System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

Ewa Myślak System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej

RECENZENT Prof. dr hab. Marek Bankowicz PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek Na okładce wykorzystano fotografie z mdd@/shutterstock.com; Fedor Selivanov@/Shutterstock.com; Vepar5@/Shutterstock.com Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Copyright by Ewa Myślak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3806-2 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I. Natura demokracji szwajcarskiej... 11 I.1. Rys historyczny ustroju Szwajcarii... 11 I.2. Konstytucja Federalna z 18 kwietnia 1999 r.... 15 I.3. Rządy zgromadzenia czy podział władz?... 17 I.4. Współrządzenie, czyli demokracja konsensualna... 20 I.5. Demokracja bezpośrednia... 25 I.5.1. Referendum... 28 I.5.2. Inicjatywa ludowa... 29 I.5.3. Znaczenie instytucji demokracji bezpośredniej... 31 Rozdział II. Zgromadzenie Federalne... 37 II.1. Podstawy prawne funkcjonowania parlamentu... 37 II.2. System wyborczy do Rady Narodowej i Rady Kantonów... 38 II.2.1. Wybory do Rady Narodowej... 38 II.2.2. Wybory do Rady Kantonów... 42 II.3. Status prawny deputowanych... 44 II.4. Tryb pracy i organizacja parlamentu... 48 II.4.1. Komisje... 50 II.4.2. Służby parlamentarne... 52 II.4.3. Frakcje partyjne w parlamencie... 53 II.4.4. Grupy parlamentarne... 55 II.5. Kompetencje Rady Narodowej i Rady Kantonów... 55 II.5.1. Kompetencje prawodawcze... 56 II.5.2. Kompetencje kontrolne... 58 II.5.3. Kompetencje zarządzające... 62 II.5.4. Kompetencje w zakresie finansów państwa... 63 II.5.5. Kompetencje Zjednoczonego Zgromadzenia Federalnego... 64 II.6. Proces ustawodawczy... 65 II.7. Partie polityczne... 68 Rozdział III. Rada Federalna i Sąd Federalny... 75 III.1. Rada Federalna... 75 III.1.1. Skład i wybory do Rady Federalnej... 75 III.1.2. Kompetencje Rady Federalnej... 80 III.1.3. Prezydent federalny... 82

III.1.4. Komisje ekspertów... 83 III.1.5. Zasady ustrojowe funkcjonowania Rady Federalnej... 84 III.1.6. Administracja federalna... 88 III.2. Sąd Federalny... 91 III.2.1. Wybór i pozycja sędziów Sądu Federalnego... 92 III.2.2. Organizacja Sądu Federalnego... 92 III.2.3. Sposób i zakres działania Sądu Federalnego... 93 Rozdział IV. Kantony i gminy... 95 IV.1. Kantony... 95 IV.1.1. Pozycja ustrojowa kantonów... 95 IV.1.2. Organizacja władz kantonalnych... 98 IV.1.3. Zasada federalizmu kooperacyjnego a podział kompetencji między federację i kantony... 101 IV.2. Gminy... 109 IV.2.1. Pozycja ustrojowa gmin... 110 IV.2.2. Rodzaje gmin... 112 IV.2.3. Organizacja władz gminnych... 113 IV.2.4. Funkcjonowanie gmin... 116 Zakończenie... 121 Bibliografia... 125 I Źródła pierwotne... 125 II Literatura przedmiotu... 126 Opracowania zwarte... 126 Artykuły naukowe... 128 III Źródła internetowe... 131 Spis tabel i wykresów... 133

