Taoizm (daoizm, od chińskiego tao, dao - droga, sposób) - obok konfucjanizmu drugi rdzennie chiński system filozoficzno-religijny, który wywiera wpływ na życie w Chinach od przeszło 2000 łat. Taoizm obejmuje wiele różniących się między sobą kierunków. Najbardziej znaczące wśród nich to: taoizm filozoficzny - najstarszy kierunek założony prawdopodobnie przez Lao-tsy (Laozi), którego podstawowym tekstem jest Tao-te-king (Daodejing). Jego głównymi reprezentantami (obok Lao-tsy) są Czuang-tsy i Lie-tsy. Taoizm filozoficzny nazywany jest też nauką Hu- ang-ti (mityczny władca, wynalazca metalurgii) i Lao-tsy. Odrębną część taoizmu filozoficznego stanowi powstały pod koniec III i na początku IV w.n.e. neotaoizm. Obok taoizmu filozoficznego wymienia się też taoizm religijny, który rozwinął się na przełomie II i III w. n.e. Podstawowe terminy i koncepcje Centralnym pojęciem taoizmu jest Tao {Dao). Etymologicznie znak tao składa się z dwóch części znaczących "głowa" oraz "iść", i oznacza "drogę". W swych głównych rysach tao występuje jako pierwiastek bezosobowy, istota poprzedzająca przyrodę, rodząca realną rzeczywistość. Jest to wieczna i niezmienna prapodstawa świata; wielka i wszystko obejmująca, poddająca się tylko własnym prawom ruchu. Oznacza też ogólny ład przyrody, prawo, porządek rzeczy, przyczynę, prawidłowość, prapodstawę życia. W znaczeniu istoty świata przyrody i człowieka termin tao jest bliski treścią pojęciu bezosobowego, ponadświatowego absolutu. I choć jest bardziej abstrakcyjny w swym znaczeniu, to przypomina indyjskie określenie atman - brahman. Z terminem tao nieodłącznie związany jest termin te. Występuje on w taoizmie w dwóch głównych znaczeniach. W sensie szerokim oznacza podstawową właściwość tao, w węższym oznacza określenie charakteru etycznego człowieka. Tao, będąc pozbawioną formy nieosiągalną istotą świata, ujawnia się i daje się poznać dzięki swym przejawom, czyli "te". Według słów Wang Pi (komentator) "tao" oznacza to, z czego się biorą rzeczy, a "te" - to, co rzeczy nabywają. W swym działaniu "tao" i "te" są nierozerwalnie związane ze sobą. O ile "tao" jest źródłem rodzenia i powstawania, to "te" jest formą rozwoju świata materialnego. W taoizmie "te" oznacza wszystko, co w naturze ludzkiej jest najbardziej podstawowe, "te" jest przejawem "tao". "Te" jako pierwiastek moralny założony w człowieku jest przejawem "tao", kiedy wyraża się w umiarkowaniu, miłości do człowieka, oszczędności, skromności itd. Termin wu-wei ("niedziałanie") służy w taoizmie często do określenia głównej funkcji tao. "Wu-wei" jest też zasadniczą postawą taoisty wobec świata. Wu oznacza "nie ma", "nie posiada", "nie istnieje", zaś wei oznacza dosłownie "robić" (czynność świadomą i zamierzoną); stąd "wu-wei" nie jest całkowitą bezczynnością i nie wszystkim jest zalecane. Właściwe "wu-wei" to niesprzeciwianie się przyrodzie, niesprzeciwianie się ludziom, nierozpraszanie się na rozdrobnione czynności, nieprzeszkadzanie w pracy innym. 1 / 7
