Wykład: Szara strefa, regulacje a przestępstwa karno-skarbowe
Andrew Mellon o podatkach Historia opodatkowania pokazuje, iż podatki nadmierne nie są płacone. Wysokie stawki w sposób nieunikniony wywierają presję na podatnika, zmuszając go do wycofania kapitału z produkcyjnych zastosowań i zainwestowania go w zwolnione z podatków papiery wartościowe lub znalezienia innych, zgodnych z prawem metod unikania realizacji podlegającego opodatkowaniu dochodu. W rezultacie źródła dochodu do opodatkowania wysychają. Andrew Mellon sekretarz skarbu w rządzie W. Hardinga
Krzywa Laffera Wpływy podatkowe T Optimum podatkowe T1 Krzywa Laffera T0 t1 t0 t2 t Stopa podatkowa
Szara strefa - problemy definicyjne Szara strefa to wszelkie działania gospodarcze, które przyczyniają się do oficjalnego (albo obserwowalnego) tworzenia (wzrostu) PKB, ale które pozostają bezpośrednio niezarejestrowane. To takie działania gospodarcze, które pozostają niezmierzone lub nie są zgłaszane. W literaturze istnieje kilkanaście określeń szarej strefy: (1) shadow economy zacieniona gospodarka (F. Schneider), (2) informal economy nieformalna gospodarka (ILO), (3) grey economy szara gospodarka (Alderslade), (4) unofficial economy nieoficjalna gospodarka (Alexeev i Pyle), (5) hidden economy ukryta gospodarka (Bhattachayya), (6) black economy czarna gospodarka (Dallago), (7) underground economy podziemna gospodarka (Bovi), (8) parallel economy równoległa gospodarka (Del Boca), (9) undeclared work praca niezgłoszona (UE), (10) independent economy niezależna gospodarka (Bovi), (11) dark economy ciemna gospodarka (Bovi), (12) unregistered economy nierejstrowana gospodarka (Smith), (13) non-observed economy niemonitorowana gospodarka (OECD), (14) unprotected work niechroniona praca (ILO), (15) invisible work niewidzialna praca (Leonard).
Gospodarka nieformalna Gospodarka nieformalna obejmuje tzw. szarą strefę, czyli gospodarkę legalną, ale niezarejestrowaną, oraz czarną strefę, to jest gospodarowanie ścigane przez prawo. Gospodarka nieobserwowana obejmuje: działalność w szarej strefie, działalność nielegalną oraz działalność sektora nieformalnego lub działalność gospodarstw domowych na własny użytek. Szara strefa obejmuje działania produkcyjne i usługowe, które są legalne pod względem spełniania norm i regulacji prawnych, ale ukrywane przed władzami publicznymi w celu uniknięcia płacenia podatków i składek na ubezpieczenie społeczne oraz stosowania takich wymogów prawa, jak płaca minimalna, maksymalny czas pracy, warunki bezpieczeństwa i higieny pracy, a także omijania procedur administracyjnych w formie wypełniania kwestionariuszy statystycznych i innych formularzy Źródło: Górka i Thier (2018).
Działalność nielegalna Działalność nielegalna obejmuje produkcję wyrobów i usług, których sprzedaż, rozprowadzanie lub posiadanie jest zabronione przez prawo, oraz działalność, która jest zwykle legalna, lecz staje się nielegalna, gdy wykonuje ją osoba niemająca do tego prawa (np. praktyka medyczna bez licencji). Do działalności nielegalnej, którą GUS uwzględnia w rachunku dochodu narodowego, zaliczamy prostytucję (działalność sutenerów), produkcję i handel narkotykami oraz przemyt (głównie papierosów). Oprócz wytwarzanych wyrobów i usług do gospodarki nieformalnej zalicza się również nielegalne osiąganie dochodów w wyniku łapownictwa, kradzieży i wymuszeń. Są to tzw. transfery (przemieszczanie dochodów), których nie ujmuje się w rachunku PKB, bo nie tworzą nowej wartości. Źródło: Górka i Thier (2018).
