NPZ: Wzmacnianie zdrowia psychicznego. Profilaktyka zaburzeń psychicznych Krzysztof Ostaszewski Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Cel 3 NPZ Profilaktyka problemów zdrowia psychicznego i poprawa dobrostanu psychicznego społeczeństwa 1
Dwa języki celu 3 NPZ Wspieranie zdrowia psychicznego Zapobieganie zaburzeniom psychicznym Promocja Profilaktyka Wspieranie Celem jest aktywne doskonalenie zdrowia psychicznego, a nie tylko ochrona przed zaburzeniami lub chorobami psychicznymi Zdrowie psychiczne/ dobrostan Zapobieganie Celem jest zapobieganie problemom / zaburzeniom psychicznym zanim one wystąpią lub minimalizowanie ich skutków Problemy zdrowia psychicznego/ choroba 2
Przykład na wspieranie Zrób coś dobrego dla zdrowia psychicznego! Akceptuj siebie takim, jaki jesteś. Ceń siebie i innych Mów o swoich uczuciach, rozmawiaj o trudnościach Uprawiaj aktywność fizyczną, bądź w ruchu Bądź w kontakcie z przyjaciółmi i tymi, których kochasz Dbaj o innych Zaangażuj się, daj coś z siebie Zrelaksuj się, zrób sobie przerwę Naucz się nowych umiejętności Rób coś twórczego Zwracaj się o pomoc Staraj się przetrzymać trudne momenty w życiu Plakat WHO z okazji Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego Przykład wspieranie Pozytywny klimat społeczny szkoły Pozytywny klimat szkoły sprzyja zdrowiu psychicznemu uczniów i nauczycieli Uczymy dyrektorów szkół oraz nauczycieli naszej gminy umiejętności kształtowania i dbania o pozytywny klimat społeczny szkoły Szkolenia / staże / warsztaty 3
Przykład zapobieganie Psychoprofilaktyka w grupach ryzyka Grupy ryzyka Młodzież po próbach samobójczych Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Dzieci, których rodzice chorują na depresję Psychoprofilaktyka Pomagamy w rozwiązywaniu kryzysów emocjonalnych Uczymy umiejętności radzenia sobie ze stresem Pomagamy rozwiązywać problemy Przykład zapobieganie Zwiększanie dostępności do pomocy Tworzymy / rozwijamy ośrodek interwencji kryzysowej Wspieramy lokalne NGO, które organizuje pomoc psychologiczną dla rodzin w kryzysie Zatrudniamy psychiatrę / psychologa (zwiększamy) liczbę specjalistów, którzy pracują w poradni zdrowia psychicznego 4
Dwa sposoby definiowania zdrowia psychicznego W kateg. pozytywnych, czyli procesów i zasobów, które pozwalają na: czerpanie radości i satysfakcji z życia zaspokajanie potrzeb realizację zadań rozwojowych nawiązywanie konstruktywnych więzi z innymi radzenie sobie z wymaganiami społecznymi pozytywny stosunek do samego siebie W kateg. negatywnych poprzez nasilenie problemów psychicznych Liczba samobójstw Osoby leczone z powodu depresji i innych chorób psychicznych Osoby leczone z powodu uzależnienia od substancji psychoaktywnych i innych problemów behawioralnych Dwa sposoby definiowania zdrowia psychicznego W kateg. pozytywnych Jest związane z ideą promocji / wspierania zdrowia Koncepcją dobrostanu Koncepcją resilience Koncepcją salutogenezy To bardzo interesujące! Możliwość wpływu na rzeczywistość społeczną oceniam jako niską Promocja zdrowia psychicznego to luksus, na który nas nie stać W kateg. negatywnych Jest związana z tradycyjnym pojmowaniem zdrowia brak objawów choroby Paradoks zdrowie kojarzone jest z jego odwrotnością, czyli chorobami Duża moc sprawcza! Mobilizowanie społeczeństwa do działania poprzez podkreślanie, jak jest źle 5
Profilaktyka zdrowia psychicznego Czy ten tytuł ma sens? Z logicznego punktu widzenia nie ma sensu! Z pragmatycznego punktu widzenia -???? Odzwierciedlenie myślenia o zdrowiu psychicznym w kategoriach negatywnych / tradycyjnych Powinno być Profilaktyka problemów zdrowia psychicznego Profilaktyka zaburzeń zdrowia psychicznego Profilaktyka depresji Profilaktyka samobójstw itd 6
Dwa kierunki działania w promocji i w profilaktyce Kształtowanie aktywnej postawy jednostki wobec swojego zdrowia Uczenie umiejętności Pomoc specjalistyczna Psychoprofilaktyka Kształtowanie środowiska społecznego na rzecz zdrowia (polityka zdrowotna) Klimat społeczny szkoły Dostępność do pomocy w gminie Profilaktyka oparta na wiedzy Jakiej wiedzy? Co to oznacza w praktyce? Gdzie szukać przykładów takiej profilaktyki? 7
