Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim

ANALIZA DANYCH ZASTANYCH Raport cząstkowy w ramach projektu: Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim Grudzień 2009 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANALIZA DANYCH ZASTANYCH Raport cząstkowy przygotowany w ramach projektu: Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Program Operacyjny Kapitał Ludzki) Konsorcjum projektu: Otawa Group sp.j., www.otawagroup.pl Koordynator MillwardBrown SMG/KRC, www.smgkrc.pl, www.millwardbrown.com Partner Opieka merytoryczna: Prof. dr hab. Jolanta Szaban Opracowanie raportu: Dominika Stelmachowicz-Pawyza Katarzyna Świeżawska-Ambroziak Kontakt z biurem projektu: ul. 3-go Maja 22/6 40-096 Katowice Tel. 032 253 67 14 wew. 107 projekt-migracja@otawagroup.pl Katowice, grudzień 2009 2

Spis treści WPROWADZENIE... 4 ROZDZIAŁ 1. DEFINICJE... 5 1.1 Zjawisko migracji definicje i klasyfikacje... 5 1.1.1. Ogólna definicja migracji... 5 1.1.2. Klasyfikacja migracji... 6 1.1.3. Definicja migracji na użytek projektu Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim...12 1.2. Zarządzanie migracjami definicja w kontekście wspierania aktywności zawodowej...13 1.3. Słownik podstawowych pojęć używanych w badaniu projektu Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim...16 ROZDZIAŁ 2. ANALIZA MECHANIZMÓW MIGRACJI...18 2.1. Teorie migracji...18 2.1.1. Teorie ekonomiczne...18 2.1.2. Teorie socjologiczne...19 1.2.3. Teorie geograficzne...24 1.2.4. Ramy teoretyczne badań nad migracjami w projekcie Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim...25 2.2. Determinanty migracji...26 2.2.1. Klasyfikacja przyczyn migracji...26 2.2.2. Przyczyny migracji zewnętrznych...29 2.2.3. Przyczyny migracji wewnętrznych...31 2.3. Skutki migracji...35 2.3.1. Klasyfikacja skutków migracji...35 2.3.2. Korzyści i koszty migracji zewnętrznych...36 2.3.3. Korzyści i koszty migracji wewnętrznych...39 2.4. Obszary zarządzania migracjami na potrzeby projektu Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim...41 ROZDZIAŁ 3. ZARZĄDZANIE MIGRACJAMI...43 3.1. Wybrane uwarunkowania prawne migracji w Polsce...43 3.2. Przykładowe działania z zakresu zarządzania migracjami w Polsce...44 3.3. Analiza wybranych dokumentów strategicznych i programowych pod kątem zarządzania migracjami...46 3.3.1. Analiza wybranych dokumentów strategicznych i programowych województwo śląskie..47 3.3.2. Analiza wybranych dokumentów strategicznych i programowych przypadek miasta na prawach powiatu Jastrzębie Zdrój...52 3.4. Rekomendacje dotyczące zarządzania migracjami z poziomu województwa...57 3.4.1. Rekomendacje dotyczące zarządzania migracjami zewnętrznymi z poziomu województwa57 3.4.2. Rekomendacje dotyczące zarządzania migracjami wewnętrznymi z poziomu województwa...58 ROZDZIAŁ 4. BADANIA DOTYCZĄCE MIGRACJI W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM (ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM MIGRACJI WEWNĘTRZNYCH)...63 4.1. Badania GUS...63 4.2. Badania empiryczne nad zjawiskiem migracji Polaków ze szczególnym uwzględnieniem migracji wewnętrznych w województwie śląskim....63 4.2.1. Badania dotyczące migracji i ruchów wahadłowych prowadzone w Polsce...63 4.2.2. Sytuacja migracyjna w województwie śląskim - wyniki dostępnych badań...67 4.2.3. Wnioski końcowe...70 PODSUMOWANIE...74 LITERATURA...77 3

WPROWADZENIE Niniejszy raport stanowi prezentację rezultatów analizy danych zastanych (ang. desk research), prowadzonej w ramach projektu: Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem projektu jest analiza zjawiska migracji w województwie śląskim, ze szczególnym uwzględnieniem migracji wewnętrznych. Koncentruje się ona przede wszystkim na identyfikacji szeroko rozumianych uwarunkowań procesu migracji (postaw, motywów, szans i zagrożeń oraz zarządzania samym zjawiskiem). W efekcie, w opracowaniu niniejszym znajduje się analiza dotychczasowych rozważań teoretycznych (studia literaturowe) dotyczących migracji oraz analiza dotychczasowego dorobku badawczego w tej dziedzinie. Pamiętać jednak należy, iż zaprezentowane w niniejszym dokumencie ustalenia, stanowią swego rodzaju wybór a nie wyczerpującą prezentację problematyki migracji. Wybór ten podyktowany był przede wszystkim kryterium użyteczności, z punktu widzenia planowanych w projekcie badań empirycznych i stawianych przed nimi celów. Analiza ta, uwzględniając specyfikę województwa śląskiego i lokalne uwarunkowania rynku pracy oraz procesów migracyjnych, w zamierzeniu autorek, dostarczać ma niezbędnej wiedzy o problematyce badania, która wspierać ma wypracowanie koncepcji i narzędzi badawczych. Źródłami informacji wykorzystanymi w niniejszym raporcie były: dane statystyczne dotyczące m.in. migracji, pochodzące głównie ze źródeł statystyki publicznej, literatura przedmiotu, istniejący opis dorobku badawczego dotyczącego migracji, regionalne dokumenty strategiczne i programowe oraz inne, ogólnodostępne publikacje. 4