Wpływ szarej strefy na gospodarkę Zjawisko szarej strefy wywiera negatywny wpływ na gospodarkę: budżet państwa nie uzyskuje części należnych mu podatków, przedsiębiorcy muszą stawiać czoła nieuczciwej konkurencji, osoby pracujące na czarno nie są objęte systemem zabezpieczenia społecznego, do konsumentów mogą trafiać dobra i usługi niespełniające standardów określanych w przepisach. Mimo bezdyskusyjnego negatywnego wpływu na gospodarkę, pewne aspekty szarej mają pozytywne strony. Dzięki popytowi na pracę osoby o niskich kwalifikacjach mają szanse na uzyskiwanie dochodów i odciążają w ten sposób wydatki państwa na pomoc społeczną. Źródło: IBnGR.
Przyczyny występowania szarej strefy Profesor Schneider wyróżnia cztery główne przyczyny występowania szarej strefy: (1) unikanie płacenia podatków dochodowych, VAT oraz innych podatków i opłat, (2) unikanie płacenia obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne, (3) unikanie przestrzegania standardów rynku pracy (np. minimalna płaca, standardy bhp), (4) unikanie postępowania zgodnie z określonymi procedurami administracyjnymi. Badania empiryczne wskazują, że najważniejszym powodem istnienia zapotrzebowania na produkty i usługi szarej strefy są różnice cen usług w oficjalnej i nieoficjalnej gospodarce (90% wskazań), a kolejnym wysokość podatków i składek na ubezpieczenie społeczne (73% wskazań).
Przyczyny rozwoju szarej strefy nadmierny fiskalizm (obciążenia podatkowe i związane z ubezpieczeniami społecznymi); nieelastyczne przepisy prawa pracy, uwarunkowania Kodeksu Pracy wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, zasady zatrudniania i zwalniania pracowników; zróżnicowane stawek podatkowych (VAT i podatek akcyzowy) dla podobnych grup asortymentowych; stosunkowo małe ryzyko wykrycia nieprawidłowości; nieprzejrzyste, niejednoznaczne przepisy dotyczące działalności gospodarczej; niska świadomość praw pracowniczych i brak wyobraźni co do przyszłej emerytury.
Zatrudnienie w szarej strefie Profesor F. Schneider szacuje, że w 145 krajach w 2003 r., w szarej strefie pracowało 35,2% ogółu pracujących. Ludność produkcyjna świata (15 64 lata) w 2003 r. liczyła 4 mld osób. Można więc oszacować, że w szarej strefie pracowało ponad 1 mld zdolnej do pracy ludności świata. Najwyższy udział pracujących w szarej strefie występuje w Azji, Afryce i w Ameryce Środkowej i Południowej, np. w Nepalu 73,3%, w Mali 71%, Tanzanii 67%, Indiach 55,7%. W krajach bardziej rozwiniętych gospodarczo udział nierejestrowanego zatrudnienia waha się od 7,8% w Wielkiej Brytanii do 20% w Danii. W krajach Centralnej i Wschodniej Europy najwyższy udział zatrudnienia nierejestrowanego był w Macedonii (27,8%) i na Słowacji (22,3%), średni w Polsce (8,2%) i na Litwie (8,5%), najniższy na Ukrainie (4,9%).
Przyczyny podejmowania pracy w szarej strefie (w %) Źródło: Górka i Thier (2018).
Szacunki pracy nierejestrowanej na tle szacunków rozmiarów szarej strefy GUS W 2017 r. pracę nierejestrowaną wykonywało 880 tys. osób, tj. 5,4% ogólnej liczby pracujących Źródło: GUS, 2015 i 2018.
Struktura pracujących w szarej strefie według płci i rodzaju ostatnio wykonywanej pracy Źródło: GUS, 2018.