Profilaktyka oparta na wiedzy Wiedza na temat: Czynników ryzyka Czynników chroniących Ich wzajemnych związków Stanowi podstawę dla rozwijania skutecznych metod profilaktyki Profilaktyka polega na: 1/ eliminowaniu lub redukowaniu wpływu czynników ryzyka oraz 2/ osłabianiu/ kompensowaniu czynników ryzyka problemów ze zdrowiem psychicznym poprzez wzmacnianie czynników chroniących 8
Przykład czynnika ryzyka Rozpowszechnienie zachorowań na schizofrenię w populacji ogólnej wynosi ok. 1% A rozpowszechnienie zachorowań na schizofrenię wśród osób rodzinnie obciążonych wynosi ok. 15% Posiadanie rodzica chorego na schizofrenię (czyli czynnik ryzyka) zwiększa ok. 15-krotnie ryzyko zachorowania na tę chorobę w porównaniu do osób z ogólnej populacji (Fraser i wsp. 1999) Czynniki chroniące (resilience) Umiejętności, wartości, więź z innymi ludźmi, wysoka jakość edukacji, konstruktywne zajęcia i inne pozytywne czynniki mogą kompensować lub redukować wpływ sił destrukcyjnych - czynników ryzyka Czynniki chroniące nie usuwają negatywnych doświadczeń lub niekorzystnych czynników z życia dorastającego człowieka, lecz pozwalają mu z lepszym skutkiem się z nimi zmagać 18 9
Przykłady czynników chroniących Klasyczne badania (Rutter 1979, Garmezy 1985, Werner 2000) pokazują, że niektóre dzieci z rodzin dysfunkcyjnych rozwijają się prawidłowo mimo niesprzyjających warunków życia Co sprzyja procesom pozytywnej adaptacji? (procesom resilience) Cechy indywidualne Relacje i więzi rodzinne Wsparcie pozarodzinne Stan zdrowia Poziomy profilaktyki Kryterium Ocena indywidualnego poziomu ryzyka rozwoju problemu (np. depresji, prób samobójczych, wypalenia zawodowego, ) Ryzyko jak w ogólnej populacji profilaktyka uniwersalna Ryzyko większe od przeciętnej profilaktyka selektywna Wysokie ryzyko profilaktyka wskazująca 10
Profilaktyka uniwersalna Przykłady z listy programów rekomendowanych KBPN, PARPA ORE, IPiN http://www.programyrekomendowa ne.pl/ 11
10.01.2018 Przyjaciele Zippiego rozwijanie umiejętności dzieci Umiejętności Rozmawiać o uczuciach smutku, szczęścia itd.. Słuchać innych i komunikować się Nawiązywać przyjaźnie Rozwiązywać konflikty Radzić sobie ze stratą, samotnością, odrzuceniem Cel rozwijanie kompetencji społeczno emocjonalnych, które pomagają radzić sobie w sytuacjach trudnych Dla dzieci w wieku przedszkolnym i edukacji początkowej 12
Szkoła dla Rodziców i Wychowawców: rozwijanie kompetencji dorosłych Umiejętności wychowawcze umiejętności rozmawiania o uczuciach, umiejętności stawiania jasnych granic i wymagań, wspieranie samodzielności dzieci, Dla: - Rodziców - Nauczycieli i wychowawców - Katechetów - Pracowników socjalnych - Kuratorów sądowych Warsztaty, zadania domowe Profilaktyka selektywna Przykłady z listy programów rekomendowanych KBPN, PARPA ORE, IPiN http://www.programyrekomendowa ne.pl/ 13
Przykłady programów profilaktyki selektywnej w Polsce Program Nauki Zachowania Program Wspomagania Rozwoju Dzieci Nielubianych Program Wspomagania Rozwoju Dzieci Nieśmiałych http://programyrekomendowane.pl/ Przykłady na świecie Profilaktyka depresji Uczenie dzieci i młodzieży umiejętności radzenia sobie ze stresem, negatywnymi myślami, emocjami, niechęcią do działania Organizowane przez szkołę Oferowane grupie ryzyka Podejście behawioralnopoznawcze Dobre wyniki Np. Coping with Stress Prog Psychologiczne czynniki ryzyka - Negatywny styl wyjaśniania swoich niepowodzeń, trudności, problemów - Niska samoocena - Poczucie bezradności - Deficyty poznawcze (np. wyolbrzymianie, itd.) Czynniki chroniące - Poczucie sprawstwa - Radzenie sobie ze stresem 14
