Psychologiczne aspekty nauczania i uczenia się 3 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Wzmocnienia pozytywne bodźce (nagrody, uznanie, itp.) powodujące pożądane konsekwencje zachowań. Wzmocnienia negatywne to bodźce awersyjne (zagrożenie, ból, dezaprobata, odrzucenie, utrata itp.) stosowane w celu wyeliminowania zachowań niepożądanych. Wzmocnienia nabyte (uwarunkowane) - same w sobie nie mają właściwości wzmacniających, ale nabywają je przez skojarzenie z konsekwencjami i możliwościami, jakie niosą ze sobą (pieniądze, stopnie szkolne itp.).
adekwatny dobór wzmocnień - jest to wymóg bardzo trudny, istnieje bowiem konieczność dostosowania wzmocnień do jednostki, cech i możliwości jej osobowości (wrażliwość, poziom lęku, aktualny stan emocjonalny, samopoczucie); należy zatem uwzględnić możliwie wiele spośród niezliczonej ilości uwarunkowań wewnętrznych, uwarunkowania zewnętrzne aktualna sytuacja wraz z aktualnymi i przeszłymi przeżyciami oraz doświadczeniami, obecność innych, kontekst (to wszystko może sprawić, iż to samo wzmocnienie może być nagrodą lub karą), częstotliwość stosowania obowiązuje tu ogólna zasada: zbyt częste stosowanie wzmocnień nie jest skuteczne, skuteczna natomiast bywa metoda kolejnych przybliżeń - coraz więcej wymagań, kolejne działania o coraz większym poziomie komplikacji.
1. Dokładnie należy określić stan, który chcemy osiągnąć, a więc, co dokładnie chcemy zmodyfikować. 2. Wzmocnienia powinny być wyraźne, a więc jednoznaczne w formie i znaczeniu (interpretacja) oraz stosowane konsekwentnie, w przeciwnym wypadku następuje dezorientacja. 3. Wielkość stosowanych wzmocnień powinna być adekwatna, proporcjonalna do zachowania. 4. Wzmocnienia powinny być stosowane bezpośrednio po wystąpieniu efektu (pożądanego nagroda, niepożądanego kara, której nieuchronność jest znacznie bardziej skuteczna niż jej surowość).
5. Wraz z upływem czasu maleje wrażliwość na bodźce modyfikujące. 6. Na początku nagradzanie powinno być systematyczne, ciągłe. W następnej fazie wzmocnienia winny mieć charakter przerywany mimo występowania pożądanego zachowania. 7. Zachowanie podlegające wygaszaniu nigdy nie powinno doczekać się wzmocnienia (skoro tylko tyle ukradłeś). Tu pojawia się trudny problem tzw. mniejszego zła. 8. Nigdy nie wolno karać przy innych, zwłaszcza przy rówieśnikach.
9. Nie stosować wzmocnień w czasie przeżywania silnych emocji (gniew, złość), dotyczy to zarówno karzącego, jak i karanego. 10. Nie nagradzać za bierność, za nic nie robienie (jest spokój, najlepsza grupa, która niczego nie chce). 11. Nie nagradzać przesadnie za wypełnianie obowiązków, ewentualnie za jakość wykonania. Może bowiem dojść do oczekiwania na nagrodę dosłownie za wszystko (należy zauważać włożony wysiłek i osiągnięte efekty).
kara zwykle nie eliminuje niepożądanych zachowań, ale je tłumi lub hamuje (ukryć, nie dać się złapać), a więc jej skuteczność jest mała; często może prowadzić do formalnego podporządkowania się, ale bez internalizacji pożądanych zachowań, wątpliwa wartość etyczna, kara jest zawsze wyrazem przemocy wobec słabszego, jest upokorzeniem, w odniesieniu zwłaszcza do małych dzieci o wiele skuteczniejsze jest zagrożenie łagodną karą niż surową, dobór jednakże właściwego poziomu łagodności - surowości kary jest w znacznym stopniu zależny od indywidualnych cech osobowości i sytuacji,
kara obniża poczucie własnej wartości, jednak zbyt łagodna kara, nieproporcjonalna do zachowania, może nawet wzmagać niepożądane zachowanie, kara może eliminować całą gamę zachowań, w tym także i te pożądane,
bite, maltretowane dzieci często wyrastają na preferujących kary, a nawet maltretujących rodziców; ponadto karanie jest procesem modelowania - naśladowanie takiego zachowania wobec słabszych (odwet wobec słabszych czy zwierząt), kara nie informuje, co należy robić, by było dobrze, kara jest łatwa i stąd można niestety zbyt łatwo ją powtarzać dla chwilowego lub pozornego skutku.