Wstęp 7 Wstęp Konfederacja Szwajcarska jest państwem znanym z różnorodności i oryginalności rozwiązań ustrojowych. Trzy podstawowe filary ustroju szwajcarskiego to: federalizm, demokracja bezpośrednia oraz demokracja konsensualna. To one zdeterminowały i ukształtowały system polityczny Szwajcarii i jej polityczne instytucje. Co więcej, każda z nich jest, we właściwy tylko dla Szwajcarii sposób, dostosowana do wymogów tego heterogenicznego państwa. Doris Leuthard, sprawująca funkcję Prezydent Konfederacji Szwajcarskiej w 2010 r., opisując demokrację szwajcarską, zwróciła uwagę, iż Szwajcaria wypracowała model podejmowania decyzji oparty na demokracji bezpośredniej i federalizmie model, którego istotą nie jest jedynie władza większości nad mniejszością. Mniejszości również muszą mieć możliwość oddziaływania na decyzje większości. Federalizm jest właśnie jednym ze sposobów na instytucjonalne zabezpieczenie praw mniejszości. Jednocześnie demokracja chroni większość przed dyktatem różnych mniejszości. Procedury demokratyczne zostały natomiast tak skonstruowane, żeby przegranym nie działa się krzywda 1. Z jednej strony ustrój szwajcarski może wywoływać podziw ze względu na szeroki udział obywateli i kantonów w procesie podejmowania decyzji politycznych, często podkreślaną zasadę kooperacji i unikanie konfliktów oraz głęboką wiarę w skuteczność stosowanych rozwiązań ustrojowych. Z drugiej strony oceniany jest on jako ociężały ze względu na długi proces podejmowania decyzji spowodowany chęcią osiągnięcia wspomnianego konsensusu pomiędzy głównymi aktorami sceny politycznej. Z pewnością jednak system polityczny Szwajcarii stanowi ciekawy obszar badawczy, którego głównym wyzwaniem jest niestandardowość rozwiązań ustrojowych. Oficjalną nazwą państwa jest Schweizerische Eidgenossenschaft (Confederation Helvetique lub Confederazione Svizzera), co w dosłownym tłumaczeniu oznacza Konfederację Szwajcarską. Jednak Szwajcaria prezentuje strukturę federalną państwa, w którym władza jest podzielona między władzę centralną, kantony i gminy. Na trójszczeblową budowę państwa składają się: 1 D. Leuthard, Przedmowa prezydent Szwajcarii, [w:] R. Büchi, N. Braun, B. Kaufmann, Przewodnik po demokracji bezpośredniej. W Szwajcarii i nie tylko, Łódź 2013, s. 5.