ROZDZIAŁ 1. DEFINICJE 1.1 Zjawisko migracji definicje i klasyfikacje 1.1.1. Ogólna definicja migracji Poszukując odpowiedzi na pytanie o to, czym właściwie są migracje, w literaturze przedmiotu napotkać można wiele definicji. Wynika to, między innymi, z faktu, iż zjawisko to ma wielowymiarowy charakter i jako takie, wymusza interdyscyplinarny charakter badań nad nim. Migracje stanowią bowiem przedmiot zainteresowania kilku dyscyplin naukowych: demografii, ekonomii, geografii, socjologii, psychologii, historii i nauk politycznych. Nie bez znaczenia jest też fakt, iż zjawisko migracji analizowane jest zarówno na poziomie światowym, europejskim, jak i krajowym czy regionalnym. Wielość teorii, poziomów analizy (mikro, mezo, makro), wieloaspektowość i wieloetapowość procesu migracyjnego, jego klasyfikacje i typologie powodują, że trudno jednoznacznie odpowiedzieć na postawione powyżej pytanie 1. Podejmując próbę zdefiniowania zjawiska migracji na użytek zaplanowanych w projekcie badań, jako punkt wyjścia przyjęto wybrane definicje, funkcjonujące jako swego rodzaju standard stosowany w badaniach empirycznych. Podstawą rozważań jest sposób definiowania migracji stosowany przez Główny Urząd Statystyczny. Dane statystyki publicznej stanowią bowiem podstawowe źródło informacji o analizowanym zjawisku. Ważne jest również to, że stanowią one główny punkt odniesienia dla analiz skali, trendów i struktury migracji, zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym. Sposób rozumienia migracji przyjęty w badaniach GUS 2 : Migracje ludności to przemieszczenia ludności związane ze zmianą miejsca zamieszkania (pobytu stałego lub czasowego) połączone z przekroczeniem granicy administracyjnej podstawowej jednostki terytorialnej. Migracją jest zatem zmiana gminy zamieszkania lub w przypadku gminy miejsko-wiejskiej, przeniesienie się z terenów miejskich do wiejskich tej gminy lub odwrotnie. Migracją jest oczywiście także zmiana kraju zamieszkania. Nie jest migracją zmiana adresu w ramach tej samej gminy miejskiej, wiejskiej, części miejskiej lub wiejskiej gminy miejsko-wiejskiej. Migracje nie obejmują także przemieszczeń krótkotrwałych, trwających do 2 miesięcy włącznie [od roku 2005 3 miesięcy] oraz np. przejazdów między miejscowością zamieszkania 1 W ciekawy sposób kwestie definicyjne, koncepcje i ewolucję w badaniach nad migracjami przedstawia Paweł Kaczmarczyk: Kaczmarczyk P., Migracje o charakterze cyrkulacyjnym a inne formy mobilności terytorialnej w świetle doświadczeń badawczych, Seria: Prace Migracyjne nr 45, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2002, http://www.migracje.uw.edu.pl/publ/579/; dostęp: 13 listopada 2009. 2 Narodowy Spis Ludności 2002. 5

a miejscowością pracy lub nauki (tzw. ruchów wahadłowych) czy przemieszczeń o charakterze turystycznym 3. Wykorzystywana w ramach statystyki publicznej definicja nie obejmuje przemieszczeń trwających poniżej 3 miesięcy oraz przejazdów między miejscowością zamieszkania a miejscowością podejmowania pracy lub nauki czyli tzw. ruchów wahadłowych. Z punktu widzenia celu zaplanowanych w ramach projektu badań i samego celu projektu, a więc wspierania aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji, założenie takie wydaje się być niewystarczające. Naszym zdaniem słuszne byłoby uwzględnienie w części badawczej szczególności, w odniesieniu do migracji wewnętrznych, także ruchów wahadłowych, związanych z cyklicznymi przemieszczeniami między miejscem zamieszkania a miejscem podejmowania pracy lub nauki. Analiza literatury przedmiotu i wyników badań, pozwala bowiem na postawienie hipotezy: iż stanowią one istotną część mobilności Polaków na poziomie krajowym czy lokalnym, w tym także w badanym województwie śląskim. Ponadto, z punktu widzenia planowanego wykorzystania wyników badania do zarządzania migracjami, warto byłoby objąć badaniem również przemieszczenia trwające krócej niż 3 miesiące. Pozwoliłoby to na zbadanie zjawiska, które dotychczas pomijane było raczej w badaniach nad migracjami, a jak się wydaje występuje i odgrywa, a przynajmniej powinno odgrywać, istotną rolę w regionalnej polityce społecznej. Warto wykorzystać fakt, iż sytuacja badania pozwala przyjąć za podstawę analiz, faktyczne miejsce zamieszkania osób badanych, a nie monitorowane przez GUS miejsce pobytu stałego lub czasowego zgłoszone w urzędzie meldunkowym. Dla lepszego objaśnienia zjawiska w kontekście rynku pracy definicja migracji na użytek badania, powinna uwzględniać przemieszczenia, nawet jeśli trwają one krócej niż 3 miesiące i/lub mają charakter ruchów wahadłowych. 1.1.2. Klasyfikacja migracji W trakcie analizy danych zastanych zidentyfikowano kryteria, które stanowią podstawę wyodrębniania różnych rodzajów migracji. Wśród najczęściej wymienianych pojawiają się: obszar migracji, długość trwania pobytu, charakter pobytu, motyw migracji. Kryterium: obszar migracji Rozumie się przez to fakt przekroczenia granicy administracyjnej kraju, województwa, powiatu, gminy, miasta. Według tego kryterium wyróżnia się migracje wewnętrzne i zewnętrzne. Migracje zewnętrzne to przemieszczenia poza obszar pewnego obszaru najczęściej zdefiniowanego, jako państwo. Przekroczenie granic politycznych nazywane jest migracją zagraniczną. 3 Migracje wewnętrzne ludności, GUS, Warszawa, 2003, str. 21-23; http://www.stat.gov.pl/cps/ rde/xbcr/gus/publ_migracje wewnetrzne_ludnosci.pdf, dostęp: 13 listopada 2009. 6