Rozmiary szarej strefy w UE-28 w 2017 r. (w proc. oficjalnego PKB) Źródło: F.Schneider, Implausible Large Differences of the Size of the Underground Economies in Highly Developed European Countries?, 2017.
Szara strefa w Polsce Zgodnie z badaniami GUS, wielkość szarej strefy w ostatnich latach wynosi między 11% a 14% PKB. Dane zewnętrznych ekspertów wskazują, iż poziom szarej strefy w Polsce może znacznie przekraczać rządowe szacunki i sięgać 26% PKB Polski, czyli dwa razy więcej niż podaje GUS. Prof. F. Schneider oszacował szarą strefę w Polsce na 25,4% PKB (w 2010 r.), co stanowiło 90 mld euro. Wskaźnik 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Szara strefa (w % PKB).. 12,8 12,6 14,0 14,5 13,3 13,5 13,6 13,2 Źródło: GUS, 2018.
Szacunki rozmiarów szarej strefy (w ujęciu GUS) w PKB w latach 2014 2018 Szacunki rozmiarów szarej gospodarki (w ujęciu IPAG) w polskiej gospodarce w latach 2014 2018 (mld PLN) Źródło: IPAG, 2018.
Działalności nieuwzględniane lub uwzględniane w niepełnym stopniu w oficjalnych szacunkach (1) Źródło: IPAG, 2018.
Działalności nieuwzględniane lub uwzględniane w niepełnym stopniu w oficjalnych szacunkach (2) Źródło: IPAG, 2018.
Udział szarej strefy (w ujęciu IPAG) w polskiej gospodarce w latach 2014 2018 Źródło: IPAG, 2018.
Udział szarej strefy w różnych branżach
Wybrane stawki podatku akcyzowego (od 1.01.2019) Źródło: Ministerstwo Finansów, 2019.
Wybrane stawki podatku akcyzowego (od 1.01.2019) cd. Źródło: Ministerstwo Finansów, 2019.
Dochody budżetu państwa w Polsce, 2010-2017 Wskaźnik Jednostka 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Dochody budżetu państwa ogółem w mln zł 250 303 277 557 287 595 279 151 283 543 289 137 314 684 350 499 dochody podatkowe ogółem w mln zł 222 553 243 211 248 275 241 651 254 781 259 674 273 138 315 309 w tym: z podatku od towarów i usług (VAT) w mln zł 107 880 120 832 120 001 113 412 124 262 123 121 126 584 156 801 z podatku akcyzowego w mln zł 55 685 57 964 60 450 60 653 61 570 62 809 65 749 68 261 z podatku dochodowego od osób prawnych z podatku dochodowego od osób fizycznych w mln zł 21 770 24 862 25 146 23 075 23 266 25 813 26 381 29 811 w mln zł 35 593 38 075 39 809 41 291 43 022 45 040 48 232 52 668 Źródło: GUS, 2018.
Szara strefa a legalna gospodarka branża tytoniowa Branża tytoniowa ma istotne znaczenie dla gospodarki kraju dostarcza do budżetu państwa z tytułu akcyzy i VAT ponad 8% rocznych przychodów budżetowych (ok. 23 mld zł w 2013 r.). Ogółem zatrudnienie w sektorze tytoniowym oraz w handlu wyrobami tytoniowymi w Polsce wynosi ponad 500 tysięcy osób, z czego bezpośrednie zatrudnienie w fabrykach znajduje 6 tysięcy pracowników, przy uprawie tytoniu 60 tysięcy osób w 14,5 tysiącach gospodarstw rolnych, a pośrednio ok. 500 tysięcy osób zatrudnionych jest w handlu hurtowym i detalicznym w ponad 120 tysiącach punktów sprzedaży. Szara strefa uderza w legalny rynek wyrobów tytoniowych powodując kurczenie się legalnego rynku, który w ciągu ostatnich 6 lat spadł w przypadku papierosów o ponad 23 mld sztuk (tj. o 1/3 z prawie 70 mld w 2007 r. do 46,7 mld w 2013 r.). Największy spadek odnotowujemy w segmencie tańszych papierosów, które stanowią ok. 60% rynku (segment średni - 30%, drogi - ponad 10%). Źródło: BCC, 2014.