Człowiek i przyroda - wg taoistów stanowią jedność. Praźródłem wszystkiego jest "tożsamość" i "jedność" tao. W konsekwencji nie istnieje w taoizmie podział na człowieka i przyrodę; podobnie nie istnieje pojęcie boga jako stwórcy, demiurga. Mikrokosmos i makrokosmos Kosmos w koncepcji taoistycznej jest zorganizowanym mechanizmem. Człowiek jest uważany za mikrokosmos (mały wszechświat). Poszczególne części ciała człowieka posiadają swoje odpowiedniki w makrokosmosie (wielki kosmos) i odtwarzają plan kosmosu. Pięć organów ciała i ich otworów, oraz skłonności, usposobienie, cechy i namiętności, odpowiadają pięciu kierunkom (wschód, zachód, północ, południe i środek), pięciu świętym górom, częściom nieba, porom roku i elementom (wu-hsing). Stąd jeśli ktokolwiek zna funkcjonowanie organów człowieka, to zna też funkcjonowanie kosmosu. W religii taoistycznej wnętrze ciała jest zamieszkane przez te same bóstwa, które bytują w makrokosmosie. Mówi się, że adepci taoizmu często poszukują duchowego kapłana, boskiego nauczyciela w świętych górach Chin; ostatecznie znajdują go w "jednym z pałaców" swojej własnej głowy. Przemiana i transformacja Wszystkie części wszechświata wg taoistów ulegają rytmicznym przemianom. Nic nie jest statyczne. Nieustanny ruch i zmiana dokonuje się albo dzięki pien - stopniowemu akumulacyjnemu narastaniu (jak góra, która powstaje z nagromadzonej nieskończonej ilości - drobnych ziarenek piasku), albo przez przemianę hua - nagłe przejście ze stanu "niebytu", "in" (śmierci) w stan "jang" (bytu, życia i powrotu z życia do śmierci). Wieczna przemiana wszechświata ujawniona w przechodzeniu "in" w "jang" i "jang" w "in" - dwie przeciwstawne siły uzupełniające się; są dwiema fazami wiecznie obrotowego ruchu przyrody; odpowiednikami "in" jest ciemne, zimne, bierne, żeńskie, zaś "jang" jasne, ciepłe, czynne, męskie - widoczna jest przez następujące po sobie pory roku. "In" i "jang" w przestrzeni są uzupełniającymi się energiami tworzącymi zewnętrzne aspekty tego samego Tao. Społeczny ideał prymitywizmu Dla taoistów cywilizacja identyfikowana jest z degradacją naturalnego porządku. Ideałem jest powrót do natury. Największa mądrość polega na dostosowaniu się do rytmu wszechświata. Stąd ideałem społecznym jest prymitywna wspólnota rolna żyjąca w symbiozie z naturalnymi cyklami przyrody. Taoizm filozoficzny Powstanie taoizmu filozoficznego związane jest głównie z traktatem Tao-te-king oraz z 2 / 7
postaciami Lao-tsy i Czuang-tsy. Taoizm ten posiadał charakter abstrakcyjny i nie miał żadnego związku z wierzeniami religijnymi oraz popularnymi wśród ludu zabobonami i obrzędami. Jego zwolennicy krytycznie odnosili się do istniejących stosunków społecznych i politycznych epoki, w której żyli. Występowali przeciwko wojnom i zamieszkom domowym, oraz kierowaniu się w działaniu chęcią zysku i chciwością. Głosili idee powrotu do "złotego wieku". Tradycja uznaje, że twórcą taoizmu filozoficznego, a jednocześnie autorem dzieła Tao-te-king był Lao-tsy (Laozi), żyjący pod koniec VII i na początku VI w. p.n.e. Imię Lao-tsy tłumaczone jest jako "filozof-starzec" lub "filozof-czcigodny"; tłumaczy się je też jako "starzec-dziecię" (to ostatnie w związku z twierdzeniem, jakoby przebywał w łonie matki dłużej niż trzeba i urodził się już jako starzec z siwymi włosami). Wiarygodnych informacji o Lao-tsy historia chińska nie zostawiła; stąd spory uczonych o autentyczność jego postaci. W skąpych historycznych zapiskach Sy-ma Ts'iena (II w. p.n.e.) mówi się, że Lao-tsy urodził się w Kin-Zhin w powiecie Li, okręgu Khu, w królestwie Czou. Jego imię rodzinne było Li, dziecinne Er, młodzieńcze Pe-Jang, pośmiertne Tan. Zajmował stanowisko archiwisty. Podaje się też, że miał spotkać się z Konfucjuszem. Sy-ma Ts'ien podaje również, że Lao-tsy, gardząc wszelkim rozgłosem i pragnąc odosobnienia, porzucił swe stanowisko. Gdy przekroczył granice państwa, strażnik imieniem In-hi poprosił mędrca o napisanie dzieła dla nauki