1971), przy czym ostatnie badania wykazały znacznie więcej gatunków (48) związanych z tymi siedliskami niż w badaniach poprzednich (19 oznaczonych gatunków), a kontynuowane obserwacje pozwalają przypuszczać, że lista tych gatunków będzie się ciągle wydłużać. W obecnych badaniach stwierdzono m.in. kilka gatunków rzadziej spotykanych lub też dotychczas w ogóle nie podawanych z uli, a niektóre z nich (A. paradoxa Oud., C. osmiae!duf.!, L. nidicolus Kadzhaja et Sevastianov, T. odynen Fain) okazały się nowe dla fauny polskiej. W porównaniu z danymi z piśmiennictwa na uwagę zasługują pewne różnice dotyczące częstości i nasilenia występowania niektórych szkodliwych gatunków roztoczy w ulach pszczelich. Zarówno z obecnych, jak też i z wcześniejszych badań własnych prowadzonych na materiale zebranym z różnych pasiek krajowych wynika, że jeden z najpospolitszych mieszkańców uli, szkodnik produktów pasiecznych - G. domesticus (De Geer) jest gatunkiem najczęściej (90,3% rodzin pszczelich), najliczniej (średnio - 342,7; maksymalnie - 14280 osobników w ulu) reprezentowanym i należącym do grupy gatunków dominujących w tych siedliskach, natomiast według B a n a s z a k a (1980) nie był on gatunkiem dominującm. W przypadku tego gatunku, jak też i kilku innych roztoczy, wyniki własne są zbliżone do danych uzyskanych w Czechosłowacji (H a r a g s i m i inni 1987). Dane w publikacjach niektórych autorów (B a n a s z a k 1980) odnośnie występowania kilku innych ważnych gospodarczo roztoczy, a zwłaszcza rozkruszków z rodzaju Acarus, nastręczają poważne trudności interpretacyjne i są trudne do prównań, gdyż autorzy ci przy określaniu materiału znalezione gatunki tego rodzaju potraktowali łącznie 87

jako Tyroglyphus [arinae Latr. nie uwzględniając rewizji rodzaju Acams przeprowadzonej przez G r i f f i t h s a (1964), według którego jest to kompleks 3 gatunków. Gatunki te, tj. A. [ams (Oud.), A. immobilis Griffiths ia. siro L., zostały znalezione w trakcie realizacji omawianych tu badań w polskich pasiekach. Wyniki te są porównywalne z wynikami podobnych badań czechosłowackich (H a r a g s i m i inni 1978), przy 'czym w Czechosłowacji spośród wymienionych 3 gatunków najczęściej obserwowany był A. immobilis Griffiths, a w Polsce A. siro L., chociaż i pokrewne gatunki spotykane były dosyć często. Wykazy roztoczy znalezionych w ulach podawane przez różnych autorów są zbliżone jeżeli chodzi o gatunki pospolite i kosmopolityczne, natomiast różnią się zwykle w przypadku gatunków rzadszych i występujących nielicznie. Wydaje się, że nie bez znaczenia jest tu miejsce (lokalizacja pasiek) i czas badań, a także związana z tym sezonowość występowania niektórych roztoczy. W sumie, w składzie licznej akarofauny spotykanej w osypie naturalnym z uli znajdują się pasożyty pszczół, szkodniki produktów pasiecznych, a głównie rozkruszki (Acaroidea ) i ich drapieżce, a także szereg gatunków o bliżej nieokreślonych jeszcze powiązaniach z gospodarzami. Niektóre z nich, np. mechowce (Oribatidae), szpeciele (Eriophyidae), przędziorki itetranychidae), trafiają tu zupełnie przypadkowo, zawleczone z innych siedlisk (roślinność, gleba). Rodziny pszczele w pasiekach prywatnych (produkcyjnych) są zwykle nawet kilkakrotnie silniej opanowane przez roztocze od rodzin w pasiekach doświadczalnych, w których zarówno sprzęt i zabiegi hodowlane, jak też ogólny stan higieny znajdują się z reguły na wyższym i wyrównanym poziomie niż to ma miejsce w przypadku bardzo zróżnicowanych pod tym. względem pasiek prywatnych. Duża na ogół liczebność roztoczy w osypie zimowym, sięgająca często wielu tysięcy osobników w jednej rodzinie pszczelej, znajdujących