negatywne skutki emocjonalne: niechęć, agresja, unikanie źródła karania, osoba karana przeżywa poczucie krzywdy, zwalnia ono z poczucia winy, a efektem finalnym jest zwykle proces minimalizacji sumienia,
opór, prowokowanie do dalszych negatywnych zachowań, bunt, nieposłuszeństwo, zemsta, kontratak, niszczenie, tendencje do przemocy (bicie), zachowanie gwałtowne, kłamstwo, ukrywanie prawdy, zrzucanie winy na innych, donoszenie na innych,
podlizywanie się, przymilanie, zamykanie się w sobie, ucieczka do grupy subkultury, ucieczka w fantazje, tworzenie świata urojeń, tendencja do górowania nad innymi, poniżanie ich, rezygnacja, poczucie klęski, obijanie się, ucieczka, unikanie domu, ucieczki ze szkoły, milczenie i dystans, zamykanie się w sobie,
płacz, poczucie beznadziejności, depresja, strach, nieśmiałość, niechęć podejmowania aktywności, poczucie niepewności, chroniczne szukanie aprobaty, dolegliwości psychosomatyczne: mdłości, zaburzenia łaknienia (brak lub nadmiar w jedzeniu), odczuwanie bólu, pojawienie się zaburzeń funkcjonalnych, ucieczka w uzależnienie od środków odurzających lub alkoholu.
Zniewolone dzieciństwo
1. Musi istnieć pozytywny związek emocjonalny między karzącym i karanym - karze zewnętrznej (uwaga, zakaz itp.) towarzyszy wówczas kara wewnętrzna (poczucie winy, wyrzuty sumienia, refleksja). 2. Najważniejsze kontrolowany musi być przekonany, iż nie uniknie kary, a więc musi istnieć poczucie nieuchronności kary. Z tym właśnie wiąże się w sposób bardzo istotny poziom wykrywalności przestępstw. 3. Kara ma być ograniczająca, niechciana, dokuczliwa sprzeczna z potrzebami karanego (nie pełni np. tej roli ograniczenie wolności dla włóczęgi, zwłaszcza zimą).
4. Kara winna być na tyle mocna, by eliminowała zachowanie niepożądane (nie warto tak bardzo ryzykować dla czegoś, co nie jest warte tego ryzyka). 5. Kara winna być adekwatna do przewinienia (małe przewinienie - mała kara). 6. Za jedno przewinienie powinna być jedna kara (np. uwaga w szkole, a w domu zakaz telewizji, zakaz słodyczy, zakaz kontaktu z kolegami itp.- rodzi się poczucie niesprawiedliwości).
7. Kara musi mieć wartość informacyjną co do przyczyn kary, jak i sposobów alternatywnych zachowań, osoba karana musi zrozumieć, za co i dlaczego została ukarana (problem małych dzieci, które nie znają jeszcze zasad i norm postępowania). 8. Kara powinna być aprobowana przez najbliższe otoczenie osoby karanej (jednolity system wymagań i wzmocnień zwiększa skuteczność kar problem konsekwencji w wychowaniu).
1. Osoba nagradzana musi tak bardzo pragnąć czegoś, by zachować się zgodnie z oczekiwaniami osoby nagradzającej, a więc poddać się jej kontroli. 2. Kontrolujący musi mieć wiedzę, co do sposobów nagradzania i potrzeb nagradzanego. 3. Oferowana nagroda musi faktycznie zaspokajać jakąś potrzebę lub pomóc w jej zaspokojeniu. 4. Kontrolowany musi być uzależniony na tyle od kontrolującego, że nie może swojej potrzeby sam zaspokoić.