Wartość szarej strefy wyrobów tytoniowych oraz utraconych wpływów podatkowych budżetu państwa (w mln zł) Źródło: Pracodawcy RP, 2011. Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Wielkość legalnego rynku papierosów w Polsce i wpływy budżetowe z akcyzy W sumie 22-24% wszystkich wyrobów tytoniowych konsumowanych w Polsce jest nielegalna. Jest to łącznie 12-13 mld sztuk papierosów gotowych oraz wykonanych samodzielnie z tytoniu. Szacowane, roczne straty budżetowe wynikające z istnienia szarej strefy wyrobów tytoniowych wynoszą 6-7 miliardów złotych (akcyza i VAT). Źródło: BCC, 2017.
Wolumen i wartość rynku papierosów Źródło: Fundacja Republikańska, 2012.
Struktura ceny paczki papierosów (w zł) Źródło: Fundacja Republikańska, 2012.
Stopień obłożenia papierosów podatkami Do ceny 13,60 zł za paczkę (20 sztuk papierosów) akcyza jest stała i wynosi 8,41 zł / paczkę. Wynika to z faktu że do tej ceny działa minimalna stawka akcyzy policzona poprzez zastosowanie stawek: kwotowej i procentowej do ceny 679,87 zł / 1000 sztuk (jest to średnia ważona cena detaliczna z okresu styczeń październik 2016). Jeśli jednak cena jest wyższa to dodatkowo do budżetu, w formie akcyzy, trafia 31,41% każdej nadwyżki ponad 13,60 zł. Źródło: BCC, 2017.
Średnia cena paczki 20 papierosów w 2013 r. (w euro) Cena paczki tanich papierosów na Białorusi 0,2 euro. Źródło: Pracodawcy RP, 2014.
Skala szarej strefy w branży tytoniowej (udział w spożyciu w %) Zgodnie z danymi Służby Celnej, w ostatnich latach liczba wykrytych nielegalnych (bez polskich znaków akcyzy) papierosów waha się od ok. 500 mln sztuk (w 2005 r.) do ok. 800 mln (w 2008 r.). W 2010 r. Służba Celna wykryła 563 mln sztuk, a łącznie organy ścigania ok. 744 mln. Wartości te stanowią tylko 8% wielkości podaży papierosów w szarej strefie. Źródło: Pracodawcy RP, 2011. Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Kary za nielegalną produkcję papierosów Polska: 2009 rok, nielegalna fabryka papierosów w Kuźnicy Piaskowej; wyroki: od kilku miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu do 3,5 roku pozbawienia wolności, 100 tys. zł grzywny i obowiązek częściowego naprawienia szkody (w kwocie 100 tys. zł). Polska: 2009 rok; nielegalna fabryka w Kożuchowie i Dobiegniewie; wyroki: od 2 lat pozbawienia wolności w zawieszeniu na 3 lata do 2 lat pozbawienia wolności w zawieszeniu na 5 lat, grzywny w kwotach po 50 tys. zł, obowiązek częściowego naprawienia szkody (w kwotach po 8 tys. zł). Czechy: 2009 rok; nielegalna fabryka w czeskiej miejscowości Cheb; wyroki: po 7,5 roku pozbawienia wolności, około 80 tys. euro grzywny. Czechy: 2009 rok; nielegalna fabryka w czeskiej miejscowości Chvalovice; po 6 lat pozbawienia wolności. Źródło: BCC, 2014.