8 System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej Federacja (Bund, Eidgenossenschaft). Federacja jest kompetentna w działaniu wszędzie tam, gdzie uprawnia ją do tego konstytucja np. w polityce zagranicznej, polityce bezpieczeństwa, w działalności ustawodawczej obejmującej całe państwo. Jeśli jakieś zadania nie są wyraźnie przypisane federacji, znaczy to że kompetencje do nich ma następny szczebel kantony. Kantony (Kantone). Od założenia kantonu Jura w 1978 r. Szwajcaria składa się z 23 kantonów. Trzy z nich Bazylea, Appenzell, Unterwalden są historycznie podzielone na dwa półkantony. Każdy kanton i półkanton ma własną konstytucję, własny parlament, rząd i sąd. Bezpośrednia forma sprawowania rządów przez mieszkańców funkcjonuje jeszcze w półkantonie Appenzell Innerrhoden i kantonie Glarus. We wszystkich pozostałych naród podejmuje decyzje przy urnach. Gminy (Gemeinden). Wszystkie kantony są podzielone na gminy najmniejsze jednostki polityczne. Ich liczba się zmienia z powodu postępującego łączenia się gmin (w 2000 r. było ich 2896, w 2014 r. 2396). Około jedna piąta gmin ma swój własny parlament, a w pozostałych wszelkie sprawy są rozstrzygane bezpośrednio przez mieszkańców na tzw. zgromadzeniach gminnych. Oprócz zadań, które przydziela im federacja i kantony, np. ochronę cywilną, gminy mają również własne kompetencje, np. w szkolnictwie, budowie dróg, w podatkach. Zakres autonomii gmin ustalają poszczególne kantony same, dlatego jest on różny 2. Szwajcaria znana jest ze swojej różnorodności. Pod kątem językowym dzieli się ona na trzy strefy: niemiecka obejmuje 65,3%, francuska 22,4%, a włoska 8,4% Ponadto przez około 0,5% mieszkańców używany jest również historyczny już język retoromański. W obszarze języka niemieckiego używana jest głównie jego szwajcarska odmiana tzw. Schwyzertütsch, występująca lokalnie w różnych wersjach. Szwajcaria charakteryzuje się wysoką liczbą obcokrajowców mieszkających na jej terenie: w 2014 r. liczba cudzoziemców stanowiła 23,26% ogółu mieszkańców, co stanowi 1,87 mln. Najliczniejszą grupę stanowią Włosi, Niemcy i Portugalczycy. Struktura wyznaniowa również nie jest jednolita: wyznanie rzymskokatolickie stanowi 38,4%, protestanci 27,8%, społeczność islamska 4,9%, a brak wyznania deklaruje 20,6% Szwajcarów 3. Należy jednak zaznaczyć iż współcześnie jawne spory między różnymi językowo kantonami zdarzają się stosunkowo rzadko. Jednym z powodów jest fakt, że granica między Szwajcarią francuskojęzyczną a niemieckojęzyczną przebiega poprzez trzy dwujęzyczne kantony, co zaciera różnice pomiędzy językowymi blokami kantonów. Co ważniejsze, ani niemiecko-, ani francuskojęzyczne części Szwajcarii nie są wewnętrznie zbyt jednorodne. Istotne różnice przenikają przez bariery językowe i pod pewnymi względami 2 Der Bund kurz erklärt 2001, Solothurn 2001, Vogt-Schild/Habegger Medien AG, s. 3 oraz Der Bund kurz erklärt 2014, http://www.admin.ch/dokumentation/00104/ (30.05.2014), s. 14. 3 Der Bund kurz erklärt 2014, s. 8.

Wstęp 9 obszary niemieckie mogą mieć więcej wspólnego z francuskimi niż z innymi niemieckimi. Również podziały religijne (katolicy protestanci) przechodzą ponad podziałem na kantony francuskie i niemieckie. Pewne kantony z językiem niemieckim są zdominowane przez katolików, inne przez protestantów i ten sam podział zachodzi w kantonach romańskich. W sytuacji złożonych wzajemnych powiązań językowych, ekonomicznych i religijnych politykę szwajcarską charakteryzuje duża skłonność do kompromisów 4. Niniejsze opracowanie jest próbą przybliżenia ciekawego w swych oryginalnych rozwiązaniach systemu politycznego Szwajcarii. Problematyka ta zostaje przedstawiona z uwzględnieniem kontekstu historycznego, analizy podstaw konstytucyjnych i prawnych działalności organów władzy, charakterystyki najważniejszych podstaw ustrojowych funkcjonowania federacji i jej części składowych. Analiza tytułowej tematyki została przeprowadzona z uwzględnieniem przepisów Federalnej Konstytucji Konfederacji Szwajcarskiej z 18 kwietnia 1999 r. oraz ustaw federalnych normujących podstawowe zasady funkcjonowania państwa i jego organów naczelnych: Ustawy federalnej z 13 grudnia 2002 r. o Zgromadzeniu Federalnym (Bundesgesetz über die Bundesversammlung vom 13 Dezember 2002), Ustawy federalnej z 21 marca 1997 r. o organizacji rządu i administracji (Regierungs- und Verwaltungsorganisationsgesetz vom 21. März 1997), Ustawy federalnej z 17 czerwca 2005 r. o Sądzie Federalnym (Bundesgesetz über das Bundesgericht vom 17. Juni 2005), Ustawy federalnej z 17 grudnia 1976 r. o prawach politycznych (Bundesgesetz über die politischen Rechte vom 17. Dezember 1976), jak również Regulaminu Rady Narodowej z 3 października 2003 r. (Geschäftsreglement des Nationalrates) i Regulaminu Rady Kantonów z 20 czerwca 2003 r. (Geschäftsreglement des Ständerates). Jako datę graniczną pracy badawczej wyznaczono 31 grudnia 2013 r. Niniejsza praca składa się czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy zatytułowany Natura demokracji szwajcarskiej traktuje o podstawach konstytucyjnych i ustrojowych państwa. W pierwszej części przedstawiono zarys procesu historycznego kształtowania się państwa szwajcarskiego, który stwarza podstawę do zrozumienia niektórych zasad ustrojowych tak charakterystycznych dla Szwajcarii. Następnie zaprezentowano konstytucję Szwajcarii ze szczególnym uwzględnieniem podstawowych zasad ustrojowych, które są sankcjonowane przez ten dokument: zasady rządów zgromadzenia, demokracji konsensualnej oraz demokracji bezpośredniej. Drugi z rozdziałów przeznaczono na omówienie zagadnień związanych z organem posiadającym wyjątkową pozycję w systemie politycznym Szwajcarii: Zgromadzeniem Federalnym. Jako instytucja sprawująca najwyższą władzę w federacji wymagała ona poświęcenia najobszerniejszej części opracowania. W rozdziale przedstawiono podstawy prawne funkcjonowania Zgromadzenia 4 J. Steiner, Demokracje europejskie, Rzeszów 1993, s. 234 236.