GUS podaje następującą definicję migracji zagranicznych: Migracje zagraniczne to wyjazdy z kraju stałego zamieszkania (emigracja) lub przyjazdy do kraju (imigracja) w celu zamieszkania na stałe lub na pobyt czasowy 4. Analiza danych zastanych wykazała, iż definicja ta oraz sposób zbierania danych statystycznych często poddawane są krytyce z uwagi na fakt, iż ze względu na różnego rodzaju ograniczenia, nie oddają one rzeczywistej skali migracji 5. W tej sytuacji pojawiają się alternatywne sposoby definiowania migracji zagranicznych. Z punktu widzenia analiz uwzględniających kontekst krajowy, ciekawą propozycję definicji międzynarodowych proponuje Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego: W badaniach nad migracjami z Polski, migracje międzynarodowe definiowano jako mobilność związaną z przekroczeniem granicy państwowej. Za migranta uznawano każdą osobę przekraczającą granicę państwową (z wyłączeniem osób wyjeżdżających w celach turystycznych, rekreacyjnych i służbowych) niezależnie od czasu trwania ruchu 6. Warto zauważyć, iż cechą charakterystyczną tej definicji jest rezygnacja z kryterium czasu trwania ruchu. Z uwagi na duże znaczenie badań nad migracjami międzynarodowymi, warto dla porządku przytoczyć w tym miejscu definicję migracji międzynarodowych, która, w założeniu, ma umożliwiać badanie zjawiska na poziomie globalnym. W najnowszych zaleceniach ONZ (UN 1998) migrant międzynarodowy jest definiowany jako osoba, która zmienia kraj pobytu (usual residence, czyli miejsce, gdzie zwykle przebywa tj. mieszka i spędza większość czasu (daily period of rest) 7. W tym miejscu należy jednak nadmienić, iż swoistym uzupełnieniem tej definicji jest stosowane uściślenie, które jako nie-migrantów wskazuje: Kategorie osób nie brane pod uwagę jako migracje międzynarodowe, Kategorie osób odnoszące się do turystyki, 4 Definicje pojęć GUS, http://www.stat.gov.pl /gus/definicje_plk_html.htm; dostęp: 16 listopada 2009. 5 Z uwagi na fakt, iż ten rodzaj migracji nie stanowi głównego przedmiotu zainteresowań w projekcie, osoby zainteresowane odsyłamy m.in. do prac prof. Romualda Jończego, prowadzącego badania na ten temat. 6 Kaczmarczyk P., Migracje a współczesne systemy gospodarcze. Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania i skutki migracji zagranicznych - proseminarium, materiały do wykładów prezentacja; http://www.ceeerc.wne.uw.edu.pl/~pk/proseminarium1.pdf, dostęp: 13 listopada 2009. 7 Kaczmarczyk P., Migracje o charakterze cyrkulacyjnym, op.cit., str.7. 7

Kategorie osób tradycyjnie nieuwzględniane w statystykach migracyjnych, czyli: pracowników przygranicznych, obywateli danego kraju lub obcokrajowców w tranzycie, osoby wyjeżdżające/przybywające jako wycieczkowicze (same - day visitors), turystów (na podstawie wizy turystycznej), osoby wyjeżdżające/przybywające w ramach podroży służbowych lub związanych z biznesem, osoby ze statusem dyplomatycznym oraz personel konsularny, personel wojskowy 8. Jako migranci wskazywani są natomiast reprezentanci następujących kategorii: Osoby brane pod uwagę przy zbieraniu danych statystycznych na temat migracji międzynarodowych, Osoby brane pod uwagę przy zbieraniu danych statystycznych na temat migracji międzynarodowych, ale obejmujące osoby, których status jest nieuregulowany, czyli: osoby wyjeżdżające/przybywające w związku z edukacją, osoby wyjeżdżające/ przybywające w związku ze szkoleniami zawodowymi, osoby wyjeżdżające/przybywające w związku z pracą zawodową, osoby wyjeżdżające/przybywające w związku z pracą w międzynarodowych organizacjach lub służbie cywilnej, osoby wyjeżdżające/przybywające posiadające uprawnienia do przebywania za granicą, osoby wyjeżdżające/przybywające z zamiarem osiedlenia się (z prawem nieograniczonego czasowo pobytu), osoby wyjeżdżające/przybywające w celu połączenia z rodziną, azylanci, uchodźcy, poszukiwacze azylu, osoby przebywające w danym kraju bez prawnego usankcjonowania pobytu 9. Definicja ta sformułowana jest w sposób bardzo ogólny, natomiast jej uzupełnieniem jest lista, w której enumeratywnie wymienia się migrantów i nie-migrantów. Dzięki temu umożliwia ona wyłączenie z badań pewnych kategorii osób, które na postawie samego podstawowego sformułowania, mogłyby być uznane za migrantów. Takie podejście do definiowania migracji może znaleźć zastosowanie w badaniu. Wyróżnione, w oparciu o kryterium obszarowe migracje wewnętrzne, stanowią główny przedmiot zainteresowania w projekcie i w prowadzonych w jego ramach, badań. Migracje wewnętrzne to przemieszczenia w ramach pewnego obszaru, najczęściej państwa. Główny Urząd Statystyczny podaje następującą definicję: Migracje wewnętrzne - zmiany miejsca zamieszkania (pobytu stałego lub czasowego) w obrębie kraju, polegające na przekroczeniu granicy administracyjnej gminy, w tym - w przypadku gmin miejsko-wiejskich - zmiany miejsca zamieszkania w obrębie gminy - z terenów wiejskich na miejskie lub odwrotnie. Fakt przybycia (tj. zameldowania) do danej 8 Kaczmarczyk P., Migracje a współczesne systemy gospodarcze, op.cit. 9 Ibidem. 8

jednostki administracyjnej w celu zamieszkania, określa się mianem napływu migracyjnego (wędrówkowego), wyjazdu w celu zamieszkania w innej jednostce - mianem odpływu 10. W ramach migracji wewnętrznych GUS wyróżnia również migracje: międzywojewódzkie - przemieszczenia ludności z jednego województwa do innego, wewnątrzwojewódzkie - zmiany miejsca zamieszkania w obrębie tego samego województwa, międzypowiatowe - przemieszczenia ludności z jednego powiatu do innego, wewnątrzpowiatowe - zmiany miejsca zamieszkania w obrębie tego samego powiatu. Klasyfikując migracje wewnętrzne według charakteru administracyjnego obszarów, między którymi miała miejsce wędrówka, rozróżniamy następujące kierunki migracji: Ze wsi do miasta, Z miasta na wieś, Z miasta do miasta, Ze wsi na wieś (dotyczy obszarów wiejskich gmin, a nie miejscowości wiejskich imiennie) 11. Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na fakt odwołania się w przytoczonej definicji do kwestii zameldowania. Jest to element, który w rozważaniach poświęconych definicjom jest najczęściej poddawany krytyce i którego uwzględnianie np. w badaniach, w konsekwencji powoduje ograniczoną wiarygodność uzyskiwanych w ramach statystyki publicznej danych. Powszechnie bowiem wiadomo, iż obowiązek meldunkowy nie zawsze jest dopełniany, szczególnie właśnie wśród migrantów. Przyjęcie takiej definicji skutkuje tym, że uzyskane dane dotyczą jedynie fragmentu rzeczywistości - oficjalnej - pomijając przemieszczenia tych osób, które nie wypełniają obowiązku meldunkowego, a których z roku na rok, jest więcej. Wynika to, szczególnie ze względu na oficjalne zapowiedzi (dotychczas niezrealizowanych) zniesienia obowiązku meldowania się. Kryterium: długość trwania pobytu Innym ważnym kryterium, którym posługuje się większość badaczy migracji, jest długość trwania pobytu (nieobecności) w miejscu stałego pobytu. Według tego kryterium, migracje dzieli się na: Krótkookresowe według definicji GUS jest to pobyt czasowy trwający od 3 do 12 miesięcy (do 2005 włącznie - ponad 2 miesiące) 12. 10 Definicje pojęć GUS, op.cit. 11 Ibidem. 12 Ibidem. 9