się w różnych stadiach rozwojowych z hypopusami włącznie, świadczy o tym, że jest to naturalne siedlisko zapewniające warunki sprzyjające rozwojowi i rozprzestrzenianiu się tych szkodników. WNIOSKI - Naturalny osyp zimowy gromadzący się na dnie uli jest siedliskiem licznej akarofauny związanej z gniazdami pszczoły miodnej i może być źródłem porażenia produktów pszczelich przez szkodniki. - Wśród gatunków szkodliwych najliczniejszą grupę stanowią rozkruszki przechowalniane - szkodniki wielu produktów spożywczych, w tym także.pasiecznych.. - Ule pszczele są też siedliskiem gatunków roztoczy -drapieżnych, które są wrogami naturalnymi rozkruszków i innych szkodliwych stawonogów. - Obecność \ V. jacobsoni Dud. w osypie zimowym' jest pomocna w ocenie spasożytowania rodzin pszczelich i skuteczności jesiennych zabiegów zwalczania tego pasożyta oraz w prognozowaniu rozwoju i kondycji pszczół w sezonie. - Roztocze ulowe tworzą zwykle mieszane, wielogatunkowe kolonie, przy czym przeważają 2-6 - gatunkowe zespoły;, kolonie liczące więcej gatunków w swym składzie i jednogatunkowe są rzadziej spotykane. 88

- Z roztoczami współwystępują w ulach liczne owady towarzyszące pszczołom; przedstawiciele obydwu tych grup stawonogów mogą wchodzić ze sobą w różnego typu powiązania (forezja, drapieżnic IWO, pasożytnictwo). - Występowanie roztoczy w ulach jest jednym ze wskaźników stanu higienicznego gniazd i zdrowotności pszczół..- Wkładki papierowe na osyp zimowy zastosowane w ulach dobrze spełniają swoją rolę przy pobieraniu prób do badań akarologicznych; można je też zalecać do stosowania w pasiekach jako jedną z prostych, tanich i bezpiecznych metod zwalczania rozkruszków i innych szkodników pasiecznych. PODZIeKOW ANIE Autor składa serdeczne podziękowanie Pracownikom Oddziału Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Puławach, a zwłaszcza Prof. dr hab. Michałowi Gromiszowi, Doc. dr hab. Zofii Konopackiej, Dr Jerzemu Marcinkowskiemu, Doc. dr hab. Janinie Muszyńskiej oraz Dr Annie Król z Pszczelniczego Zakładu' Doświadczalnego w Puławach, za umożliwienie pobierania prób w pasiekach doświadczalnych i wszystkim pszczelarzom z całego kraju, którzy nadesłali osyp z uli i inne materiały do badań akarologicznych. UfERATURA B a n a s z a k J. (1980) Badania nad Caunątowarzyszącą w zasiedlonych ulach pszczelich. Fragm.Faun. 25(10): 127 1n C h m i e I e w s kiw. (1971) - Badania nad skladem gatunkowym roztoczy w zasiedlonych ulach pszczelich i w przechowalniach miodu. Pszczeln.Zesz.Nauk. 15(1-2):69-80 C h m i e I e w s kiw. (1975) - Roztocze (Acarina) występujące w zbieranym przez pszczoły i przechowywanym pylku kwiatowym. Zesz.Probl.Post.Nauk Roln. 171:237-244 C h m i e I e w s kiw. (1978) - Płodność i rozwój niektórych gatunków roztoczy ulowych na pyłku. Pszczeln.Zesz.Nauk.22:173-180 C h m i e I e w s kiw. (1983) - Pierzga jako pokarm rozkruszków z rodzaju Acarus (Acarina, Acaridae), Zesz.ProbI.Post.Nauk Roln. 252:171-178 C h m i e I e w s kiw. (1989) - Mites (Acarida) associated with honey bee (Apis mellifica L) in Poland. Proc. XXX1st Int. Congr. Apiculture, Warsaw, Poland, Aug. 19-25. 1987, Bucharest, Romania: Apimondla Publishing House: 205-208 C h m i e I e w s kiw. (1991) - Roztocze (Acarida) pszczoły miodnej (Apis mellicera L.) w Polsce. Wiad.Parazyt. 37(1):91-94 C h m i e I c w s kiw. (1991) - Stored produet mites (Acaroidea) in Polish bee hives. Proc. Int. Congr. Acarology, Ćeske Budejovice, 1990.08.5-11, Ćechoslovakia. F. Duśbabek and V. Bukva (Eds.): Modem Acarology, Co-pubJished by SPB Academic Publishing by, The Hague and Academia Prague, 2:615-619 D e J o n g D., M o r s e R A, Eickwort G. C. (1982) - Mile pests of honey bees. ARev.Ent. 27:229-252 E i c k wo r I G. C. (1988) - The origins of mites associated with honey bees, In ACricanized Honey Bees and Bee Mites, ed. G. R Needham, R E. Page Jr., M. Delfinado-Baker, C. E. Bowman, pp. 327-38 Chichestert Horwood, 572pp. E i c k wo r t G. C. (1990) - Associations oc mites with social insects. ARev.Ent. 35:469-488 G r i r r i t h s D. A (1964) - A revision oc the genus Acarus L, 1758 (Acaridae, Acarina). Bull.Brit.Mus.(Nat.Hist.)ZoIl., 2:415-464 89