Profilaktyka depresji Programy bezpiecznego przejścia przez trudny okres związany z trudnymi wydarzeniami życiowymi rozwodem rodziców / śmiercią jednego z rodziców / innymi Podejście behawioralnopoznawcze Dobre wyniki Np. Children of Divorce Intervetion Czynniki ryzyka - negatywne wydarzenia życiowe (np. śmierć rodzica, rozwód, samobójstwo w otoczeniu, zawód miłosny, rozwód rodziców) Czynniki chroniące - System wsparcia - Radzenie sobie ze stresem. Profilaktyka samobójstw Zespół Roboczy ds. Prewencji Samobójstw i Depresji przy Radzie ds. Zdrowia Publicznego MZ 15
16
Profilaktyka samobójstw Odpowiedzialne informowanie o samobójstwach w mediach Ograniczenie dostępu do miejsc i środków ułatwiających samobójstwo Zmniejszanie stygmatyzacji osób z zaburzeniami psychicznymi (Czarne Fale) Uczenie dzieci i młodzieży umiejętności życiowych (Przyjaciele Zippiego, Spójrz inaczej) Zwiększanie dostępności do pomocy specjalistycznej w kryzysie psychicznym Profilaktyka samobójstw Zwiększanie umiejętności, tych którzy mogą pomagać w sytuacjach kryzysowych ( nauczycieli, pedagogów szkolnych, pracowników ochrony zdrowia, policji, straży pożarnej, pracowników socjalnych, duchownych itd.) Kontynuowanie opieki nad osobami po próbach samobójczych Szkolenia lekarzy pierwszego kontaktu w zakresie rozpoznawania i leczenia zaburzeń afektywnych Praca z grupami ryzyka (mężczyźni w średnim wieku /bezrobotni), ludzie przewlekle chorzy, osoby uzależnione 17
Wnioski Profilaktyka zaburzeń psychicznych wymaga dalszego rozwoju i inwestycji Programy / działania winny być oparte na wiedzy o czynnikach ryzyka/ czynnikach chroniących, a nie na tradycyjnym/ zdroworozsądkowym wyobrażeniu, że wystarczy poinformować o zagrożeniach Piśmiennictwo Antonovsky A. (1997): Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. [w:] Psychologia zdrowia Heszen-Niejodek I., Sęk H. (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 206-231. Brody E. (1987) Mental health and world citizenship. Hogg Foundation for Mental Health, Austin 1987. Czabała C., Mroziak B., Ostaszewski K., Sokołowska M., (1999): Promocja zdrowia psychicznego. [w:] Promocja zdrowia. Wydanie nowe, J. Karski (red.), Wydawnictwo Ignis, Warszawa, 264-283. Garmezy N. (1985): Stress-resistant children: the search for protective factors. [in:] Recent research in developmental psychopathology, Stevenson J. (ed.). Pergamon Press; 213-234. Kumpfer K. (1999) Factors and processes contributing to resilience. The resilience framework. In: Resilience and development. Positive life adaptations. M. Glanz and J. Johnson (eds.) Kulwer Academic/Plenum Publisher, New York, 179-224. Masten A., Powell (2003) A resilience framework for research, policy and practice [in:] Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar (ed.), Cambridge, 1-25. Gniazdowski A. (1990): Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego. A. Gniazdowski (red.), Instytut Medycyny Pracy, Łódź. Kazdin A. (1996): Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Nowiny Psychologiczne 2, Polskie Towarzystwo Psychologiczne; 39-74. 18
Piśmiennictwo cd. Rutter M. (1979) Protective factors in children s responses to stress and disadvantage (w:) M. Kent, J. Rolf (red.) Primary Prevention of Psychopatology. T. 3, Social Competence in Children, 49-74. Rywik S. (1999): Promocja zdrowia w zagrożeniach zdrowotnych układu krążenia. [w:] Promocja zdrowia. Wydanie nowe, J. Karski (red.), Wydawnictwo Ignis, Warszawa, 94-107. Sęk H. (1991): Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:] Społeczna psychologia kliniczna H. Sęk (red.), PWN, Warszawa, 472-503. Sęk H., Ziarko M. (1999): Działania na rzecz promocji zdrowia psychicznego w Polsce na tle informacji z innych krajów europejskich. [w:] J. Cz.Czabała (red.) Zdrowie psychiczne. Zagrożenia i promocja. Warszawa, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 327--377 Werner E.: Protective factors and individual resilience [w:] Shonkoff J. i Meisels S. (red.) Handbook of Early Childhood Intervention. Second edition, 2000 wyd. Cambridge University Press, 115-132. Zimmerman M.A., Arunkumar R. (1994) Resiliency Research: Implications for Schools and Policy. Social Policy Report: Society for Research in Child Development, 8(4), 1-18. 19