innych. Lao-tsy zgodził się i miał napisać traktat Tao-te-king (Księga Drogi i Cnoty). Księga ta jest zbiorem aforyzmów, dość niesystematycznie zestawionych i zgrupowanych w 81 krótkozdaniowych rozdziałach. Główne miejsce zajmuje w niej problem wyróżnienia prapodstawy, źródła świata. Jest nim bezosobowe tao, pozbawione konkretnej określoności (mające w zasadzie charakter pierwiastka idealnego). Szukanie jedności i próba wyjaśnienia różnorodności przyrody doprowadziła do szczegółowej analizy idei zmienności oraz rozwoju świata zjawisk i rzeczy. Znajdują się też tutaj liczne wypowiedzi dialektyczne, które wywarły wpływ na rozwój filozofii chińskiej. W traktacie Tao-te-king konstruuje się też koncepcję ideału etycznego. Podstawą jej jest wrodzona prostota i naturalność, obojętność wobec rzeczy doczesnych, wyzbycie się namiętności i pragnień, które wpływają ujemnie na naturę ludzką i moralność społeczeństwa. W efekcie doprowadza to do zasady "wu-wei" (niedziałania, podporządkowania się przyrodzie). Drugą wielką postacią filozofii taoistycznej był Czuang-tsy. Pochodził z Meng, na imię miał Czou. Żył w latach od około 369-286 r. p.n.e. Był autorem tekstu, którego tytuł był identyczny z jego imieniem. Tekst ten stał się (obok Tao-te-kingu) podstawowym dla taoizmu. Podobnie jak w nauce Lao-tsy, podstawę poglądów Czuang-tsego stanowiła koncepcja "tao" oraz "te"; z tą tylko różnicą, że traktował owe pojęcia bardziej spekulatywnie - tao oznacza u niego raczej logiczne określenie "jednego", "podstawowego", "ogólnego". Jest to absolutna uniwersalna jedność, w której zlewa się i rozprasza wielorakość otaczającej nas rzeczywistości. Ciało ludzkie uważa Czuang-tsy za nietrwałą złudę, powłokę wiecznego, niezmiennego "prawdziwego ja". Podstawą tego ostatniego jest duch, świadomość, która stanowi nierozerwalną jedność z tao. Prócz "prawdziwego ja" oraz jego jedności z tao, wszystko pozostałe na świecie jest nietrwałe, złudne, zmienne, względne. Dlatego nie należy niczego określać. Według Czuang-tsego nie ma wyraźnej granicy między rzeczywistością a marzeniem sennym. Stąd w efekcie dalej rozwija się zasadę "wu-wei", wzywając do odejścia od życia, aby na łonie przyrody pogrążyć się w kontemplacji "prawdziwego ja". 3 / 7
Neotaoizm Powstał około III-IV w. n.e. Był próbą pogodzenia taoizmu klasycznego z konfucjanizmem oraz z naturalistyczną teorią "in-jang". Najbardziej znanymi przedstawicielami neotaoizmu byli komentatorzy Ho-Yen (zm. 249 r. n.e.), Wang-Pi (III w. n.e.), Kuo Hsiang (zm. w 312 r. n.e.). Próbowali oni dokonać reinterpretacji taoizmu nawiązując do Konfucjusza. Naturalistyczną teorię "in-jang" w taoizmie wykorzystała słynna grupa uczonych taoistycznych nazywana grupą Siedmiu Mędrców z Bambusowego Gaju. Przywódcą jej był Hi K'ang (223-262 r. n.e.) Taoizm religijny Jest on efektem syntezy elementów taoizmu filozoficznego oraz wierzeń i zabobonów niższej warstwy społeczeństwa chińskiego. Z pierwszego z nich taoizm religijny wykorzystał trzy elementy: nauka o tao (przejął ją w najbardziej mistycznej interpretacji), nauka o względności bytu, życia i śmierci, a w związku z tym także o możliwości długiego życia (aż do osiągnięcia nieśmiertelności) oraz naukę o "wu-wei". Założycielem taoizmu jako religii był Czang Tao-ling, który żył w latach 34-156 n.e. Pochodził on z prowincji Czekiang i uważany jest za pierwszego t'ien-szy (Niebiańskiego Nauczyciela). Najważniejsze miejsce w religii taoistycznej zajmuje nauka o długowieczności i