10 System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej Federalnego, sposób powoływania deputowanych oraz organizację wewnętrzną parlamentu, by następnie zanalizować szerokie kompetencje zgromadzenia oraz system partyjny Szwajcarii. Zagadnieniami poruszonymi w rozdziale trzecim są pozostałe federalne organy władzy: Rada Federalna i Sąd Federalny. Omówiono w nim zasady dotyczące sposobu wyłaniania, kompetencji i funkcjonowania tych władz. Istotną część rozdziału poświęcono przedstawieniu wyjątkowej pozycji ustrojowej rządu federalnego oraz zmianom w tzw. magicznej formule, zasadzie stosowanej w procesie powoływania Rady Federalnej. Ostatni rozdział, czwarty, omawia pozycję ustrojową kantonów i gmin, ich organizację wewnętrzną oraz sposób funkcjonowania w państwie. Szczególną uwagę poświęcono zagadnieniu szwajcarskiego federalizmu kooperacyjnego, rozdziału kompetencji pomiędzy kantony i federacje oraz zasadom współpracy i koegzystencji funkcjonującym pomiędzy tymi szczeblami państwa.

Bibliografia 125 Bibliografia I Źródła pierwotne Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej z 18 kwietnia 1999 r., Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 18. April 1999, SR 101. Ustawa federalna o organizacji władz ds. karnych federacji z 19 marca 2010 r., Bundesgesetz über die Organisation der Strafbehörden des Bundes (Strafbehördenorganisationsgesetz, StBOG) vom 19. März 2010, SR 173.71. Ustawa federalna o Federalnym Sądzie Patentowym z 20 marca 2009 r., Bundesgesetz über das Bundespatentgericht (Patentgerichtsgesetz, PatGG) vom 20. März 2009, SR 173.41. Ustawa federalna w sprawie budżetu federalnego z 7 października 2005 r., Bundesgesetz über den eidgenössischen Finanzhaushalt (Finanzhaushaltgesetz, FHG) vom 7. Oktober 2005, SR. 611.0. Ustawa federalna o Sądzie Federalnym z 17 czerwca 2005 r., Bundesgesetz über das Bundesgericht (Bundesgerichtsgesetz, BGG) vom 17. Juni 2005, SR 173.110. Ustawa federalna o Federalnym Sądzie Administracyjnym z 17 czerwca 2005 r., Bundesgesetz über das Bundesverwaltungsgericht (Verwaltungsgerichtsgesetz, VGG) vom 17. Juni 2005, SR 173.32. Ustawa federalna o procedurze konsultacyjnej z 18 marca 2005 r., Bundesgesetz über das Vernehmlassungsverfahren vom 18. März 2005 (Vernehmlassungsgesetz, VlG), SR 172.061. Ustawa federalna o Zgromadzeniu Federalnym z 13 grudnia 2002 r., Bundesgesetz über die Bundesversammlung vom 13 Dezember 2002 (Parlamentsgesetz, ParlG), SR 171.10. Ustawa federalna o organizacji rządu i administracji z 21 marca 1997 r., Regierungs- und Verwaltungsorganisationsgesetz (RVOG) vom 21. März 1997, SR 172.010. Ustawa federalna o prawach politycznych z 17 grudnia 1976 r., Bundesgesetz über die politischen Rechte vom 17. Dezember 1976, SR 161.1. Ustawa federalna o Federalnej Kontroli Finansowej z 28 czerwca 1967 r., Bundesgesetz über die Eidgenössische Finanzkontrolle (Finanzkontrollgesetz, FKG) vom 28. Juni 1967, SR 614.0. Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu spraw zagranicznych z 20 kwietnia 2011 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement für auswärtige Angelegenheiten (OV-EDA) vom 20. April 2011, SR 172.211.1.