Długookresowe według definicji GUS jest to pobyt czasowy trwający co najmniej 12 miesięcy oraz zamieszkanie na stałe (zameldowanie na pobyt stały) bez względu na okres zamieszkiwania 13. Definicja ta jest zgodna z definicją ONZ, w której również wyróżniono migrację długoi krótkoterminową. Migracja długoterminowa dotyczy osoby, która zmienia kraj zamieszkania na okres co najmniej 12 miesięcy, migracja krótkoterminowa dotyczy przemieszczeń trwających dłużej niż 3 miesiące, ale krótszych niż 12 miesięcy (z wyłączeniem wyjazdów rekreacyjnych lub leczniczych, wizyt u krewnych czy znajomych, podróży służbowych, pielgrzymek) 14. Nie wspomina się tu o zameldowaniu na pobyt stały. W badaniach GUS, jako podstawę określenia długości czasu pobytu, stosuje się faktyczny czas pobytu, a nie czas zamierzony (z wyjątkiem zameldowań na pobyt stały). Podejście takie wydaje się być słuszne, z punktu widzenia rozbieżności między deklaracjami a faktycznymi zachowaniami. Badacze migracji z tego względu rekomendują rozróżnianie w badaniach empirycznych deklaracji dotyczących migracji i faktycznych zachowań. Kryterium: charakter pobytu Długość trwania pobytu i jego charakter osiedleńczy lub nie, pozwala podzielić migracje na: Migracje trwałe (na pobyt stały, osiedleńcze, definitywne) oraz Migracje czasowe (nie definitywne, okresowe) w tym np.: cykliczne, sezonowe, wahadłowe. Główny Urząd Statystyczny definiuje: Migracje na pobyt stały - migracje związane ze zmianą miejsca zamieszkania na pobyt stały. W świetle prawa polskiego migracje związane z dokonaniem w biurze ewidencji ludności: Zameldowania na pobyt stały po przybyciu z innego miejsca w kraju lub z zagranicy, Wymeldowania związanego z wyjazdem za granicę na pobyt stały 15. W związku z taką definicją GUSu, pojawiają się trudności w oszacowaniu wielkości migracji trwałych, gdyż nie każda osoba decydująca się na pobyt stały, na przykład w innym kraju, dokonuje tego zgodnie z prawem, szczególnie w sytuacji gdy i sam pobyt za granicą lub podejmowanie tam pracy jest nielegalne. 13 Ibidem. 14 Kaczmarczyk P., Migracje a współczesne systemy gospodarcze, op.cit. 15 Definicje pojęć GUS, op.cit. 10

Migracje na pobyt czasowy - migracje wewnętrzne lub zagraniczne związane z pobytem czasowym (według GUS trwającym dłużej niż 3 miesiące, do 2005 włącznie ponad 2 miesiące). W szerszym ujęciu terminem tym można objąć wszystkie migracje o charakterze niedefinitywnym, tzn. nie na osiedlenie, a zatem według podziału zalecanego przez ONZ migracje długookresowe i krótkookresowe 16. Określenie charakteru migracji (stały czy okresowy) jest o tyle trudne, że wymaga pewnej perspektywy czasowej. Migracje mające być w zamierzeniu migrantów czasowymi, niekiedy okazują się być stałymi, a te o charakterze trwałym, mogą przekształcić się pod wpływem różnych czynników, w okresowe 17. Na potrzeby badania przyjęto, iż ważniejsze jest zamierzenie migranta, niż fakt dokonania zameldowania/wymeldowania. W literaturze, wśród migracji o charakterze czasowym wymienia się ponadto: Migracje sezonowe to migracje krótkookresowe (od 3 miesięcy do roku) tradycyjne związane z sektorami o wyraźnej sezonowości zatrudnienia np. rolnictwo, budownictwo, gastronomia. Migracje sezonowe mogą być, w odniesieniu do migracji zagranicznych, regulowane między państwami umowami, w których ustala się kwestie rekrutacji, napływu i pobytu pracowników 18. Zastrzeżenia budzi tu znowu wyłączenie z definicji migracji na pobyt czasowy, przemieszczeń trwających krócej niż 3 miesiące. Wydaje się, że przyjęcie takiego założenia w odniesieniu do migracji sezonowych nie jest słuszne. Uwzględnienie w badaniu migracji sezonowych trwających mniej niż 3 miesiące może mieć znaczenie w badaniu realizowanym w województwie śląskim, mającym tradycje takich właśnie wyjazdów. Zasadne wydaje się wyodrębnienie ruchów wahadłowych, definiowanych jako powtarzające się okresowo (najczęściej codziennie) przejazdy między miejscem (miejscowością) zamieszkania i miejscem (miejscowością) pracy lub nauki 19. Przy czym ruch taki może odbywać się również np. cotygodniowo (np.: zamieszkiwanie w ciągu tygodnia w miejscu pracy i weekendowe powroty do domu). Jako przyczynę wykluczenia ruchów wahadłowych z definicji migracji wskazuje się to, że nie wywołują one zmian w stanie liczebnym i strukturze ludności (przynajmniej w sensie formalnym) 20. Niemniej 16 Definicje pojęć GUS, op.cit. oraz Migracje wewnętrzne ludności, op.cit., str. 21-23. 17 Kaczmarczyk P., Współczesne migracje zagraniczne Polaków skala, struktura oraz potencjalne skutki dla rynku pracy, Raport FISE, Warszawa, 2006, http://www.bezrobocie.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/migracje/raport_fise_wspolczesne_migracje_polakow.pdf; dostęp: 13 listopada 2009. 18 Kaczmarczyk P., Tyrowicz J., Migracje sezonowe Polaków do Niemiec, Biuletyn nr 3, FISE, styczeń 2008, http://www.bezrobocie.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/biuletyny_fise/biuletyn_fise_nr3_m igracje_sezonowe.pdf; dostęp: 18 listopada 2009. 19 Holzer J.H., Demografia, PWE, Warszawa, 1999, str. 285. 20 Ibidem. 11