Skala szarej strefy na rynku alkoholu W latach 2002-2005 wielkość szarej strefy szacowano na 20% do 45% całkowitej sprzedaży. W 2008 r. jej wielkość szacowana była na 5-7%. Zgodnie z danymi z 2009 r. co najmniej 10,5 mln litrów 100-proc. alkoholu zostało uzyskane przez przestępców ze spirytusu skażonego. Około 1 mln litrów 100-proc. alkoholu pochodziło z przemytu, a ok. 1,5 mln litrów 100-proc. alkoholu wyprodukowano w systemie gospodarskim. W 2010 r. skalę alkoholowej szarej strefy można było oszacować na 9-10% całego rynku mocnych alkoholi, czyli około 12,7 13,7 mln litrów alkoholu. Źródło: Pracodawcy RP, 2011, Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Nielegalny rynek mocnych alkoholi Nielegalny rynek mocnych alkoholi kształtuje się na poziomie 24 mln litrów 100% alkoholu. Ilość alkoholu skażonego, który trafia do konsumentów jako alkohol konsumpcyjny to 18 mln litrów 100% alkoholu rocznie, przemyt alkoholu to co najmniej 3 mln litrów, bimbrownictwo odpowiada za przynajmniej 3 mln litrów nielegalnego spirytusu wprowadzonego na rynek. Minimalnie czarny rynek mocnych alkoholi to 14 mln, a maksymalnie 33 mln litrów 100% alkoholu Alkohole z nieznanego źródła mogą zawierać silnie trujący metanol oraz glikol (popularny skażalnik), inne skażalniki oraz związki powstałe w wyniku ich strącania. Każdego roku umiera ponad 100 osób z tytułu zatrucia metanolem i glikolem, a liczba ta odnosi się jedynie do osób hospitalizowanych. Źródło: Fundacja Republikańska, 2017.
Przyczyny występowania szarej strefy na rynku wyrobów spirytusowych Wyroby spirytusowe, cechują się wysokim (do 70%) udziałem podatków w cenie detalicznej wyrobu. Akcyza w Polsce wynosi 4960 zł za hektolitr, zaś wśród krajów sąsiadujących wyższe stawki mają m.in. Litwa (5257 zł) i Niemcy (5355 zł). Nieco niższa akcyza jest w Czechach i na Słowacji. Na Białorusi i Ukrainie jest ona 2-3 razy niższa niż w Polsce i wynosi odpowiednio 1602 zł i 1428 zł za hektolitr. Powoduje to szczególnie wysoką opłacalność przemytu wyrobów spirytusowych z tych krajów. Źródło: Pracodawcy RP, 2011, Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych. W 2017 r. akcyza na alkohol etylowy wynosiła 5.704,00 zł/1 hl [MF].
Szara strefa na rynku alkoholu a straty budżetu państwa Cały rynek napojów spirytusowych ma wartość ok. 13,6 mld zł, co oznacza, iż poza oficjalną gospodarką sprzedaje się wyroby alkoholowe warte nawet 2 mld zł. Wg danych Ministerstwa Finansów straty budżetu państwa z tytułu szarej strefy można szacować na około 1-1,5 mld zł rocznie. Źródło: Pracodawcy RP, 2011, Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Przestępstwa w obrocie paliwami odbarwianie oleju napędowego przeznaczonego do celów grzewczych, a następnie wprowadzanie go do obrotu jako olej napędowy, z pominięciem należności podatkowych; odbarwianie oleju opałowego i mieszanie materiałów pędnych z innymi produktami chemicznymi, a następnie wprowadzanie ich do obrotu jako pełnowartościowych paliw; wprowadzanie do obrotu gospodarczego pełnowartościowych, lecz nieopodatkowanych paliw silnikowych, nabywanych w rafineriach państw członkowskich Unii Europejskiej, na podstawie sfałszowanych dokumentów, przy zastosowaniu procedury zawieszonej akcyzy; wprowadzanie do obrotu handlowego paliw będących w rzeczywistości innymi produktami petrochemicznymi, przeklasyfikowanych na oleje napędowe i benzyny przy wykorzystaniu tzw. firm słupów (firm tworzonych w celu wykonania określonej transakcji, po której kończą działalność, lub osób fizycznych, najczęściej o niskim statusie majątkowym, wykorzystywanych w łańcuchu transakcji w celu ukrycia faktycznych sprawców); nielegalny obrót gazem grzewczym, dystrybuowanym jako gaz do celów napędowych (LPG); przemyt do Polski gazu do celów napędowych (LPG).