126 System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu spraw finansowych z 17 lutego 2010 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Finanzdepartement (OV- EFD) vom 17. Februar 2010, SR 172.215.1. Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu obrony, ochrony ludności i sportu z 7 marca 2003 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement für Verteidigung, Bevölkerungsschutz und Sport (OV-VBS) vom 7. März 2003, SR 172.214.1. Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu spraw wewnętrznych z 28 czerwca 2000 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement des Innern (OV-EDI) vom 28. Juni 2000, SR 172.212.1. Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu środowiska, transportu, energii i komunikacji z 6 grudnia 1999, Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement für Umwelt, Verkehr, Energie und Kommunikation (OV-UVEK) vom 6. Dezember 1999, SR 172.217.1. Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu sprawiedliwości i policji z 17 listopada 1999 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Justiz- und Polizeidepartement (OV-EJPD) vom 17. November 1999, SR 172.213.1. Rozporządzenie w sprawie organizacji departamentu gospodarki, edukacji i badań z 14 czerwca 1999 r., Organisationsverordnung für das Eidgenössische Departement für Wirtschaft, Bildung und Forschung (OV-WBF) vom 14. Juni 1999, SR 172.216.1. Regulamin Rady Narodowej z 3 października 2003 r., Geschäftsreglement des Nationalrates (GRN) vom 3. Oktober 2003, SR 171.13. Regulamin Rady Kantonów z 20 czerwca 2003 r., Geschäftsreglement des Ständerates (GRS) vom 20. Juni 2003, SR 171.14. II Literatura przedmiotu Opracowania zwarte Aleksandrowicz M., System prawny Szwajcarii. Historia i współczesność, Białystok 2009. Aubert J.F., So funktioniert die Schweiz, Bern 1987. Banaszak B. (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Banaszak B., Sądownictwo konstytucyjne a ochrona podstawowych praw obywatelskich RFN, Austria, Szwajcaria, Wrocław 1990. Bankowicz M., Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków 2006. Bankowicz M., Tkaczyński J.W., Oblicza współczesnego państwa, Toruń 2003. Baur A., Szwajcarski fenomen, Warszawa 1992. Bokajło W. (red.), Federalizm. Teorie i koncepcje, Wrocław 1998. Brewiarz demokracji: jak funkcjonuje państwo demokratyczne (na przykładzie Szwajcarii), EXIT, Warszawa 1994. Burda A., Rybicki M. (red.), Konstytucje Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii, Wrocław 1970.