jednak, wydają się one ważne w kontekście analizy migracji wewnątrzwojewódzkich i rynku pracy. Migracje cyrkulacyjne 21 to migracje okresowe, najczęściej podejmowane w celach zarobkowych; to podążanie jednostek za pracą, które zwykle ma charakter cykliczny. Migranci nie zrywają więzów z domem (miejscem stałego zamieszkania), zwykle funkcjonują na granicy różnych społeczności. Zazwyczaj migracje o takim charakterze pozwalają na zaspokojenie potrzeb ekonomicznych, natomiast powroty do domu, na zaspokojenie potrzeb rodzinnych. Migracje wahadłowe i sezonowe są rodzajami migracji cyrkulacyjnych, choć w zależności od autora, definicja migracji cyrkulacyjnych, cyrkulacji, ruchów wahadłowych jest różna. Z punktu widzenia badania w ramach projektu, ważnym kryterium podziału migracji może być również motyw podejmowania decyzji o migracji. Wyróżnia się np. migracje zarobkowe związane z podejmowaniem pracy zarobkowej, ale także np. matrymonialne, edukacyjne czy religijne. W literaturze pojawia się także pojęcie migracji zawieszonych, które często używane jest w stosunku do migracji na Śląsku, rozumiane jako niezarejestrowana emigracja stała 22. Inne kryteria Analiza literatury pozwoliła również wyróżnić inne kryteria podziału migracji np. ze względu na przynależność do grupy społecznej (np. migracje kobiet, mężczyzn, młodzieży, migracje rodzicielskie), ze względu na charakter migracji (powrotne, niepełne), legalność przemieszczeń (legalne i nielegalne), kryterium czasu podejmowania decyzji (spontaniczne i planowe), kryterium dobrowolności (dobrowolne i przymusowe), kryterium liczby osób migrujących (indywidualne i masowe), kryterium przestrzeni pokonywanej przez migrantów (np. zamorskie, kontynentalne, regionalne), ze względu na formę migracji (uchodźctwo, repatriacje, przesiedlenia, deportacje, ewakuacje). Ponadto, w literaturze wymienia się pojęcie migracji kompensacyjnych 23. W ocenie autorek niniejszego raportu, z uwagi na przedmiot planowanego w projekcie badania, brak uzasadnienia dla uwzględnienia zdecydowanej większości z nich w dalszych pracach badawczych. 1.1.3. Definicja migracji na użytek projektu Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim Uwzględniając dane zastane, stwierdzono, iż na użytek projektu przyjąć można jako punkt wyjścia, definicję zaproponowaną przez GUS. Jednakże powinna ona być zmodyfikowana z uwagi na użyteczność, z punktu widzenia postawionych przed badaniem celów, należałoby zrezygnować z przyjętego w niej kryterium czasowego. Uwzględnienie przemieszczeń 21 Kaczmarczyk P., Migracje o charakterze cyrkulacyjnym a inne formy, op.cit. 22 Jończy R., Emigracja stała z Polski oficjalne dane a rzeczywistość, sympozjum Emigracja jako problem globalny i lokalny Mysłowice Górny Śląsk Europa - Świat, Mysłowice 17.11.2009 organizowane przez Górnośląską Wyższą Szkołę Pedagogiczną. 23 Korcelli P., Migracje kompensacyjne a dylematy polityki migracyjnej, Studia Regionalne i Lokalne, Nr 3(17)/2004, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Warszawa, 2004. 12

trwających mniej niż 3 miesiące pozwoli na objęcie badaniem zjawisk, jakie dotychczas raczej pomijano. Słuszne byłoby również przyjęcie, że ruchy wahadłowe stanowią specyficzną formę migracji i jako takie podlegają badaniu. Przy czym, biorąc pod uwagę cel badania, jakim jest wspieranie rynku pracy, należałoby skoncentrować się na badaniu ruchów wahadłowych związanych z pracą. Ważnym uzupełnieniem jest też analiza faktycznego miejsca zamieszkania, niezależnie od miejsca zameldowania. Uwzględnienie wymienionych elementów pozwoli na uzyskanie pełniejszego, niż prezentowany w danych statystyki publicznej, obrazu migracji. Należy przy tym zaznaczyć, iż z punktu widzenia celu badania, czyli wsparcia zarządzania migracjami w kontekście rynku pracy, należy skoncentrować się na migracjach wewnątrzwojewódzkich międzypowiatowych, choć w obszarze zainteresowań badawczych znajdą się również migracje do innych województw. Przekraczanie granic administracyjnych powiatów, w przypadku zarówno migracji ludności, jak i ruchów wahadłowych, wydaje się tu także istotne z punktu widzenia instytucji rynku pracy i zarządzanej przez nie informacji, ponieważ działalność powiatowych urzędów pracy ograniczona jest właśnie tymi granicami. Jako, że przedmiot badania stanowią głównie migracje wewnętrzne, migracje zewnętrzne mogłyby się pojawić w obszarze zainteresowań badawczych jedynie jako element dodatkowy. Warto byłoby się skoncentrować na migracjach cyrkulacyjnych (wahadłowych i sezonowych), mając na względzie specyfikę migracji zagranicznych na Śląsku np. wymienione wcześniej migracje niepełne. Wymienione rodzaje migracji stanowią jedynie część ruchów ludności występujących w rzeczywistości. Jak się jednak wydaje, są one szczególnie istotne z punktu widzenia wspierania aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji na poziomie lokalnym województwa śląskiego. W tym kontekście, ze względu na motywacje, przedmiotem zainteresowania winny być głównie migracje zarobkowe a w miarę możliwości, uwzględnić również inne determinanty migracji. Podstawą analizy migracji ludności w badaniu powinno być deklarowane miejsce zamieszkania, niezależnie od dopełnienia obowiązków meldunkowych. W ten sposób badanie będzie mogło mieć uzupełniający charakter w stosunku do badań GUS. Ale trzeba pamiętać również o uzyskaniu informacji o wyodrębnieniu przemieszczeń krótkotrwałych (w tym tych trwających poniżej 3 miesięcy). 1.2. Zarządzanie migracjami definicja w kontekście wspierania aktywności zawodowej Kolejnym krokiem w analizie danych zastanych, była próba zidentyfikowania funkcjonujących w literaturze definicji zarządzania migracjami. Poszukiwanie jednoznacznej definicji nie przyniosło jednak oczekiwanych rezultatów. W objętych analizą źródłach, pojęcie zarządzania migracjami pojawia się głównie w kontekście polityki zagranicznej/imigracyjnej/emigracyjnej, często w charakterze zamiennika pojęcia polityka migracyjna. 13