G r o b o v O. F. (1975) - Kleśćevaja Cauna gnezda medonosno] pćely i chranjauegosja meda. Trudy Vsesojuz.Insl.Eksp.Velerinariji 43:255-267 H a r a g s i m O., S a m ś i n a k K., V o b r a z k o v a E. (1987) - The mites inhabiting the bee-hives in ĆSR ZAngew.Ent. 87(1):52-67 R o I n i k S., S z m i d t A. (1959) - Z badań nad entomofauną pasieki doświadczalnej w Nadleśnictwie. Zielonka. Pszc:zeln.Zesz.Nauk. 3(2):61-76 SPECIES COMPOSmON AND NUMEROUSNES OF ACAROFAUNA IN NATURAL HIVE DEBRlS OF WINTERlNG BEE COLONIES Wit Chmielewski Summary Acarogical analyses of hive debris sampies oc 1783 honey bee colonies collecred from 113 Polish apiaries were ronducted during 4 years oc investigations (1987-90). The sampies were sieved on laboratory sereens with 2-2,5 mm mesh. Smali piece material was examined under a stereoseopic microscope. The mites were picked from it and then prepared (Paure-Berlese and Hoyer liquids) and specified under Ihe phase eontrast microscope with Ihe use oc delermining keys and descriptions of mites in Iileralure. 48 mile species were delermined; some specimens belonging lo aboul 24 genera and Camilies were not be specified. Some of stated species (Varroa jacobsoni Oud., Aearapis woodi (Rennie) are rom mon parasites of bees; the majority of others, especially Iree Iiving aearids (Acaroidea) are commensais of bees, associated also with hive products, They were usually aeeompanied with predatory mites (Cheyletidae, Aceosejidae, Macrochelidae) - natural enemies of other mites and smali insects inhabiling bee nests. Besides ocabove-mentioned parasites, predators and saprophagous commensais, bee hive debris was settled also with eoprophagous and neerophagous invaders (Gamasidae, Parasitidae, Uropodidae); some of these scavangers are associated foretically wilh bees and other insects inhabiting or visiling bee hives. Associations of numerous hive guests and invaders visiting this habitat are undetermined. Some mite species entering bee nests infiltrate into them incidentally from various other habitats (Oribalida Irom Ihe soil, Telranyehidae and Eriophyidae from plants). Wórker bees Iransport Ihem olten oceasionally during visiting of flowers and collecring nectar. póllen or propolis. Miees oceurring in hive debris usually form mixed, multispecies (1-13) colonies; 2-6 species rolonies were most frequent and Ihey consist most often of dominant species in hives. Ali developmental instars of aearids and other mile groups, from eggs lo adults, including Iheir spreading forms (e.g. hypopi, phoretic, peduncular nymphs) whieh were Cound in hive debris, show that bee nests harbor mites and form favourable conditions for their development and for spreading of wide variety of pests. Among lisled bee hive mile species there are some new for Polish fauna (Acotyledon paradoxa Oud., Chaetodaetylus osmiae /DuC.!, Lasioacarus nidicolus Kadzhaja et Sevastianov, Thyreophagus odyneri Fain) and some species were Cound for the first time in bee hive habitarion or were registered there vel)' rare before. Keywords: acarocauna, hive mites, aearids, bee pesis,hive debris. 90