Bibliografia 127 Büchi R., Braun N., Kaufmann B., Przewodnik po demokracji bezpośredniej. W Szwajcarii i nie tylko, Łódź 2013. Czeszejko-Sochacki Z., Konstytucja Szwajcarii, Warszawa 2000. Czeszejko-Sochacki Z., System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002. Góra M., Koźbiał K. (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku?, Warszawa 2011. Der Bund kurz erklärt 2001, Solothurn 2001. Der Bund kurz erklärt 2014, http://www.admin.ch/dokumentation/00104/ Fiechter J., Politische Gemeinde und lokale Autonomie in der Schweiz, Chavannes-Lausanne 2010. Gabriel J.M., Das politische System der Schweiz, Berno 1997. Götz H.E., Bertolami S., Unser Staat kurz erklärt, Altstätten 1997. Hesse J.J. (red.), Local government and urban affairs in international perspective: analyses of twenty Western industrialised countries, Baden-Baden 1991. Jamróz A. (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Warszawa 1989. Jeżewski J. (red.), Samorząd terytorialny i administracyjny w wybranych krajach. Gmina w państwach Europy Zachodniej, Wrocław 1999. Hermann M., Konkordanz in der Krise. Ideen für eine Revitalisierung, Zürich 2011. Kaufmann B., Büchi R., Braun N., Guidebook to direct democracy in Switzerland and beyond, Koeniz 2010. Kawalec W., Systemy władz lokalnych w wybranych krajach europejskich, Warszawa 1979. Klöti U. (red.), Handbuch der Schweizer Politik, Zürich 2002. Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries, Yale University Press, New Haven and London 1999. Linder W., Demokracja szwajcarska, Rzeszów 1996. Linder W., Schweizerische Demokratie. Institutionen-Prozesse-Perspektive, Bern 2005. Marczewska-Rytko M., Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2001. Michalsky H. (red.), Politischer Wandel in konkordanz-demokratischen Systemen, Vaduz 1991. Musiał-Karg M., Elektroniczne referendum w Szwajcarii, Poznań 2012. Nitszke A., Zasady ustroju federalnego w państwach niemieckojęzycznych, Kraków 2013. Neidhart L., Die politische Schweiz. Fundamente und Institutionen, Zürich 2002. Niewiadomski Z., Gmina w Szwajcarii, Warszawa 1993. Niewiadomski Z., Samorząd terytorialny w Europie Zachodniej, Warszawa 1990. Porębski C., Na przykład Szwajcarzy, Kraków 1994. Porębski A., Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu, Kraków 2009. Saladin P., Bund und Kantone, Bazylea 1984. Sarnecki P., Rząd a parlament Konfederacji Szwajcarskiej, Kraków 1978. Sarnecki P., Zgromadzenie Federalne. Parlament Konfederacji Szwajcarskiej, Warszawa 1995.