Jedną ze zidentyfikowanych prób określenia tego, czym jest zarządzanie migracjami jest ta podjęta przez Międzynarodową Organizację do Spraw Migracji (IOM: International Organization for Migration), która wyróżnia cztery podstawowe zakresy działań zarządzania migracjami: 24 Migracje i rozwój (powrót specjalistów, wymiana doświadczeń, przekazy pieniężne/ przelewy, społeczności za granicą, system mikro-kredytów, ukierunkowana pomoc, drenaż mózgów), Wspomaganie migracji (pracownicy i specjaliści, studenci i stażyści, łączenie rodzin, rekrutacja i zatrudnienie, dokumentacja, szkolenia językowe, adaptacja kulturalna, usługi konsularne), Regulowanie migracji (systemy wizowe, wjazd i pobyt, kontrola graniczna, zastosowanie rozwiązań technologicznych, dobrowolne powroty i reintegracja, zwalczanie handlu ludźmi, zwalczanie przemytu ludzi, migranci bez środków do życia), Migracje przymusowe (azylanci i uchodźcy, przesiedlenia, repatriacje, wewnętrznie przesiedleni, okres przejściowy i stabilizacja, byli kombatanci, wnioski, odszkodowania, wybory i referenda) oraz szereg działań przekrojowych (takich jak: współpraca techniczna i poszerzanie zakresu kompetencji, prawa migrantów, międzynarodowe prawodawstwo dotyczące migracji, dane i badania, debata i zalecenia polityki migracyjnej, współpraca regionalna i międzynarodowa, informacja publiczna i programy edukacyjne, medyczne aspekty migracji, równouprawnienie kobiet i mężczyzn, integracja i reintegracja), które składają się na zarządzanie migracjami. Trzeba jednak zauważyć, iż z punktu widzenia zarządzania migracjami wewnętrznymi (głównie wewnątrzwojewódzkimi), większość zaprezentowanych wyżej obszarów działań nie będzie miała zastosowania. Adekwatne wydają się przede wszystkim zagadnienia związane ze wspomaganiem migracji w kontekście rynku pracy a więc, z uwzględnieniem sytuacji dotyczących wszystkich pracowników i specjalistów, studentów i stażystów, rekrutacji i zatrudnienia. Zakładając, że migracje zewnętrzne stanowić będą przedmiot badania w bardzo ograniczonym zakresie, w zarządzaniu migracjami na poziomie lokalnym, warto byłoby uwzględnić zjawiska bezpośrednio powiązane z sytuacją na rynku pracy np. takie jak drenaż mózgów. Ponadto, w celu skutecznego zarządzania migracjami, należałoby uwzględnić działania takie jak współpraca techniczna (np. władz lokalnych, instytucji rynku pracy i pracodawców) i poszerzanie kompetencji np. instytucji rynku pracy, branie pod uwagę istniejących danych i badań, debata i zalecenia dla polityki migracyjnej na poziomie lokalnym, współpraca wewnątrz regionu, rozumiana jako działania instytucji funkcjonujących w ramach różnych jednostek administracyjnych oraz informacja publiczna. 24 Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji, http://www.iom.pl/docs/ migracje.pdf; dostęp: 22 listopada 2009. 14

Niemniej jednak, ponieważ przyjęta przez IOM koncepcja zarządzania migracjami dotyczy głównie migracji międzynarodowych, które mają inną specyfikę niż migracje wewnętrzne, zaproponowane obszary działań mogą okazać się różne od tych, które powinny obejmować zarządzanie migracjami wewnętrznymi w województw śląskim. Niezbędne są więc dalsze analizy. Punktem wyjścia może być dość szeroka definicja przyjęta na potrzeby projektu, iż zarządzanie migracjami to zespół intencjonalnie podejmowanych, na postawie możliwie aktualnych i kompletnych informacji, działań zmierzających do osiągnięcia określonych zmian dotyczących procesów migracyjnych. Z punktu widzenia użyteczności tej definicji, konieczne wydaje się jej uzupełnienie o wytypowane obszary działań na poziomie lokalnym, w wyniku dalszych analiz i badań. Punktem wyjścia do doprecyzowania definicji może być analiza teorii migracji, a w szczególności uwarunkowań i skutków migracji. Ważnym elementem każdego procesu zarządzania są adekwatne, aktualne i kompletne informacje na temat przedmiotu zarządzania. Ponieważ przedmiotem zainteresowania w omawianym projekcie są głównie migracje wewnętrzne, z tego względu uznano, iż kluczowymi informacjami niezbędnymi w procesie zarządzania migracjami będą te dotyczące: mechanizmów migracji, aktualnej sytuacji migracyjnej w regionie, rozwiązań prawnych i aktualnie realizowanych działań dotyczących zarządzania migracjami, w tym postrzeganie migracji i problemów z nią związanych przez decydentów. Dysponując informacjami na wskazane tematy, można pokusić się o próbę wskazania obszarów tematycznych działań związanych z zarządzaniem migracjami wewnętrznymi w województwie śląskim, a następnie można zarekomendować określone działania w wytypowanych wcześniej obszarach zarządzania migracjami. Zaprezentowane powyżej założenia przekładają się na układ kolejnych części niniejszego opracowania. 15

1.3. Słownik podstawowych pojęć używanych w badaniu projektu Wspieranie aktywności zawodowej poprzez zarządzanie zjawiskiem migracji analiza w województwie śląskim Migracje ludności to przemieszczenia ludności związane ze zmianą miejsca zamieszkania (stałego lub czasowego) połączone z przekroczeniem granicy administracyjnej podstawowej jednostki terytorialnej, z wyłączeniem wyjazdów turystycznych i służbowych. Ruchy wahadłowe regularne z punktu widzenia systemu pracy lub edukacji przemieszczenia ludności między miejscem zamieszkania, a miejscem pracy lub nauki, związane z przekraczaniem granic administracyjnych, choć niezwiązane ze zmianą miejsca zamieszkania. Zarobkowe migracje cyrkulacyjne to migracje okresowe ludności podejmowane w celach zarobkowych, charakteryzujące się weekendowymi lub rzadszymi powrotami do głównego miejsca zamieszkania, mieszkaniem na dwa domy, długimi dojazdami do pracy i regularnym kontaktem z najbliższą rodziną i otoczeniem społecznym. To obszar łączący elementy migracji czasowej (nowe miejsce zamieszkania) i wahadłowej (częste i regularne powroty). Należy zaliczyć je do migracji czasowych jako szczególną podkategorię. Dodatkowo proponuje się przyjąć następujące podziały migracji: Ze względu na obszar migracji: Migracje zewnętrzne (zagraniczne) związane z przekroczeniem granic państwa Migracje wewnętrzne (krajowe) nie związane z przekroczeniem granic państwa. W ramach migracji krajowych wyróżniamy: Migracje międzywojewódzkie - migracje między woj. śląskim, a innymi województwami, Migracje międzypowiatowe - migracje między powiatami woj. śląskiego. Ze względu na długość trwania pobytu: Migracje krótkookresowe migracje trwające poniżej 3 miesięcy, Migracje krótkookresowe klasyczne (za. definicją GUS) migracje trwające od 3 do 12 miesięcy Migracje długookresowe migracje trwające powyżej 12 miesięcy lub krótsze, jednak z zamiarem osiedlenia się na stałe. Ze względu na powrót/zamiar powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania, związany z postrzeganiem charakteru migracji jako, osiedleńczej, definitywnej lub tylko czasowej: 16