5. Należy wyraźnie przekazywać uznanie za właściwe zachowanie osobie kontrolowanej. 6. Zachęcać trzeba do dalszego wysiłku w wykonywaniu pożądanych i coraz trudniejszych zachowań. 7. Utwierdzać należy w przekonaniu, że postępuje się zgodnie z oczekiwaniami osób znaczących. 8. Dostarczanie satysfakcji wzmacnia wiarę we własne siły, rozwija potrzebę osiągnięć u osoby nagradzanej.
9. Zapewnia poczucie bezpieczeństwa i dostarcza pozytywnych przeżyć emocjonalnych, wzmacnia więzi uczuciowe z nagradzającymi. 10. Występuje działanie korzystne świadków nagradzania zachęcanie ich do podobnych działań. 11. Wzmocnienia pozytywne mają kształtować ostatecznie mechanizmy kontroli i dyscyplinę wewnętrzną (autonomia moralna z ukształtowanym sumieniem).
wyrazić ostry sprzeciw czy dezaprobatę dla zachowania, wyrazić swoje odczucia i oczekiwania, przedstawić inne propozycje, stworzyć możliwości dokonania wyboru,
Pozostawienie marginesu swobody prawa do samodzielnej decyzji: porządek musi być zrobiony, ale nie natychmiast i nie w określony dokładnie sposób. Uzasadnienie polecenia. Wzmocnienie pozytywne po wykonaniu, ale nie za posłuszeństwo, lecz za pomoc (satysfakcja).
Jeśli ktoś nie chce wykonać polecenia, wysłuchajmy jego uzasadnienia, może warto uznać te racje. Sami musimy być modelem (nie zawsze łatwy tzw. dobry przykład). W sytuacji przyłapania na niekonsekwencji należy się przyznać i tak załatwić, by jednak zalecane normy i wymagania mogły być internalizowane.
wspólnie poszukiwać rozwiązania problemu, wskazać konsekwencje takiego zachowania, ignorować niekiedy zachowanie niepożądane, akceptować i nagradzać dopiero wówczas, gdy pojawi się zachowanie pożądane.
DEZAPROBATA SAMEGO ZACHOWANIA, ALE NIE OSOBY
1. Ignorowanie dziecka, traktowanie obojętne, co zwykle oznacza dla niego śmierć emocjonalną. Nie jesteś ważny, jesteś niepotrzebny. Konsekwencje: utrata radości życia, motywacji do jakiegokolwiek wysiłku i zaangażowania. 2. Traktowanie dziecka w sposób przedmiotowy w wyniku braku wrażliwości, banalizowanie jego problemów, nie respektowanie praw i prywatności. Często występuje u rodziców nadambitnych dziecko ma być przedłużeniem ich aspiracji lub powinno zrealizować ich niespełnione plany. 3. Wykorzystywanie dziecka do swoich osobistych celów i korzyści (dzieci żebrzące, pełniące w domu rolę służącego). 4. Dziecko jako bufor w konfliktach miedzy rodzicami wykorzystywanie jako przedmiotu lub argumentu w sporze (przekupywanie, nastawianie, manipulacja).
1. Stwarzanie poczucia zagrożenia : a/ atmosfera lęku w sytuacji własnej bezradności (niech tylko ojciec wróci, przepowiadanie nieszczęść: zobaczysz..., czeka cię...), b/ poczucie zagrożenia stworzone atmosferą nieszczerości i posługiwaniem się kłamstwem (ono jest małe, nic nie rozumie); dziecko szybko rozumie i nie pokazuje, ponadto jego intuicja wyczuwa atmosferę zakłamania. 2. Pozbawianie dziecka prawa do dobrej opinii (w szkole, publiczne wygłaszanie opinii: on taki jest, nie da się z nim już nic zrobić). Bezpośrednie wydawanie sądów: jesteś kłamcą, jesteś głupi. 3. Nie ranić dziecka, np. przez porównywanie go z innymi.
Nikt z nas nie rodzi się z gotową instrukcją. Człowiek całe życie uczy się rozumienia siebie i innych. Człowiek potrzebuje traktowania go z szacunkiem, zwłaszcza przez osoby bliskie, potrzebuje zrozumienia i tolerancji dla swoich uczuć, potrzeb i błędów.
Dziękuję za uwagę. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.