128 System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Warszawa 2008. Schaffer F., Abriss der Schweizergeschichte, Frauenfeld 1988. Schaffhauser R., Gmina w Szwajcarii, Wrocław 1998. Sigg O., Instytucje polityczne Szwajcarii, Europa, Warszawa 1990. Sobolewska-Myślik K., Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2010. Steiner J., Demokracje europejskie, Rzeszów 1993. Steytler N., Kincaid J. (red.), Local government and metropolitan regions in federal systems, McGill-Queen s University Press, Montreal 2009. Suchocka H. (red.), Tworzenie prawa w demokratycznym państwie prawnym, Warszawa 1992. Tendencje rozwoju władzy lokalnej we współczesnym świecie, materiały z konferencji w Radziejowicach, Warszawa 1976. Uziębło P., Demokracja partycypacyjna, Gdańsk 2009. Vatter A. (red.), Föderalismusreform. Wirkungsweise und Reformsätze föderativer Institutionen in der Schweiz, Zürich 2006. Wojtowicz J., Historia Szwajcarii, Wrocław 1989. Zwierzchowski E. (red.), Izby drugie parlamentu, Białystok 1996. Zwierzchowski E. (red.), Opozycja parlamentarna, Warszawa 2000. Żmigrodzki M., Dziemidok-Olszewska B. (red.), Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2013. Artykuły naukowe Aubert J.F., Parlament a Zgromadzenie Federalne, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Bankowicz M., Kraj kantonów i gmin, Tygodnik AWS, 1998, nr 29. Bassand M., Fragnière J.P., Trwałość i zmiana w systemie społeczności terytorialnych Szwajcarii, [w:] Tendencje rozwoju władzy lokalnej we współczesnym świecie, materiały z konferencji w Radziejowicach, Warszawa 1976. Branecki T., Powstanie i rozwój Konfederacji Szwajcarskiej w latach 1291 1515, Studia Iuridica Lublinensia, 2013, nr 19. Church C.H., Vatter A., Opposition in Consensual Switzerland: A Short but Significant Experiment, Government and Opposition, 2009, t. 44, nr 4. Cukierman A., Webb S., Neyapti B., Measuring the Independence of Central Banks and Its Effect on Policy Outcomes, The World Bank Economic Review, 1992 nr 6. Czeszejko-Sochacki Z., Konfederacja Szwajcarska, [w:] E. Zwierzchowski (red.), Opozycja parlamentarna, Warszawa 2000. Czeszejko-Sochacki Z., Procedura legislacyjna w Konfederacji Szwajcarskiej, Przegląd Sejmowy, 1994, nr 4. Czeszejko-Sochacki Z., Projekt reformy szwajcarskiego parlamentu związkowego, Przegląd Sejmowy, 1998, nr 3.

Bibliografia 129 Czeszejko-Sochacki Z., Referendum i inicjatywa ludowa w systemie politycznym Konfederacji Szwajcarskiej, Studia Prawnicze, 1989, nr 2 3. Czeszejko-Sochacki Z., Sądowa kontrola konstytucyjności w prawie szwajcarskim, Przegląd Sejmowy, 1995, nr 4. Dominicé C., Ewolucja federalizmu szwajcarskiego, Państwo i Prawo, 1973, nr 4. Gadient B.M., Immunitet parlamentarny na szczeblu federalnym, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Galliker M., Zur Frage der Aufgabenteilung zwischen Bund und Kantonen, Zeitfragen, 1975, nr 103. Graf M., Rezolucja i inicjatywa parlamentarna. Rozważania nad ich stosowaniem i funkcją, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Gruppen der Bundesversammlung, http://www.parlament.ch/d/organe-mitglieder/bundesversammlung/adressen-websites-fotos/documents/parlamentarische-gruppen.pdf Huber-Hotz A., System dwuizbowy model i rzeczywistość, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Klimowiecki R., Rada Związkowa w Szwajcarii, Państwo i Prawo, 1958, nr 10. Klöti U., Consensual government in a heterogeneous polity, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2. Kriesi H., The federal parliament: The limits of institutional reform, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2. Ladner A., Swiss Confederation, [w:] N. Steytler, J. Kincaid (red.), Local government and metropolitan regions in federal systems, Montreal 2009. Ladner A., Swiss political parties: between persistence and change, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2. Linder W., Blaski i cienie demokracji bezpośredniej, [w:] M. Góra, K. Koźbiał (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku?, Warszawa 2011. Linder W., Integration und Partizipation im politischen System der Schweiz, [w:] H. Michalsky (red.), Politischer Wandel in konkordanz-demokratischen Systemen, Vaduz 1991. Linder W., Local government in Switzerland: Pragmatic adaptation and self-help, [w:] J.J. Hesse (red.), Local government and urban affairs in international perspective: analyses of twenty Western industrialised countries, Baden-Baden 1991. Linder W., Politische Kultur, [w:] U. Klöti (red.), Handbuch der Schweizer Politik, Zürich 2002. Linder W., Vatter A., Institutions and outcomes of Swiss federalism: the role of the cantons in Swiss politics, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2. Lutz G., Inicjatywa obywatelska jako metoda kontroli politycznej w Szwajcarii, [w:] M. Góra, K. Koźbiał (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku, Warszawa 2011. Lüthi R., Meyer L. i Hirter H., Dyscyplina frakcyjna i reprezentacja interesów partykularnych w Radzie Narodowej [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000.