Migracje czasowe - (1) trwające obecnie wyjazdy z zamiarem powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania, (2) migracje mające miejsce w przeszłości, z których już powrócono do stałego miejsca zamieszkania lub (3) regularne wyjazdy do pracy i powroty do miejsca zamieszkania w cyklu tygodniowym lub rzadszym, Migracje stałe (trwałe, osiedleńcze) migracje bez zamiaru powrotu, opuszczenia obecnego miejsca zamieszkania. Ze względu na powód migracji przyjęty za podstawową klasyfikacją GUS. Przy czym należy założyć, że decyzja o migracji jest decyzją złożoną i może być podjęta z kilku różnych powodów. Migracje z powodów rodzinnych (w tym małżeństwo z osobą mieszkającą i pracującą w miejscu docelowym), Migracje z powodów zarobkowych (osoby migrującej lub kogoś z gospodarstwa domowego, kto przeprowadził się wspólnie z tą osobą), Migracje z powodu warunków mieszkaniowych (np. wysokie koszta, złe warunki, eksmisja), Migracje z powodów zdrowotnych (leczenie, środowisko naturalne), Migracje z powodów edukacyjnych, Migracje z innych powodów nie wymienionych wcześniej. Napływ migracyjny to liczba osób przybyłych do danej jednostki administracyjnej w danym okresie. Przybycie wiąże się ze zmianą miejsca zamieszkania (stałego lub czasowego). Z liczby tej wyłącza się turystów i osoby podróżujące służbowo. Odpływ migracyjny to liczba osób, które opuściły daną jednostkę administracyjną w danym okresie. Opuszczenie wiąże się ze zmianą miejsca zamieszkania (stałego lub czasowego). Z liczby tej wyłącza się turystów i osoby podróżujące służbowo. Saldo migracji to różnica między napływem i odpływem migracyjnym 25. Zarządzanie migracjami to zespół intencjonalnie podejmowanych, na postawie możliwie aktualnych i kompletnych informacji, działań zmierzających do osiągnięcia określonych zmian dotyczących procesów migracyjnych. 25 Pojęcia napływ migracyjny, odpływ migracyjny i saldo migracji definiowane są w oparciu o definicje zawarte w publikacji GUS pod redakcją Haliny Dmochowskiej Migracje wewnętrzne ludności 2002, GUS, Warszawa, grudzień 2003, str. 23; http://www.stat.gov.pl/cps/ rde/xbcr/gus/publ_migracje wewnetrzne_ludnosci.pdf; dostęp: 13 listopada 2009. 17

ROZDZIAŁ 2. ANALIZA MECHANIZMÓW MIGRACJI 2.1. Teorie migracji Pierwszym krokiem do określenia obszarów, które powinny znaleźć się w kręgu zainteresowania zarządzania migracjami wewnętrznymi województwa śląskiego, było przeanalizowanie funkcjonujących w nauce teorii migracji. Rezultatem tej analizy jest wytypowanie tych teorii, które w najlepszy sposób wydają się opisywać przedmiot zainteresowania projektu (przede wszystkim migracje wewnętrzne z wyróżnieniem wewnątrzwojewódzkich), a także uwzględniają, między innymi, pewne aspekty związane z rynkiem pracy. Pozwoli to na wytypowanie obszarów stanowiących istotę zarządzania migracjami w kontekście wspierania aktywności zawodowej. W niniejszym opracowaniu przyjęto klasyfikację teorii migracji zaproponowaną przez Wojciecha Janickiego, z uwzględnieniem kryterium dyscyplin badawczych zajmujących się tematem migracji. Zgodnie z tą klasyfikacją, wyróżnia się teorie ekonomiczne, socjologiczne i geograficzne 26. 2.1.1. Teorie ekonomiczne Wśród teorii ekonomicznych wyróżnia się teorię klasyczną, teorię neoklasyczną, nową ekonomiczną teorię migracji, teorię dualnego rynku pracy oraz teorię systemu światowego. Teorie ekonomiczne wiążą migracje ludności głównie z rynkiem pracy. Teoria neoklasyczna (oraz klasyczna będąca jej źródłem) krytykowana jest za jednowymiarowość, sprowadzanie złożoności migracji do wymiaru ekonomicznego. Migracja jest tu bowiem w założeniu wynikiem różnic wielkości popytu i podaży pracy na różnych obszarach. W praktyce migracje międzynarodowe nie powodują zakładanego zmniejszenia różnic pomiędzy zarobkami, a czasem wręcz je pogłębiają. Zgodnie z tą teorią, migracje powinny mieć charakter masowy, co również nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości, z którą mamy do czynienia. Nie wyjaśnia ona także, dlaczego ludzie migrują pomiędzy regionami o niewielkich różnicach poziomu życia. Teoria ta może lepiej wyjaśniać migracje wewnętrzne niż zewnętrzne, mimo to z uwagi na jednowymiarowość podejścia nie wydaje się być dobrze dopasowaną do potrzeb projektu. Nowa ekonomiczna teoria migracji zachowuje założenie racjonalności decyzji o podjęciu migracji, jednak podstawową jednostką rozważań nie jest pojedynczy człowiek lecz grupa ludzi zwykle gospodarstwo domowe. Głównym celem gospodarstwa domowego nie jest maksymalizacja zysku, ale minimalizacja ryzyka, który można osiągnąć poprzez dywersyfikację dochodów rodziny, między innymi poprzez podejmowanie pracy przez niektórych jej członków w oddaleniu od miejsca zamieszkania. Zakłada ponadto, że im lepiej przedstawia się sytuacja gospodarstwa na tle grup odniesienia (np. sąsiadów), tym mniejsza 26 Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje dotyczące teorii migracji pochodzą z opracowania Wojciecha Janickiego, Przegląd teorii migracji ludności, Annales Universitas Mariae Curie-Skłodowska, Lublin Polonia, Vol. LXII/14, Sectio B, 2007, str. 285-304, http://www.annales.umcs.lublin.pl /B/2007/14.pdf; dostęp: 13 listopada 2009. 18