nieśmiertelności. W taoizmie uważano, że w ciele człowieka działa ogromna liczba duchów (36 tys.), które wywierają decydujący wpływ na normalny rozwój organizmu. Duchy te podzielone są na grupy; każda z nich obdarzona jest określonymi funkcjami. Dopiero po zapoznaniu się z tym, jaki związek mają te duchy z odpowiednimi organami ciała ludzkiego, można osiągnąć nieśmiertelność. Chiński ideogram "nieśmiertelność (hsien) przedstawia człowieka i góry, sugerując pustelnika; starsza forma "hsien" przedstawia człowieka i kręcącego się wokół i trzepoczącego rękami jak skrzydłami. Osiągnięcie nieśmiertelności w taoizmie jest "transformacją w upierzone istnienie". Wyobrażenie to pochodzi z mitologii wschodnio-chińskiej i posiada swoje odpowiedniki w ikonografii i legendach. Identyfikowano w nich nieśmiertelność z takimi ptakami jak: żuraw, feniks, sroka, bocian, kruk. Uznaje się tutaj wiele kategorii nieśmiertelności. Najwyższe to te, które "wprowadzają do nieba w biały (jasny) dzień". Taoistyczne techniki długowieczności. Higiena. Podstawą wszystkich technik była szczegółowa zgodność pomiędzy ludzkim mikrokosmosem i makrokosmosem. Mówiło się wtedy o utrzymaniu sił witalnych (yang-hsing). Komunikacja pomiędzy 5 wewnętrznymi organami oraz wszystkimi innymi organami cielesnymi i światem zewnętrznym odbywa się poprzez otwory, które posiada ciało człowieka; nos do płuc, uszy do serca, usta do śledziony, oczy do wątroby, dolne otwory do nerek. Wszystkie te otwory są w taoizmie początkiem kanałów, przez które wchodzą lub wychodzą siły żywotne. Stąd należy zmysły i pragnienia utrzymywać w 4 / 7
równowadze, aby przez niepotrzebne pragnienia nie zachorować. Higiena związana jest również z dietetyką, która ma "żywić organy we właściwej proporcji" żywnością i ziołami zawierającymi energię właściwej jakości do ich odpowiednich elementów (płuca związane są z metalem, serce z ogniem, śledziona z ziemią, wątroba z drzewem, nerki z wodą). Wstępny krok diety polega na powstrzymaniu się od spożycia wszystkich zbóż; dalsze na wyzbywaniu się jedzenia mięsa, ostrych przypraw, owoców i wina. W celu wzbogacenia energii taoiści praktykują gimnastykę, zwaną "rozpościeranie rąk jak skrzydła". Techniki oddechowe i medytacja Stanowią jedną z ważnych metod w religii taoistycznej. Czuang-tsy stwierdził, że zwyczajny ludzki oddech odbywa się poprzez gardło, a święty przez całe ciało. Praktykujący te techniki "oddychają" nie tylko atmosferycznym powietrzem, ale także słoneczną, księżycową i gwiezdną emanacją, Ling pao wu fu Ching (tekst z III-IV w. n.e.) daje formuły pozwalające na wchłonięcie tych emanacji. W taoizmie wspomina się również o innych metodach, które uczą jak "karmić powietrzem ciało", zatrzymując je i prowadząc do wszystkich jego części. Ten, kto potrafi wstrzymać swój oddech przez czas tysiąca oddechów, potrafi stać się nieśmiertelnym. W czasach dynastii T'ang (618-907 r.) zwyczaj "oddychania zatrzymanego" zastąpiony został przez "wewnętrzny oddech" (nei ch'i) oraz "oddychanie embrionalne" (t'ai hsi). W taoizmie stosuje się też różnego rodzaju medytacje, które pozwalają na uzyskanie komunikacji z bogami istniejącymi wewnątrz ciała. Medytacja powoduje, że bogowie zewnętrzni odwiedzają organy człowieka, wzmacniając je. Techniki seksualne Dąży się w nich do zapewnienia sobie żywotności, długowieczności i męskiego potomstwa. Znana jest technika Yung-ch'eng' (I w. n.e.), nazywana "powrotem esencji (nasienia, spermy) w celu poprawienia mózgu" (huan