130 System polityczny Konfederacji Szwajcarskiej Meier-Grob F., Frakcje w Zgromadzeniu Federalnym, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Meier H.P., Helwetyzm i ruchy populistyczno-nacjonalistyczne na tle zmian struktury społecznej we współczesnej Szwajcarii, Studia Nauk Politycznych, 1978, nr 4. Neugestaltung des Finanzausgleichs und der Aufgabenteilung zwischen Bund und Kantonen NFA, http://www.efv.admin.ch/d/downloads/publikationen/broschueren/ NFA-Broschuere_d.pdf. Nuspliger K., Wzmocnienie znaczenia komisji parlamentarnych, [w:] B. Banaszak (red. i tłum.), Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000. Papadopoulos Y., How does direct democracy matter? The impact of referendum votes on politics and policy-making, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2. Podolak M., System polityczny Szwajcarii, [w:] M. Żmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska (red.), Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2013. Rothmayr C., Towards the judicialisation of swiss politics?, [w:] J.E. Lane (red.), The Swiss labyrinth, West European Politics, 2001, nr 2. Sarnecki P., Cechy szwajcarskiego systemu wyborczego do parlamentu, Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Nauk Politycznych, 1982, nr 19. Sarnecki P., System partyjny w Szwajcarii jako szczególny model współdziałania partii, Studia Nauk Politycznych, 1980, nr 3. Sarnecki P., Szwajcaria, [w:] A. Jamróz (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Warszawa 1989. Schaffhauser R., W Szwajcarii, [w:] J. Jeżewski (red.), Samorząd terytorialny i administracyjny w wybranych krajach. Gmina w państwach Europy Zachodniej, Wrocław 1999. Stembrowicz J., Związkowy parlament szwajcarski, Państwo i Prawo, 1979, nr 4. Stutzer A., Frey B.S., Stärkere Volksrechte Zufriedenere Bürger: eine mikroökonometrische Untersuchung für die Schweiz, Swiss Political Science Review, 2000, nr 6(3). Thürer D., Instytucje demokracji bezpośredniej w Szwajcarii, [w:] H. Suchocka (red.), Tworzenie prawa w demokratycznym państwie prawnym, Warszawa 1992. Vatter A., Demokracja bezpośrednia w Szwajcarii: historia, debaty i skutki [w:] M. Góra, K. Koźbiał (red. nauk.), Demokracja bezpośrednia. Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku?, Warszawa 2011. Vatter A., Die Institutionen des schweizerischen Föderalismus im Überblick, [w:] A. Vatter (red.), Föderalismusreform. Wirkungsweise und Reformsätze föderativer Institutionen in der Schweiz, Zürich 2006. Vatter A., Swiss Consensus Democracy in Transition. A Reanalysis of Lijphart s Concept of Democracy for Switzerland from 1997 to 2007, World Political Science Review, 2008, nr 4. Wasik Z., Federalizm szwajcarski w świetle utworzenia kantonu Jura, Państwo i Prawo, 1983, nr 8. Wasik Z., Rola szwajcarskiej Rady Związkowej w działalności ustawodawczej państwa, Państwo i Prawo, 1978, nr 11.

Bibliografia 131 III Źródła internetowe http://www.admin.ch http://www.bdp.info http://www.bfs.admin.ch http://www.bger.ch http://www.chgemeinden.ch http://www.c2d.ch http://www.edk.ch http://www.fdp.ch http://www.grunliberale.ch http://www.kdk.ch http://www.parlament.ch http://staedteverband.ch http://www.switzerland.org

REDAKTOR Dorota Węgierska KOREKTA Małgorzata Chojnacka SKŁAD I ŁAMANIE Jerzy Najder Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83