skłonność do migracji. Dlatego społeczeństwa o dużym zróżnicowaniu poziomu życia wykazują większą skłonność do migracji. Teoria ta krytykowana jest za to, iż nie pozwala na uzasadnienie wyboru kierunków migracji, a także, podobnie jak inne teorie ekonomiczne, za ograniczenie się do aspektów ekonomicznych. Może ona dobrze objaśniać migracje w krajach o niskim poziomie rozwoju, a także migracje pomiędzy obszarami o podobnych poziomach życia. Dlatego wydaje się, że dość dobrze wyjaśnia na przykład ruchy wahadłowe. Niemniej jednak wydaje się zbyt wąska, by przyjąć ją na potrzeby projektu. Teoria dualnego rynku pracy zakłada permanentny niedobór rąk do pracy w krajach o wysokim poziomie rozwoju, z uwagi na występowanie miejsc pracy, których nie chcą obejmować obywatele tych krajów, gdyż są niskopłatne, czasem niebezpieczne, nie wymagają wysokich kwalifikacji, natomiast zatrudnienie imigrantów nie powoduje wzrostu stopy bezrobocia w kraju przyjmującym (z uwagi na powyższe założenia), lecz wpływa na stabilizację jego gospodarki. Teoria ta krytykowana jest, podobnie jak omówione wcześniej teorie, za to, że uwzględnia wyłącznie uwarunkowania ekonomiczne, a pomija np. polityczne, a także za niemożność wyjaśnienia przepływów ludności pomiędzy krajami o podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. To teoria odnosi się do migracji zagranicznych, raczej nie ma zastosowania w przypadku migracji wewnętrznych, na małym obszarze np. województwa. Teoria systemu światowego to również teoria odnosząca się przede wszystkim do migracji międzynarodowych. Jako przyczynę migracji upatruje potrzebę dalszego rozwoju krajów lepiej rozwiniętych, a nie różnicę poziomu płac. To również teoria, która nie wyjaśnia migracji wewnątrz niewielkiego obszaru, jakim jest województwo. 2.1.2. Teorie socjologiczne Pośród teorii socjologicznych wyróżnia się: teorię sieci migracyjnych, teorię instytucjonalną, teorię skumulowanej przyczynowości oraz teorię sposobności pośrednich (hipotezę czynników wypychających i przyciągających Everetta Lee). Teoria sieci migracyjnych w odróżnieniu od teorii ekonomicznych pomija zupełnie czynniki ekonomiczne. Wprowadza ciekawe założenia, iż migracje należy postrzegać jako łańcuch zdarzeń, sprzężeń zwrotnych. Przyjmuje, że migracje same się napędzają i podtrzymują. Decydujący wpływ na podjęcie decyzji o migracji mają związki interpersonalne pomiędzy byłymi migrantami, a przyszłymi migrantami 27. Zgodnie z tą teorią, emigranci i reemigranci są źródłem informacji na temat migracji (korzyści, problemów) oraz źródłem pomocy (finansowej, mieszkaniowej itp.), co pomaga zmniejszyć ekonomiczne, społeczne i psychologiczne koszty migracji. Zaletą tej koncepcji, z punktu widzenia projektu jest fakt, iż może tłumaczyć ona przepływy do regionów o podobnej atrakcyjności. Jednak pominięcie czynników ekonomicznych oraz niemożność wskazania pierwotnej przyczyny migracji (pierwszej fali migracji) powoduje, iż jej użyteczność dla potrzeb projektu wydaje się być niewystarczająca. 27 Janicki W., Przegląd teorii migracji ludności, op.cit. 19

Podobna do teorii sieci migracyjnych jest teoria instytucjonalna, która zakłada, iż kolejne migracje są napędzane przez powiązania instytucjonalne, a na zapotrzebowanie migrantów powstają firmy i organizacje ułatwiające migracje i zmniejszające ich ryzyko. To założenie, może być przydatne z punktu widzenia wykorzystania, na przykład, instytucji rynku pracy, jako instytucji wspierających migrantów, choć kwestionowane może tu być jej zastosowanie na tak małym obszarze jakim jest województwo. Podobnie jak teoria sieci migracyjnych, teoria ta nie obejmuje wystarczająco dużo zagadnień, by oprzeć na niej dalsze analizy. Teoria skumulowanej przyczynowości - próbuje łączyć elementy różnych teorii. Przyjmuje założenia, iż migracje powodują powstawanie kolejnych fal migracji, które wynikają z istnienia zależności społecznych, a nie indywidualnych. Dotyka ona również problemu migracji wtórnych, upatrując ich przyczyn, między innymi, w: Pogłębianiu się różnic w poziomie życia pomiędzy reemigrantami, a ludnością niemobilną (co powoduje wzrost jej mobilności); Spadku podaży ziemi na obszarach wiejskich, która nabywana jest przez reemigrantów jako lokata kapitału, a nie w celu uprawy. Ewentualne inwestycje na tej ziemi sprawiają, iż uprawa staje się bardziej konkurencyjna, a chłopi małorolni wyjeżdżają poszukując dodatkowego dochodu - przy czym wyjeżdżać mogą daleko (np. za granicę) albo blisko, a czasem stają się tzw. chłoporobotnikami (swoistym fenomenem zjawiska migracji); Fakcie iż, reemigranci chcą utrzymać wyższy poziom życia przez dłuższy czas (na stałe), co powoduje ich kolejne migracje; Występowaniu źle postrzeganych społecznie zawodów w krajach imigracji, które powodują konieczność poszukiwania pracowników) za granicą. Choć teoria ta może tłumaczyć zarobkowe migracje cyrkulacyjne oraz ruchy wahadłowe, jej przydatność na potrzeby projektu jest dyskusyjna. Teoria sposobności pośrednich zakłada bezpośrednią zależność między odległością i wielkością migracji, których przyczyną jest istnienie sposobności pośrednich, czyli alternatywnych miejsc docelowych, konkurujących ze sobą w przyciąganiu migrantów. Im więcej takich sposobności znajduje się pomiędzy dwoma analizowanymi miejscami, tym mniejszy będzie przepływ między nimi 28. Teoria ta może mieć zastosowanie do analizy migracji na obszarze jednego miasta. Niemniej jednak krytykowana jest za złą jakość wyników szacowania przepływów migracyjnych uzyskiwanych w oparciu o modele opracowane na jej podstawie. Zdecydowanie bardziej warta uwagi z punktu widzenia celów badania wydaje się być jednak teoria przeszkód pośrednich, która czerpie między innymi z założeń teorii sposobności pośrednich. 28 Ibidem. 20