ching pu nao). Technika ta polega na zapobieganiu ejakulacji w czasie aktu seksualnego; powodowała krążenie spermy i mieszanie się jej z oddechem wewnątrz organizmu i odżywianie przez to mózgu. Podobne powstrzymywanie się od ejakulacji funkcjonuje w praktykach tantrycznych. Techniki alchemiczne W taoizmie religijnym związane są z poszukiwaniem kamienia filozoficznego, który mógł zapewnić nieśmiertelność. Uważano, że cynober (siarczek rtęci) oraz nefryt mają najwięcej magicznych właściwości, toteż wykorzystywano je do przygotowania eliksiru nieśmiertelności. Organizacja i struktura taoizmu religijnego 5 / 7
W religii taoistycznej istnieje hierarchia kościelna. Przedstawiciele wielu sekt taoistycznych, kaznodzieje i duchowni, z biskupami i taoistycznym papieżem na czele, zajmowali miejsce na najwyższym jej szczeblu. Otaczał ich ogromny szacunek wyznawców. Niektórym z nich przypisywano cudotwórczą siłę. Kapłani taoistyczni dzielili się na dwie grupy. Do pierwszej należeli mnisi taoistyczni (od czasów dynastii Tang). Mieszkali przeważnie przy wielkich klasztorach, posiadali gruntowne wykształcenie, bezustannie studiowali i przepisywali dzieła taoistyczne tworząc wielkie biblioteki. Surowo przestrzegali celibatu. Pod ich kierunkiem młodzi kaznodzieje taoistyczni, magowie, uzdrowiciele, wróżbiarze (tworzący grupę niższą - praktyków) przechodzili specjalne kursy. Ci drudzy zaspokajali religijne potrzeby ludności. Ich podstawowa działalność polegała na obsługiwaniu lokalnych kapliczek i świątyń. Celebrowali uroczystości, nabożeństwa i składanie ofiar bóstwom opiekuńczym, duchom lub bohaterom. Występowali też w roli geomanatów, szamanów i zaklinaczy. Nawiązywali również kontakty z przedstawicielami świata pozaziemskiego. Występowali w roli pośredników przy zwracaniu się do licznych świętych, bogów i duchów panteonu ludowego. Panteon taoizmu religijnego Zajmowały go chaotycznie i eklektycznie dobrane postacie. Np. obok Lao-tsy postacie buddów, buddyjskich świętych i konfucjanistów z Konfucjuszem. Na przełomie V-VI w. n.e. starano się dokonywać klasyfikacji bóstw i nieśmiertelnych. Autorem takiej klasyfikacji był T'ao Hung-king. Bóstwa i nieśmiertelni wg jego podziału dzielą się na 7 rang, odpowiadających siedmiu niebiosom. W każdym rzędzie niebios istnieją trzy miejsca: środkowe, lewe i prawe. W pierwszym rzędzie na środkowym miejscu w nefrytowym pałacu mieszka bóstwo Tao lub Bóstwo Wielkiego Pierwiastka (T'ai-cz'u). Środkowe miejsce w następnym rzędzie zajmuje Bóstwo Wielkiej Czystości (T'sai - su). Na czwartym piętrze nieba znajduje się miejsce wielkiego Lao-tsy. Na prawo i lewo od centralnych bóstw, na niebiosach trzeciego i czwartego piętra, znajdują się legendarni władcy: Jao, Szun, Iii, Konfucjusz. W pierwszym tysiącleciu n.e. w panteonie taoistycznym znajdowały się trzy grupy bóstw i bohaterów. Do pierwszej należały te bóstwa, które uosabiają ważniejsze pojęcia taoizmu: ideę tao, in - jang, ideę nieśmiertelności itd. Z czasem ustąpiły one miejsca bóstwom osobowym. Wśród nich najważniejsze to: Lao-tsy, Huang-ti oraz P'an-ku, Huang-ti został z czasem zastąpiony przez Nefrytowego Cesarza (Jü huang szang-ti). Trudno jest ustalić aktualną liczbę wyznawców taoizmu, ponieważ są oni jednocześnie buddystami lub konfucjonistami. Trzeba jednak uznać, że stanowią oni większość w Chinach. Oprócz Chin zamieszkują Wietnam, Japonię i Koreę. 6 / 7
Źródło: Z. Drozdowicz (red.), Zarys encyklopedyczny religii, Poznań 1992. 7 / 7