Szara strefa w branży paliwowej Eksperci branżowi Polskiej Izby Paliw Płynnych, w oparciu o wyniki kontroli stacji, jakie przeprowadziła Inspekcja Handlowa i badania próbek paliw przeprowadzonych w Centralnym Laboratorium Naftowym, szacują szarą strefę w obrocie detalicznym w ramach rynku paliw na ok. 2-3 mld zł w skali roku. Potencjalne straty Skarbu Państwa z tego tytułu (VAT i akcyza) wynoszą ok. 1,4 mld zł. Źródło: Pracodawcy RP, 2011, Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Wyłudzenia na rynku oleju napędowego Strefa wyłudzeń na rynku oleju napędowego w 2012 roku wyniosła przynajmniej 12,6% szacowanego zużycia oleju napędowego w Polsce (czyli ponad 2 mln m3 ON) [w 2013 r. 15%]. Głównym mechanizmem stosowanym przez przestępców jest wyłudzanie VAT z wykorzystaniem schematu znikającego podmiotu. Szacowane uszczuplenia dochodów państwa w zakresie podatku VAT, akcyzy oraz opłaty paliwowej z tytułu wyłudzeń na rynku oleju napędowego w 2012 wyniosły około 4 miliardów PLN. Łączne straty budżetu z tytułu działalności przestępczości gospodarczej w obrocie paliwami w 2012 roku oszacowano na ponad 5 mld PLN (w 2013 r. 6 mld PLN). Źródło: BCC, 2014. 2016 r.: 5,4 mln m3 17,2 mln m3 4,6 mln m3
Przyczyny rozwoju szarej strefy w obrocie paliwami Szczególnie narażony na działania grup przestępczych jest rynek obrotu olejem opałowym oraz innymi produktami ropopochodnymi o niższych parametrach technicznych, sprzedawanymi jako pełnowartościowy olej napędowy. Jest to przede wszystkim związane z niższym niż w przypadku oleju do napędu pojazdów opodatkowaniem oleju przeznaczonego na cele opałowe oraz ich podobnymi właściwościami fizykochemicznymi, przy jednoczesnej możliwości zamiennego używania i mieszania. Źródło: MSWiA, 2012. Odbarwianie oleju opałowego W 2017 r. akcyza na olej napędowy: 1.171,00 zł/1.000 l [MF].
Wartość akcyzy od paliw silnikowych (w mln zł) Szara strefa w obrocie paliwami funkcjonuje w oparciu o dwa istotne procesy. Pierwszy związany jest z próbami wykorzystania różnic w poziomie opodatkowania różnego rodzaju paliw, jak np.: wykorzystywanie niżej opodatkowanych bądź zwolnionych z podatku akcyzowego olejów: opałowego i żeglugowego do napędu pojazdów silnikowych; nielegalną produkcję paliw poprzez mieszanie komponentów służących także do wyrobu innych produktów chemicznych, dodawanie do paliw pełnowartościowych innych dodatków w celu zwiększenia objętości; stosowanie do napędu różnego rodzaju biopaliw - olejów roślinnych, estrów wyższych kwasów tłuszczowych itp. bez uiszczenia należnego podatku akcyzowego. Źródło: Pracodawcy RP, 2011, Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Średnie ceny paliw na Białorusi, Ukrainie i w Polsce w lutym 2011 r. Źródło: Pracodawcy RP, 2011. Szara strefa w sektorze wyrobów akcyzowych.
Wyłudzenia VAT Źródło: MSWiA.
Kary za przestępstwa z kodeksu karnego skarbowego